Таырып Крделі сздер мен фразеологиялы сз тіркестерін бір-бірінен жігін ажырату мселелері

Тркі тілдерінде, соны ішінде аза тілінде, крделі сздер мен атрибутивті сз тіркестерінен ФО-ды ажырату, рылымы жаынан да, трленуі жаынан да иына соады. Мысалы, ФО-р: кк рім, сыар езу, сары жілік, бра бел, а сар, т.б.; КС-р: есек жем, таз тырна, крі жілік, сабауйры, саыраула, сарыбас, жезтырна, т.б.; ЕСТ-р: ащы су, кк

аспан, жуан ине, алтын саат, темір крек, т.б. сияты келтірілген единицалар табиаты жаынан р баса, осыларды бір-бірінен ажырататын белгілерді анытау ажет. Аталан тлаларды (ФО, ЕСТ, КС) дербес тілдік белгілері айын еместігінен айсыбір ебектерде, олар араласып кеткен, бл оларды бір-бірінен айырмашылыы немесе ара жігі жатыынан емес, ФО-р сз атаулымен, соны ішінде, сіресе крделі сздермен, еркін сз тіркестерімен орта, са жатарыны болуынан. иындытан шыуды бірден бір жолы – осы единицаларды (фразеологизмдер, крделі сздер, еркін сз тіркестері) бір-бірімен араластыратын жне бір-бірінен ажырататын белгілерді анытау болып табылады (КС – крделі сз, ЕСТ – еркін сз тіркестері).

ФО мен крделі сздерді шыан тегі жеке сзді зі емес, сз тіркесі, еркін сз тіркесі. Демек, еркін сз тіркестері ФО-р мен крделі сздерді тркіні болса, оларды ФО-р мен КС-рге айналу процестері де зерттеуден тыс алмауы тиіс. Басында ЕСТ-і болып келіп, келе-келе за даму процесінде оларды фразеологиялы оралымдара я р баса тілдік единицалара, туіні нтижесі неде? Тілді даму барысында ЕСТ- семантикалы жатан да, морфологиялы жатан да, синтаксистік жатан да ттасып, бір бтінделіп, тратыланып, р трлі тілдік тлалара (ФО-р мен КС-ге) айналуыны себебін ашу да маызды.

ФО- категориальды (наты) тілдік белгілері, оларды сздерді (тілдік басты единица ретінде) жне сз тіркестеріні (синтаксистік атар рылымы ретінде) функциональды белгілерін салыстыру негізінде аныталады. Бізді зерттеу объектіміз болып табылатын ФО-р р трлі рылымды болып келгенімен бір-бірінен айта аларлы ерекше айырмашылытара ие емес, бларды табиаты бір-біріне те жаын.

Оларды бір-бірінен айырмашылыы – рамындаы сыарлар саныны жне семантикалы жатан ттасу дрежелеріні р трлілігінде. Мысалы, тірі лік – р слдер; без бйрек – мейірімсіз; асар тау – елге тірек, сйеніш; у сйек – ары, р слдер; сылдыр сз – бос, мнсіз сз; сыны сз – сыпайы сз, сыар жа – мылжы; сыар езу – мылжы, сзше; тесік кпе – бейнетор; а бейіл – а ниет, ниеті тзу; ат лтан – атосшы; сары тіс – тіс аан; ер жрек – батыл, жет; ет жрек – ора; ол шын берді – жрдемдесті; о олынан нер таман - те шебер; мртын балта шаппайды – дниесі тгел; ызыл кз пле – жалаор; тас бауыр – раымсыз; бел бала – елді адал лы; алма мойын - демі; алтын арай – таы шапа; бас аразды - шпенділік; ат стар – жаа туан л бала; ауыз бірлік – ынтыма; ла рышы анды – тыдап мардан шыты; лаа трпідей тиді – рескел естілді; кз жасын кл ылды – аыл-тегіл жылады т.б. бір жйеге атысты семантикалы топтар екендігі крініп тр.

