Таырып Крделі сзді трлерін айындау тарихынан

кіріккен сз тілімізде шаын, ол тілді кне заманында пайда болан; сз естілуінше емес, тбірін сатап жазу принципіне рыланда, оны жасалуы ммкін емес, сондытын кіріккен сздерді біріккен сздерден бліп алып арау негізсіз деген пікір айтылуда, біздіше, бл тіл фактісі емес, ой тарапынан алынан тжырым болса керек. Осыан орай кіріккен сздерді шке блуге болады: Бірінші – байыры сздерден кіріккендер: кекілдірік, белбеу, ашудас, кндіз, алжапыш т.б. Екінші – бірі байыры, екіншісі баса тілден еніп кірігіп кеткендер: олабыс, шонжар, алаасар, шалап, араат, баяндама т.б. шінші баса тілден енген сздер: шанама, мрап, жексенбі, дйсенбі т.б.

Жасалу тсілі, рылымды, маыналы ерекшелігі жаынан кіріккен сздерді крделі сздерді баса трлерінен зіндік айырмашылыы барлыы, біздіше, шб тудырмайды; олай болса кіріккен сз, біріккен, ранды, рама сздерден блініп, крделі сзді залды жеке трі ретінде аралуы керек.

Біріккен сздер. Бан арабауыр, асазан, лтабар, кксерке, аайран, мысыйры, тйетабан, итмрын, сиырблдірген, асаал, балажан, бозбала, жарымжан, саыраула, ккнайза, ылтама, албасты, кнтері, ала, екіабат, есерсо, кнетоз, арас, шашбау, ау, медуана трізді алуан трлі сздер жатады.

Сзге тн бір асиет – оны екінші бір сзді пайда болуына йыты болуы десек, біріккен сздер де бл асиеттен млде ралаан емес. Біріншіден, блар кейбір жрнатар арылы туынды сзді жасалуына негіз болады, мысалы, асаалды, аудай т.б. Екіншіден, кейбір терминдік атауларды рылымын жасауа атысады, мысалы: піл, тасбаа, дыз егеуйры, орман сусары, жеіл нерксіп т.б. Осылар трізді ызыл араат, жасыл рбаа трізді крделі атауларды пайда болуы да бларды бойында баса сздерді жасалуына негіз боларлы асиетті болуын длелдейді. Крделі сздерді баса трлері трізді біріккен сздер де сздерді еркін тіркесі трізді сйлеу я жазу процесі стінде растырылмай, алыпты сздер трізді даяр кйінде, брыннан жасалып алан алпында олданылады.

Міне, осы аталан межелік белгілер біріккен сзді де лексикалы тла болуыны кусі болма.

Біріккен сздерді рылымы оны растырушы компоненттерді жай біріктірілуінен жасалады; ондаы сздерді дыбыс рамына да, буын рамына да ешандай згеріс кірмейді, сол уел бастаы алпында алады.

Енді жеке мысалдара талдау жасау арылы осыларды кейбір жасалу, алыптасу ерекшеліктеріне натылы тоталайы. Біріккен сздерді жиі кездесетін бір тріне итмрын, бзаубас, оянтобы, тйетабан трізді сздер жатады. Мселен, итмрын, затында, сімдікті белгілі бір тріне берілген атау, сырты формасы итті тмсыына сас боландытан, соан орайлас аталан. Затында оны итке де, мрына да ешбір атысы жо.

Мысыйры – бл шпті белгілі бір тріне берілген атау, формасы мысыты йрыына сас боландытан, соан орайлас аталан.

Осылар трізді егеуйры, бзаубас, оянйры, биеарын, текесаал, аратя т.б. алуан трлі атаулар да осылайша сас заттарды атауларынан пайда болан.

Біріккен сздерді екінші бір лгісіне – арабауыр, арала, арайры, тазара трізді сздер жатады.

Мселен, арабауыр – затында, аа берілген атау; сті ыла, бауыр жні ара, баса жерінен ерекше бір кзге тсетін белгісі осы боландытан, соан орайлас аталан. арала, арайры, тазара трізді атаулар да міне, осылайша пайда болан.

Біріккен сздерді бл аталан трлері кейін баса да біріккен сздерді жасалуына лгі болып, оны рамы немі толыып, артып отыран.

Біріккен сздерді шінші бір тріне – асаал, жарымжан, заржа, кемтар, арамтама, кнетоз, ала, біржола, онажай, бірбеткей, ккжелке, екіабат, бірсыдыры трізді сздер жатызылуа тиісті. Бларды да компоненттері ешандай дыбысты згерістерге шырамаан, буын рамын да толы сатаан; білдіретін ымы мен беретін маынасы да рамындаы сздерді лексикалы маынасынан басаша болып алыптасан, бл да бір ана зат я былысты атауы болады.

