Таырып Крделі сздер мен фразеологиялы сз тіркестері

Фразеологиялы оралымны сзге эквиваленттілігі (баламалылыы) теориясы. Ш.Баллиді фразеологизмдерді баса тілдік тлалардан ажырататын белгі ретінде сынан пікіріне барып тіркеледі. Оны ілімі бойынша, фразеологиялы оралымны жалпы орта белісі- оралымды жеке бір сзбен ауыстыру ммкіндігі мен ммкін еместігі болып табылады. Оралымды жай бір сзбен ауыстыру ммкін болса, ол фразеологиялы единица да, ал оны бір сзбен ауыстыру ммкін болмаса, онда ол- фразеологиялы единица емес. Ттас оралымды ауыстыра алатын осындай сзді, Ш.Балли сз – идентификатор (балама сз) деп атады.

В.В. Виноградов зіні фразеологияны жалпы мселелерін талдаан мааласында лингвистмкалы пн ретінде фразеологияны алыптасуыны негізгі екі жолын, негізгі екі принципін, крсетті жне зерттеу стінде олданды. Біріншіден жеке сздерден крделірек негізгі семантикалы бірліктерді талдау мен бір-бірінен ажырату жне екіншіден, р трлі фразаларды растыру процестеріні негізі болып табылатын сз маыналарыны категорияларын анытау масатында, сзді маыналарыны трлеріні рылымын зерттеу принциптерін олданды.

Сонымен, фразеологиялы оралымдарды талдауды негізі-осы крделі рылыма енетін сздерді талдау болып табылады.

Фразеологиялы оралымдар, негізінен, рамындаы сыарларды сз екендігінен крделі сздерден ажыратылады, йткені крделі сздер анша сыардан я бліктен ралмасын, олар сз-сыарлар емес, сздерді бліктері ана. Мысалы: бйшешек, араат, ккпар, ыдыс-ая, ол жуыш, шекара т.б. сыарлары бірігіп, бір ана ыма атау болып тр.Фразеологиялы оралымдар зіні семантикалы ттастыымен ерекшеленеді де, сырты трпаты жаынан еркін сз тіркестеріне сайды. Ал сздер андай да болмасын крделі рамда бола трып, барлы уаытта ттаса тлаланады.

Оларды сырты формасыны ттастыы, ттаса тлалануы маына ттастыыны сырты крінісі де, сырт формасы оларды сз тіркестерінен айырады. Фразеологиялы оралымдардан крделі сздерді айырмасыны бір крінісі мынада. Крделі сздерді маынасы тгелімен зін растырушы блшектерді маыналарынан туады.

Тілді фразеологиялы рамы мен лексикалы рамыны арасында екеуіне орта ерекшеліктер бар. Фразеологиялы оралымдар да сздер сияты адам ызметіні барлы жатарымен байланысты болып келетін шынды болмыстаы былыстарды белгілейді. Мндай жадай фразеологиялы рамны здіксіз згеріп отырандыыны шарты. Тілде, бір жаынан, бір фразеологиялы оралым олданыса еніп жатса, екінші жаынан, кнелері олданыстан шыып алып жатады. Мысалы, кнерген жне сирек олданылатын фразеологиялы оралыма «кйсіз клік жгірмес», «ораздыны лы, жиырлыны ызы», «опасыз жалан»; ал жаадан тілге осылан фразеологиялы оралыма «арыша самау», «кз бояу» сияты тіркестерін жатызуа болады.

Фразеологиялы рамнан, лексикалы рамдаы сияты, кірме фразеологиялы оралымдарды да кптеп кездестіруге болады. азіргі аза тіліндегі фразеологиялы рамнан, лексикалы рамдаы (сияты), кірме фразеологиялы оралымдар баса тілдерден аударылып немесе калька трінде алынан. Балама трінде де алынандары баршылы. Мысалы: тймедейді тйедей ету (балама: из мухи делать слона); дайа шыра, шайтана ксеу (калька: богу свечка, черту кочерга) т.б.

