Таырып Морфологиялы ттасты белгісі

Тіл білімінде сз таптарын бір-бірінен ажыратуда грамматикалы белгілер де негізге алынады. Граммати-калы белгілерді зі екі трлі: оны бірі-морфология-лы белгі, екіншісі — синтаксистік белгі.

Морфологиялы белгіпі атарына сз тудыру формалары мен сз трлендіру формалары енеді. Сз тудырушы аффикстер (жрнатар) сз таптарына телі-ніп, соган орай, оларды грамматикалык белгісі ретінде ызмет атара алады Мысалы:-ш&* (-ші), -м (-ым, ім) жрнатары зат есімдерге (етікші, жмысшы, малшы, жылышы, жазушы, айышы; нім, киім, білім, ым, соым, тізім, сенім, тыным жне т. б.),-лы (-лі, -ды, -ді, -ты, -ті),-ыш (-гіш, -ыш, -кіш) журнатары сын есім-дерге (сулы, денелі, ажарлы, пайдалы, тзды, кеуделі, тасты, жемісті, ыпты, ^йлы, кілді; жазыш, білгіш, сезгіш, тапыш, айтыш, сенгіш жне т. б.),-ла (-ле, -да, -де, -та, те), -а (-е) журнатары етістіктерге (таала, шегеле, татайла, кпеле, аранда, мекенде, белгіле, та-ята, астарла, глде, деміле, ата, арала, арыта; сы-на, міне, ана, рте жоне т. б.) тн жрнатар ретінде аралады да, бір сз табын екінші сз табынан ажыра-туа кмектеседі.

Бірсыпыра зерттеушілер тарихи трыдан сз таптарыи сйлем мшслерімен байланыстырады. Бл мселе жайында акад. И. И. Мещанинов «Сйлем мшелері мен сз таптары» дегсн салыстырмалы-типологиялы зерттеуінде былай деп жазды: «Зат есім зіні сй-лемде затты маынадаы мше (бастауыш жне толытауыш) болуымен блініп шыады, сздерді сйлемпі атрибутивті мшесі (анытауыш) ретінде жмсалуы ар-ылы сын есім жасалады, стеулер пысытауыш мшс ретінде жмсалады, етістік баса сз таптарынан баян-дауыш (сйлемні іс-рекетті білдіретін мушесі) ретінде ызмет атаруы, нтижесінде ажыратылады. Бл жерде, сйлсмні осылай мшеленуімен ле.ксикалы топтар жасалады»¹⁶⁰.

Зерттеушілер сз таптарыны сйлем мшелері ыз-метінде жмсалу барысында біртіндеп жасалып алып-тасанын крсетеді. «Сздерді морфологиялы жаы-иан тлаланан лсксикалы топтарыны (зат, іс-ре-кет, асиет жне т. б. атаулары) оларды синтаксистік ызметінін негізінде жасалу процесі ндіеуропа тілдері-ні салыстырмалы-тарихи грамматикасынан ашы-ай-ын крінеді»¹⁶¹. «Грамматикалы жаынан тлаланган сын есімдер категориясыны жасалуы, яни ежелгі есім-дерді зат есімдер мен сын есімдерге дифференциация-лануы, ндіеуропа тілдерінде салыстырмалы граммати-ка методтары арылы кріне алады». Мндай дифферен-циация ндіеуропа тілдеріні е кне кезіндс болмаан. Бл. жайында А. А. Потебня былай деп жазды: «Тілдерді тарихында зат жне белгіні атын ажырататын сын есім зат есімнен кейінірек жне содан жасалады»'⁶³. «Зат есім мен сын есімні арасындаы айырмашылы о бастан емес. Сын есімдер зат ссімдер-ден туан, яни р трлі ндіеуропа тілдерінде азды-кпті айын іздер мен деректер алдыран, сапа-касиет тск кана иактылы, тек ана зат ретінде ынылган кез-дер болан». «Зат есімнен сын ссімніц жасалу жолы дегеніміз зат есімнін атрибутивті колдапылуы».

В. М. Жирмунский ндіеуропа тілдерініц кне дуірінде зат есімдер мен сын есімдердіц жігініц ажыратыл-маандыын есім негіздсрдіц орта болуы, есімдердіц ссптелу формаларыныц бірдей болуы жне т. б. жайын-даы деректерді келтіре отырып длелдейді. Зат есім-дер меи сын есімдерді жне стеулерді тілдерді даму барысында біртіндеп жігі ажырап, дербес лексика-грамматикалы категориялар ретінде алыптасанды-ын крсетеді ¹⁶⁶. Сз таптарыны бірден емес, біртін-деп алыптасанын, оларды жігіні ажырап, р баса сз таптарыны тілді тарихи даму барысында жасал-андыын тркі тілдеріні деректері де длслдей тссді. Мысалы: кк, жас деген сздсрдіц рі зат есім, рі сын есім болуы (омопимдес сздер) есім сздердіц ерте кез-де жігі айын ажыратылмагаидыын агартады, диф-ференциацияланбау былысыны тілде саталган ізі екендігін крсетеді. Тркі тілдерінде рі есім, рі етістік маынасын білдіретін кш, той, то, ы, ой трізді етіс-тіс-есім омонимдер бар. Етістік-есім тріндегі блар т-різдес тбір омонимдерді Э. В. Севортян тркі тілдері-ні кне дуіріндегі грамматикасы мен сздігінде болан грамматикалы синкрстизм былысы ретінде арай-ды.