Ттаса тлаланан крделі сздерді компоненттері негізгі тбірлер болса, мысалы: сабауйры, араба, арайры, уысла, майара, сарыбауыр т.б. сияты КС- сыарлары дербес маыналарын толы бере алмайтындытан (осы сз рамында), астарлы (келтірінді) маынада олданылу аясы тар. Ал ажыратыла тлаланан крделі сздерді ттаса тлаланан крделі сзден айырмасы – сыарларыны р баса тлалануы (орналасуы) ана, яни сырт крінісі. Сыарларды арасындаы ішкі синтаксистік атынас жойыланымен, крделі атауды (рама сзді) зіні шыан тегі–сз тіркесімен – сырттай састыы саталады. Сырты крінісімен ажыратыла тлаланан крделі сздер затты (ымны) бірден-бір атауы ретінде таза номинативті ызмет атарады. Ал ФО-да ажыратыла тлалану лшеміні крсеткіштеріні белгілері болмаан жадайда, оларды згеру, трлену ерекшеліктері ескеріледі.

Фразеологиялы тіркестерге фонетикалы белгіні тіпті олдануа болмайтыны сияты, рамды сздерге де ол белгіні олдануа болмайды, йткені тлалануы трысынан оларды еркін сз тіркестерінен ешандай айырмашылыы жо, мысалы: баспасз – КС, су мрын – ФО, алы сз – КС, ааш асы – ЕСТ т.б. бір-бірінен ажыратуда фонетикалы критерийге сйеніп, оларды бір-бірінен ажырату ммкін емес. рине аталан лшемдер мен межелер рам мен рылым жне маына тратылыымен тыыз байланысты. Ал ажыратыла тлалану белгілеріне сырттай жауап беретін (мысалы: баспасз, алы сз т.б.), біра жазылуы траты емес рылымдар лгі мен нсалара сай жасалынады. Фразеологиялы белгілерге жауап бере алмайтын, даяр кйінде ана белгілі единицалар, тілдік жйені баса салаларыны тлалары болып табылады. Тратылы лшемі крсеткіштеріні белгілері трысынан ФО-р дайын олданылады, дайын кйінде олданылуы оларды рамыны, рылымыны жне маынасыны (астарлы маынасыны) тратылыынан. Белгілі сыарлар тобы, оларды арасындаы туелді байланыс, сыарлар маынасы мен бтін ФО- маынасыны байланысыны тратылыы – дстрлі дайын олдануды кзі. Тратылы белгісі мен лшемдері комплекті трде (олданудаы тратылы; лексикалы рамны тратылыы; морфологиялы, синтаксистік жне семантикалы тратылы) аныталады. Бл белгілер зара тыыз байланысты да, белгілі бір рамда болатын згерістер тратылы нормасынан асып кетпейді. Крделі сздерді тратылыы сол, олар сйлемде бір ана мше болып, кдімгі жеке лексикалы единица, сз ретінде, олданылады.

ФО маынасы астарлы образды болады да, олар эмоциональды-экспрессивті ызмет атарады. ФО- бтін маынасы сыарларыны маыналарымен астарласып, бтін тлаа ана тн болады. ФО- рамындаы сыарлар фразеологиялы байлаулы маынаа тек ана зі атысан фразеологиялы тіркес рамында ие болады. Демек, ФО- маынасын жасаушы сыарлар, оан тікелей немесе жанамалай атысты болады да, фразеологиялы маынаа ие болады. Басаша айтанда бтін маына жасау шін бір сыар зіне керекті екінші бір сыарды ажет етеді. Мысалы: «ждыры» сзі зіні маынасын еркін рістетумен атар, туынды маынасын «жуан» сзімен рістетеді: «жуан, ждыры» – сотар, бзаы. КС- сыарлары «байлаулы» маынаны да, дербес маынаны да бере алмайды. Крделі сздер тілде негізінен екі жолмен жасалады: 1) тілде бар лгілер нсасымен жне 2) еркін немесе траты сз тіркестеріні лгісімен жасалады.