Фразеологизмдер мен сздерді бір-біріне сас, орта жатары мен айырмашылытары жнінде арнайы параграфта тереірек айтып кеттік. Фразеология мен лексикологияны бір-бірімен тыыз байланыста екендігін остай отырып, ол екеуіні негізгі зерттеу обьектілеріні бір-бірінен айаты айырмашылытары бар екендігін де мойындауымыз керек.

Сондай-а, жеке сздер кез-келген тіркестен фразеологиялы оралым жасай бермейді. Бл жерде мселе сздерді бір-бірімен андай маыналы атынаса тсуінде жатыр. Яни сздерді бір-бірімен атынасыны ерекшеліктеріне жан-жаты жне тере талдау жасау фразеологияны маызды мселелеріні бірі болса, фразеологияны семантикамен тыыз байланысы осы жерден крінеді. Баса кез-келген сз тіркесіні сыарларыны арасында наты грамматикалы атынас болатындыы сияты, фразеологиялы оралымдарды да компоненттеріні арасында осындай байланыс болады. Бл компоненттер р трлі морфологиялы жне синтаксистік згерістерге тсуі ммкін, ондай згерістер нормаа сай да, кездейсо та болуы ммкін. Осындай згерістер мен компоненттер арасындаы атынастарды зерттеуді фразеологизмдерді сйлеудегі ызметтеріні задылытарын жне жадайларын ашуа аса зор маызы бар. Міне осыдан келіп фразеологияны грамматикамен байланысы басталады.

Фразеология фонетикамен де байланысты ілім. Фразеологизмдерді де сыарлары тарихи даму жолында фонетикалы згерістерге шырауы ммкін, семантикалы жаына сер етуі де ммкін. Сондай-а, фразеология мір саласыны барлы жаын амтитын ілім-фразеология, зіні олданылуы жне алыптасуы жаынан психологиямен, тарихпен, дебиетпен, ылымдарды р трлі: этнография, мифология, фольклор т.б. сияты салаларымен де тыыз байланысты.

Осылармен атар фразеологияа тікелей атысы бар сала, ол-стилистика. Фразеологиялы оралымдар ішкі мн-маынасына арай олданылу барысында зіні стильдік ін згертіп отырады. Фразеологизмдер суреткерлерді аламына іліккен кезде ке ріс алып, стиль жаынан ширатыла тседі. Фразеологиялы оралымдарды стильдік трыдан пайдалануды бір шыы сзді мнерлеп сйлеуге байланысып жатыр. Фразеологизмдер сйлеуде образды жне экспрессивті-эмоциональды сипатта олданылады, сондытан фразеологизмдерді стилистикалы асиетін зерттеуді семантика мен стилистика шін ана емес, сонымен атар фразеологиялы мселелерді шешу шін де маызы зор. Мндай зерттеуді нтижесі тбінде жаадан алыптасып келе жатан фразеологиялы стилистиканы алыптасуына игі серін тигізері аны.

Фразеологияны оны даму тарихынан блек алып арастыру ммкін емес, йткені фразеологизмдерді рылымды жне семантикалы белгілеріне талдау жасауды кез-келгені оны алыптасу тарихына ілуді ажет етеді. Фразеологизмні азіргі синхронды жадайына тарихи-семантикалы талдау жасауда жетісттікке жетуді жолы-оны тарихи ткен жолына шолу жасауды мытпау болып табылады. Синхронды я диахронды трыдан жасалатын талдау этимологияны мліметтерінсіз толы бола алмайды.