Біріккен сздерді тртінші бір тріне – арас, ау, шашбау, баспасз, баср трізді сздер жатпа. Бларды да сыарлары уел бастаы тр-трпатын толы сатаан, буын рамы да берік, рылымын бзбай немі бірге жмсалады, аншама сзден трмасын бір ымды білдіріп, бір ана затты атауы болады.

Тіл мамандары, детте, крделі сздерді ары тегін сздерді еркін тіркесімен байланыстырады.

Сздерді еркін тіркесі компоненттеріні соысы баындырушы, ал бастапы оан баынушы сз болып, бастапы сз соы объекті мнінде тран сзді тсі, клемі, сипаты, мекені, тегі, ызметі таы баса сол сияты трліше асиеттерін айындап, аралары синтаксистік байланысты белгілі-белгілі лгілері бойынша грамматикалы байланыса тсетіні млім. Ау, арас трізді сздерге келсек, бларды да сыарлары басында осындай байланыста болып, кейіннен жбын бзбай, немі бірге олданудан компоненттері орын- орындарында бден бекініп, ол байланыс мнін млде жойан. рамындаы сздер жеке сз табы, сйлемге дербес мше болу асиетінен де айырылан; компоненттері жеке-жеке емес, бір екпінге иеленіп, айырым емес, бір ритмикалы екпінмен айтылатын болып кеткен. Бан олар басынан идиомалану, лексикалану, оан осымша грамматикалану процестерін ткізу барысында келіп жеткен.

Бларды тркіні сз тіркесі боландыына оларды растырушы компоненттерді лексикалы сипаты да толы айа боландай. йткені бларды компоненттері де сздерді еркін тіркесі сыарлары трізді баса сздермен арым-атынаса тсуге те абілетті, логикалы жаынан йлесімді сздер болып келеді.

Біріккен сзді кпшілігіні соы компоненті зі бейнеленіп тран объектіге тікелей атысы бар, белгілі дрежеде соны білдіретін сз болады. Оны мні, мселен, ау, арас трізді сздерді с баласына атысты екені, ал кксаыз, асаба сияты біріккен сз трлеріні есімдік атаулары екенін соы компоненттерінен-а білуге болса, аоз, аютабан, бзаубас, балаыз, егеуйры, бізтмсы трізді біріккен сз атауларыны есімдік, жндік атаулары болатынын оларды соы компоненттерінен білу ммкін болмайды. йткені біразан, арабай, асары, аоз, аютабан, бзаубас, балаыз трізді біріккен сздер сздерді еркін тіркесінен емес, басаша жолмен, яни жоарыда айтыландай, метафоралы олданыс немесе бойында бар ерекше бір белгі-асиеті бойынша пайда болан.

Сонымен, проблема – біріккен сзді жоарыда аталан трі мен лексикаланан тіркесті араатынасын ажырату. Бл крделі де, иын да проблема. йткені, екеуі де негізі, сздерді еркін тіркесі.

Затында, біріккен сз рылымды сипаты ана емес, сонымен абат білдіретін ымы мен беретін маынасы, сондай-а лексика-грамматикалы, грамматикалы маынасы жаынан да сз тіркесінен басаша болып алыптасан, яни ол сз тіркесінен млде ол зіп, баса категорияа, яни лексикалы категорияа кшіп кеткен де, ал лексикаланан тіркес сздерді еркін тіркесімен байланысын млде збеген, айта оны кейбір асиетін бойында сатаан.

Біріккен сз трлеріні рылымы берік-бекем. Ол сырты тр-трпаты ана емес, білдіретін ымы мен беретін маына жаынан да растырушы компоненттерге жай ана бле салуа келмейді. Компоненттері бден орныып, бір-бірімен алыптасып алан, демек, ол бір бтін тла ретінде олданылады. Оан, біріншіден, оны білдіретін жалпы маынасына нсан келтірмейінше, компоненттерін жекелеп, яни бірін екіншісінен бліп олдануа келмеуі, р олданысында тынан растырып жатуды ажет етпей, сол алыптасып, орныып алан даяр кйінде олдануа болуы; екіншіден, лексика-семантикалы, лексика-грамматикалы маынасы жаынан да іштей ажыратып арауа келмеуі; шіншіден, сол ттасан алпында сйлем ішінде де жбын жазбай, бір ана мшені ызметінде жмсалуы, тртіншіден, бас-басына жеке-жеке емес, бір акцентуациялы екпінмен айтылуы, бесіншіден, крделі яни терминологиялы атауларды рауа да атысуы длел болма.