мірді барлы саласын амтып, ішкі мазмны жаынан те бай болып келетін, тілімізге бейнелі жне мнерлі ре беретін, зіндік рылысы мен белгілі маынасы болатын траты сз тіркестері тіл-тілді ай-айсысына болса да кптеп кездеседі. Мндай тіркестерді раушы компоненттерді орнына кез-келген баса бір сзді олдануа болмайды, олай етсек тіркесті маынасы ауысып, не млдем згеріп кетеді. Олара тн белгі тратылы жойылады.

асырлар бойы рпатан-рпаа тіп келе жатан осындай траты сз тіркестеріне тіл мамандары кптен-а кіл бліп келеді.

Тіл-тілдер сздік орында жеке сздерге айрыша маынасымен сас келіп олданылатын траты сз тіркестері бір бтін единица ызметін атарады. Мысалы: ауызды ашып жманша-лезде, ит лген жерде-алыста, тбе шашы тік тру-ору, ой аузынан шп алмас-момын, сияты сыарлары орын жаынан блжымастай берік, араларындаы грамматикалы атынастары трысынан мшеленбей, бірттас тла ызметін атаратын, осындай топтар ттасымен трып, дайын кйінде олданылады.

«Траты сз тіркестері» термині «еркін сз тіркестеріне» арсы маынада олданылып, «фразеологиялы тіркес» , «фразеологиялы единица», «фразеологиялы оралым» жне «фразеологизм» терминдерімен синоним ретінде олданылып жр.

Фразеологиялы оралымдар тілдік единицалар жйесінде баса тілдік тлалармен атар мір сріп, кп уаыт бойы лексикологияны зерттеу обьектісі ретінде арастырылып, сздермен атар сздіктерде беріліп, бір жйеге келтірілместен, тілді лексикасында, сздерді эквиваленті делініп келді. йткені, біріншіден, жалпы «фразеологтялы оралымдар» (осыдан былай арай «фразеологиялы оралым»-ФО, «крделі сз»-КС, «еркін сз тіркестері»-ЕСТ) жеке сздерге сас ызмет атарады; екіншіден, рылымы жаынан мшеленбейтін, бірттас тлада трып, мндес дербес сзді орнына толыымен олданыла береді. Ондай асиетті ср жылан-жауыз; ара ылды а жаран-діл; стке тиген кшіктей болды-смірейіп алды; сылдыр кмей, жез тадай-сзге жйрік адам; ралай кз-слу, демі; ралайды кзге атан-мерген, ас аанша-лезде деген тіркестерден круге болады. Кп мшелі тіркес тек бір маынаа ие. Олара образдылы асиет тн. Фразеология фонетикамен де байланысты ілім. Фразеологизмдерді де сыарлары тарихи даму жолында фонетикалы згерістерге шырауы ммкін, семантикалы жаына сер етуі де ммкін. Сондай-а, фразеология мір саласыны барлы жаын амтитын ілім-фразеология, зіні олданылуы жне алыптасуы жаынан психологиямен, тарихпен, дебиетпен, ылымдарды р трлі: этнография, мифология, фольклор т.б. сияты салаларымен де тыыз байланысты.

Фразеологизмдер сйлеу тілінде де кп олданылатын рылыс материалы. Фразеологиялы оралымны ай-айсысы болмасын, брі де алаш халыты сйлеу тілі негізінде алыптасан. Сондытан олар мірді барлы саласын амтып, ішкі мазмны жаынан те бай болады.

Тіл мамандары фразеологияны теориясын, р трлі тілдерді материалдарына сйеніп, жан-жаты зерттеуде. Фразеологияны мамандар назарын ызытыра тартуыны себебі-синтаксистік лгімен жасалан орамдардан баса, рамындаы сыарлар ерекше семантикалы арым-атынаста болатын тіркестер, яни фразеологизмдер, тіл біліміні жеке саласыны арнайы зерттеу обьектісі болан емес. Ол баста мамандарды фразеологиялы оралым рылымына кіл аудармай, оларды астары мен образды, бейнелі маынасына, ішкі формаларына назар ою себебі-фразеологиялы оралымды анытауда басты белгі ретінде, дстрлі дайын кйінде айталанып олданылатынды пен астарлы маына алынды.

Тілдік тлалар атарынан ны орын алан оралымдарды зерттеуге, ерекше дістерді олдануды ажеттігін алаш рет негіздеген Ш.Балли болды.

Фразеологияны лексикологияны тарауы ретінде арастырып, тілдерді наты даму жадайын ескере отырып, «...тілдер немі згеріске шырап отырса да, блар згеріссіз олданылады» деп, Ш. Балли синхронды фразеологияны негізін алады. Ол фразеологиялы оралымдарды негізгі асиетін еркін жне траты тіркестерді бір-бірімен салыстыруды негізінде анытады. Біріншіден, сйлеу кезінде олданылан сз тіркестеріні рамын згертіп, айтадан ол сздермен баса да тіркестер жасауа болатындыын, оларды рамындаы сздерді жаа тіркестерді рамында олданылуа икем тратындыын; екіншіден, сз тіркестеріні рамындаы сздерді р трлі себептерге байланысты з дербестігін жойып, тек зі сыары болан тіркесте ана маынасы белгілі болатындыына назар аударады. Мндай тіркестер фразеологиялы бірліктерді райды.

Ш. Балли сз тіркестеріні осы екі трін бір-бірінен ажыратуды сына отырып, траты тіркестерді екі топа жіктейді. Бірінші топа (фразеологиялы атарлара) жиі олдануды нтижесінде траты сипата ие болан, біра тіркесті рамындаы сыарларыны бірін синонимдес сзбен ауыстыруа болатын, оралымдарды жатызады, мысалы: сыбаасын алды (берді, жеді); ас дшпан, ас жау; ата (ке) жолын уды т.б. Мндай фразеологиялы атарлар (асар бел, ыр мрын, судай таза т.б.) дстр бойынша дайын айталанатын оралымдар. Екінші топа (фразеологиялы бірліктерге) Ш. Балли жеке сыарлары здеріні бастапы маыналарынан айырылан, бтін тіркесті беретін маынасы оларды маынасынан тумайтын оралымдарды жатызады.

Ш.Балли фразеологиялы оралымдарды сыарларыны бір-бірімен тіркесуіні р трлі дрежеде болатындыын талдады. Ол фразеологиялы бірліктерді сырты жне ішкі белгі, ерекшеліктерін бір-бірінен ажыратты. Фразеологиялы оралымдарды сырты ерекшеліктеріне оларды рылымды сипатын, ішкі белгілеріне семантикалы асиеттерін жатызды. рылымды немесе сырты белгілерін: сыарларды блек-блек жазылуын (ажыратыла тлалануын), сыарларды бірінен кейін біріні згеріссіз з орындарында келуін жне оларды баса сздермен ауыстыруды ммкін еместігін жатызды. Ішкі немесе семантикалы белгілерге: бтін оралымны бір сзге балама болуы (сз- идентификатор), рамдаы сыарларды маынасыны мыт болуы, рамда лексикалы, семантикалы немесе синтаксистік архаизмдерді болуы, элипсистік згеріске шырауы т.б. жатызды. Ішкі жне сырты, белгілерді жиынтыы бір орта нтижені білдіреді, ол-оралымны блшектеріні (сз сыарларыны) маынасын жоалтуы, оралым маынасы шін тсініксіз болуы. Тек сырты трпатына арап оралымдарды фразеологияа жатызу жеткіліксіз боландытан, Ш.Балли фразеологиялы оралымдара тн басты белгі ретінде оларды ішкі, таза семантикалы белгісін алады.

Фразеологиялы оралымдарды анытауда Ш.Балли олданан идентификация (фразеологиялы оралымны жеке сзге маыналас болуы) принципі фразеологияны шегін анытай алмаанымен, оны бл теориясы фразеологияны алыптасуындаы лкен жетістік болды. Олай дейтін себебіміз-Ш.Баллиді пікірлері лі кнге дейін з маыздылыын жойан жо жне де зерттеу жмыстарына арау болуда.Олара: а) фразеологиялы оралымдарды ажыратуды релевантты жне кмекші белгілерін анытаулы; ) бір сыары з дербестігін жоймаан еркін, біра лексикалы трыдан траты тіркестерді, сыарлары маына дербестігін жоалтан сздерден жасалан фразеологиялы бірліктерден ажыратуды; б) оралымны рамында, зін баса сзбен ауыстыраннан, оралым ттастыына нсан келтірмейтін еркін сыарды болуын; в) фразеологиялы бірліктерді табалы сипатын жне оларды сыарларыны асиетін анытауды; г) сипаттама (синхронды) фразеологияны алыптастыру принциптері мселелерін жатызуа болады.

В.В.Виноградов сзді синтаксистік жне стилистикалы жатан зекті тла ретінде зерттеп, фразеология теориясына ауымды лес осты. Оны ебектері фразеология теориясыны одан рі дамуына лкен лес болды. Ш.Баллиді идеяларын табысты дамыта отырып, фразеологияны з алдына лингвистикалы пнге айналдырды.

В.В.Виноградов та фразеологиялы оралымдарды мнін оларды тратылыынан іздеді. Тратылы белгісін оралымды раушы сздерді лексика-семантикалы ерекшеліктеріні нтижесі ретінде арастырды.

Фразеологиялы оралымдарды В.В.Виноградов оларды маыналарыны негізінде: а) фразеологиялы ттастытар, ) фразеологиялы бірліктер, б) фразеологиялы тізбектер деп ш топа блді. Ш.Баллиді екі топа жіктеген фразеологиялы оралымдарын В.В.Виноградов ш трлі топа блді. Ш.Балли сияты, В.В.Виноградов та фразеологиялы оралымдарды топтастыруда орта принцип пайдаланан жо. Ол, бірде, бір принципті (рылымды белгі-фразеологиялы тізбектер шін), ал бірде, баса принципті (семантикалы белгі-фразеологиялы бірліктер мен ттастытар шін) олданды.

Фразеологиялы оралымдарды ттастытар, бірліктер жне тізбектер деп топтастыранда, В.В.Виноградов сз маынасыны трлерін жне олданылуын негізге алды. Фразеологиялы оралымдара семантикалы талдау жасай отырып, ол сз бен оны маыналарыны жйесіне негізделген фразеологиялы концепциясын жасап, фразеологиялы оралымдарды семантикалы топтарын тмендегіше сипаттайды.

Фразеологиялы ттастытар. Фразеологиялы ттастытарды бірттас маынасы сыарларыны маынасымен байланыспайды, бтіндей тіркес семантикалы жатан блінбейді. Сондытан да оларды жеке сзбен, жеке сз баламасымен, ауыстыруа болады, мысалы: ит арасы иянда-алыста. Фразеологиялы ттастытарды рамындаы сыарлар, зі сияты сздермен (тура маынасындаы сздермен) омонимдес ана. Мысалы, ас пен кзді арасында (лезде) оралымындаы ас, кз, арасы сздеріні білдіретін еркін маыналары барша жрта белгілі, ал осы оралымны бір бтін маынасы мен оларды маыналары млдем сйкеспейді. Ттастытарды лексикалы рамы сзді рамындаы морфемалардай «ертіндіге айналан лексикалы блшектерді химиялы осындысы сияты» дейді. В.В.Виноградов фразеологиялы бірліктерді трт трлі белгісін ажыратады. Айта кететін нрсе, оны пікірінше, фразеологиялы бірлікті анытауа осы трт белгіні біреуі де жеткілікті. Олар: а) бір бтін оралымны образды туынды маынасыны тіркес сыарлары маыналарына таралып блшектенбей, ттас кйінде ынылу белгісі; ) бейнелі мазмн белгісі; б) оралымны бірде-бір сыарын синоним сзбен ауыстыруды ммкін еместігі белгісі; в) тек ттас оралымды ана маыналас бір сзбен ауыстыру ммкіндігі белгісі. Бл жерде В. В. Виноградов бірліктерді бтін, образды, туынды маынасына ерекше мн берген де, бірлікті растырушы сыарларды сипатын толы ашпаан.

Ол «тіркес сыарларыны рамы оны туынды маынасын анытайды» деп есептеп, оралымны бтін маынасы белгілі бір дрежеде жеке сыарларды маыналарынан туелсіз болатындыын да ескеріп, з пікіріне арсы келеді. В. В. Виноградов бтін бірлікті маынасы оны ішкі образды зегін ынумен, сондай-а оны растырушы сздерді потенциальды мн-мнісін тсінумен байланысты екендігін ескертеді. Потенциальды образдылыа, сыарларды семантикалы байланысынан туатын потенциальды жалпы маына туралы мселеге бірнеше рет тоталып, фразеологиялы бірліктерді «потенциальды сздер» ретінде анытайды. Фразеология фонетикамен де байланысты ілім. Фразеологизмдерді де сыарлары тарихи даму жолында фонетикалы згерістерге шырауы ммкін, семантикалы жаына сер етуі де ммкін. Сондай-а, фразеология мір саласыны барлы жаын амтитын ілім-фразеология, зіні олданылуы жне алыптасуы жаынан психологиямен, тарихпен, дебиетпен, ылымдарды р трлі: этнография, мифология, фольклор т.б. сияты салаларымен де тыыз байланысты.

Фразеологиялы ттастытар мен бірліктерге фразеологиялы тізбектер млдем арама-арсы белгілерге ие оралымдар. Фразеологиялы тізбектерді В. В. Виноградов «сздерді байлаулы маыналарынан жасалатын фразалар трі» деп анытайды.

Фразеологиялы тізбекті рамындаы фразеологиялы байлаулы маынасындаы сз бір не бірен-саран сздермен ана тіркесіп олданылады. Фразеологиялы байлаулы маыналы сздер здеріні тура номинативті ызметінен айырылан да, шынды мірдегі зат, имыл, былыс жне сапаа жанама трде, ттас оралым арылы баытталады.

Тізбектерді рамындаы фразеологиялы байлаулы маыналы сзді зімен синонимдес сзбен ауыстыру ммкіндігі фразеологиялы тізбектерді негізгі белгілеріні атарына жатады.

Фразеологиялы тізбектегі фразеологиялы байлаулы маына оралымны траты сыары ретінде жмсалады.

Фразеологиялы тізбектерді сыарлары арасындаы синтаксистік байланыс тілдік нормаа сай келеді, біра бл байланыс дстр бойынша даяр кйінде олданылады да, згеріске кп тсе бермейді, тілдік нормадан ауытып згерту тізбектерді фразеологиялы асиетін жояды.

Фразеологиялы тізбектерді фразеологиялы ттастытар мен бірліктерден ерекшелігі – олара омонимдес еркін тіркестер млдем кездеспейді. Тізбектерді маынасы белгілі бір сздерді шектеулі тіркесімен беріліп, дайын кйінде айталанады. Мысалы, «кк» сзі мынадай тізбектерді рамында: кк бет, кк баа, кк ми, кк дауыл, кк айыл т.б. кездесе береді де, кк жылан, кк сира, кк жел, т.б. деп айтуа болмайды. В. В. Виноградовты айтуынша, сздерді байлаулы маынасында тек бір сзбен я бірнеше сзбен тіркесіп келіп даяр кйінде олданылуыны негізгі себебі – оларды синтаксистік трыдан мшеленбейтіндігінде. Оларды синтаксистік трпаты жне ызметі алыптасып алан, сыарлары арасындаы байланыс траты сипата ткен де, бтін рам дстрлі трде дайын айталанады.

Уаытында орыс алымдары А. А. Шахматов, Ф. Ф. Фортунатов, В. К. Поржезинский, А. М. Пешковский, А. А. Потебня траты сз тіркестерін синтаксистік трыдан зерттеді. Ф. Ф. Фортунатов жне оны мектебі траты тіркестерді, оларды сыарларын семантикалы жне грамматикалы белгілері жаынан зерттеу проблемаларын ойды, А. А. Шахматов зіні «Синтаксис русского языка» атты ебегінде тілде кездесетін, рамындаы сздер бір-бірінен ажырамай ттас кйінде олданылатын тіркестерді зор маызы тек лексикология шін емес, грамматика шін де аса маызды деген пікір айтты.

Кеестік кезе тіл білімінде бірінші рет фразеологияны тіл ылымыны бір саласы деп арау мселесі жиырмасыншы жылдардан басталады. Бл ойды алаш рет крнекті лингвист Е. Д. Поливанов синтаксисті, морфологияны жне лексиканы бір-бірінен айырмашылытарын талдай келіп, фразеологияны олардан ажырату керектігін сынды. Ол: «Бл пн (фонетика, морфология жне т.б.сияты) болашатаы лингвистикалы дебиеттерде траты жне з алдына орын алып, р трлі мселелерді анытау кезінде кездейсо кемшіліктерден тылатын болады », - деген еді.

В. В. Виноградов синтаксистік жне стилистикалы трыдан арап, фразеологиялы оралымны рамындаы сздерді орныу теориясыны да негізін салды. Кейініректегі ебегінде лексикология, стилистика жне фразеологияны біріктіруші тла - сз маыналарыны кееюі мен тратануы мселелері зерттелді. Осы ебегінде сз маынасы фразеологиялы байлаулы маынаа дейін кеіді.

орыта келгенде В. В. Виноградовты фразеологиялы теориясы тмендегі пікірлер аумаын амтыды: 1) фразеологиялы тіркес – синтаксистік еркін тіркестерге арсы ойылатын, сйлеу процесінде дайын олданылатын траты сз тіркестері; 2) фразеологиялы тлаларды анытаушы асиет (белгі) – осы единицаны раушы сздерді семантикалы ттасып тіркесуі немесе ажыратылмайтындыы, раушы сыарларды бір-бірімен маына жаынан траты немесе бір жаты туелділігі; 3) осы айтылан жадайды брінде де, фразеологиялы оралым ішкі семантикалы томаа тйыты белгісіні крінісі ызметін ттас единицаны немесе оны компоненттеріні белгілі лексикалы (грамматикалы емес) маынасыны атаруы; 4) компоненттерді семантикалы ттастыы тіркесті лексикалы рамыны тратылыын, кей жадайларда оларды морфологиялы жне синтаксистік рылысын амтуы; 5) тіркестерді семантикалы ттастыы дрежесіне арай, рылысына жне рамындаы сздерді ласу лгісіне арай фразеологиялы тіркестерді ш трге тоталуы: а) ттастытар немесе идиомдар – длелдемесі жо, жеке сз трізді лексика-семантикалы тлалар; ) бірліктер – длелдемесі бар, сыарларыны орнын згертуге немесе баса сзбен алмастыруа болмайтын, тек синонимдес фразеологиялы тіркеспен немесе маынасымен длме-дл келетін сзбен алмастыруа болатын единицалар; б) фразеологиялы тізбектер – маынасы жаынан рамындаы сздерді маыналарымен байланысып жататын, тіркесу трысынан орныып тйыталан, бір сыары фразеологиялы байлаулы маынаа ие тіркестер. Компоненттеріні райсысыны зіне тн маынасы болуы себепті, жеке сзбен ауыстыруа болмайтын тлалар.