Таырып Сздерді морфемалара мшелену ммкіндігі жне оларды морфологиялы рылымыны згеруі
1. Сздерді морфологиялы рамыны згеруі.
Сздерді морфологиялы элементтеріні маыналары кгірттенбей жне оларды жігі кмескіленбей транда, сздерді морфемалы рамы онай ажыратылады. Сздерді рамындаы морфемаларды шегі ауысып, оларды морфологиялы рылымыны згеруі алай болса солай емес, белгілі бір грамматикалы процестерді серінен болады. Крнекті лингвист В.А.Богородцкий сздерді морфологиялы рылымыны згеріне себепкер болатын грамматикалы (морфологиялы) процестерді атарына сіісу (опращение) былысы мен жылысу (переразложение) былысын жатызыады.
Сіісу былысы
Кейбір сздерді рамындаы морфемалар тілді даму барысында маыналарынан айырылады да, ондай сздер морфемалара ажыратылып, мешленбейтін сздер ретінде ынылады.
Сз рамындаы морфемаларды маыналары жайылып, оларды бір – біріне кірігіп кетуне, соны нтижесінде сзді морфемалы жігіні бден кгірттеніп, морфемалара мшеленбеуіне келетін морфологиялы процес сіісу былысы деп аталады.
Сіісу процесіні нтижесінде сз рамындаы морфемалар зара бден кірігіп, оларды брыны жігі жойылады. Ондай сзді андай морфемалардан раланы бірден аарылмайды, оны лингвисттикалы анализ арылы ана айындауа болады. Мысалы: проф. В.А.Богородцкий орыс тіліндегі "забыть" деген етістікті амындаы – за – ны азіргі тілдегі префикс ретінде сзден бліне алмайтындыын айтады. Ал проф. Р.А.Будагов "забыть" деген етістік мшеленбейтін бір бтін сз ретінде танылып, ажет болан жажайжа ол сзге баса бір префикс жалана алады (мысалы: забыть - перезабыть) дейді.
Морфологиялы сіісу процесіні нтижесінде рамындаы блшектері (морфемалары) бір – біріне сіісіп кетіп, бл кнде мшеленбейтін сздер тркі тілдерінде, соны ішінде аза тілінде де, бар. Мысалы: тімтін (у), тіміскіле (у) трізді сздерді алашы тбірі "тім" – екенін, ал – тін (-ті, -ін), - іскі – (-к,-кі), - ле дегендерді аффикстер екені кмн тудырмаса керек. Тілді тарихи даму барысында морфологиялы сіісу процесіні серінен бл сздерді (тімтін, тіміскіле) рамындаы тбір морфема мен аффикстік морфемалар бір – біріне бден кірігіп жне бастапы маыналары жойылып, соны нтижесінде аталан сздер морфемалара ажыратылмайтын сздерге айналан.
Сондай – а аза тілінде сйлеуші адамдар азірде "екл" дегенді алып+кел деген сздерден, "апар" дегенді алып+бар деген сздерден ралан деп арамайды, оларды шыу тегі, детте, еске алынбай, бір бтін сздер ретінде абылданады.
Морфологиялы сіісу процесіні сері бойынша алашы тбір морфема мен аффикстік морфеманы бір – бірімен кірігуінен жасалан. Сііскен тбірлер немесе негіздерге тбір мен аффиксті кірігуінен жасалан тбірлерді ана емес, сонымен бірге тбір мен тбірді бір – бірімен кірігіп сіісуінен жасалан сексен, тосан, апар, кел трізді сздерді жатызуа болады.
Жылысу былысы
Тілді дамуыны р трлі дуірінде сз рамындаы морфемаларды бір – бірімен ара атысы згеруі ммкін.
Тілді даму барысында сз рамындаы морфемаларды біріні элементі екіншісіне ауысып, ол морфемаларды брыны жігі мен ара атынасыны згеруі – жылысу былысы деп аталады.
Морфологиялы жылысу былысы тркі тілдерінде де бар. В.А.Богородцкийді пікірінше, жіктеу есімдіктері мен сілтеу есімдіктеріне жаланатын ілік септік жалауыны алашы трі (-ы, -і) трінде болан. Бл бастапы форма –ын (-і) мені, сені, оны, соны деген есімдіктерді рамында саталан. Тілді даму барысында морфологиялы жылысу процесіні нтижесінде есімдіктерді соындаы н дыбысы жалауа ауысан да, ілік септікті жалауы лайып –ны (-ні) трінде айтылып алыптасан.
Морфологиялы жылысу процесі тбір мен жалауды арасында ана емес, сонымен бірге тбір мен жрнаты арасында да болуы ммкін. Жрна жалану арылы жасалан негізді соы дыбысы онан сусып, жрнаты рамына ауысады да, сз брынысынан басаша трде мшеленеді. Тбір мен жрнаты арасындаы морфологиялы жылысу процесін "сарай" деген етістікті рамын талдаудан круге болады. Аталан туынды етістік (сарай) "сары" деген сын есімні бастапы дыбысталу трі "сары" формасынан жасалан. аза тіліндегі "сары" деген сын есім онымен туыстас азіргі хаас тілінде – сары, йыр тілінде – сери, збек тілінде – сари, трінде дыбысталады. Ренеалогиялы тыдан аланда, "сарай" деген туынды етістікті рамындаы жрна - ай емес, - "ай" жрнаы. Морфлогиялы жылысу процесіні нтижесінде, біріншіден, аффикстік морфеманы дыбысты рамы лая тсе, екіншіден, сз рамындаы алдыы жрна соы жрнаа жылжып, ранды жрнатар жасалады.
Сзді морфологиялы рылымыны згеруіне сіісу процесі мен жылысу процесі ана емес, сонымен бірге крделену процесі де сер етеді. Крделену процесі бойынша бастапы туынды емес негіз туынды негізге айналып, осыны нтижесінде алашында морфемалара ажыратылмаан сз морфемалара мшеленетін болады.
Крделену былысы кбінесе тл сздерде емес, кірме сздерді морфемалы рамында шрасады.
Сзді морфемалы рамына талдау жасауда ескеретін процесті бірі – декорреляция процесі. Декорреляция процесі бойынша, сзді о бастаы морфемалы рамы да, морфемаларды ара атысы да, саны да, орны да згермей, оларды сипаты мен маынасын згереді. Декорреляция сзді морфологиялы рамын згертпейді, сз морфемалара алашында алай мшеленсе, азірде солай мшеленетін болды.
Сонымен, декорреляция процесі бойынша, сз рамындаы морфемаларда санды згерістер емес, сапалы згерістер болады. морфологиялы сіісу процесі мен жылысу процесіні нтижесінде морфемаларды бастапыжігі згермей, тілдік табиаты згереді, яни зіні сипаты мен маынасы жаынан басаша кйге тседі.
Сз рамындаы морфемаларды арасындаы біркелкі дауыстарды немесе біркелкі дауыссыздарды згеріске шрауы, атап айтанда, ондай дыбыстарды ттасуы нтижесінде морфемаларды даралану ажыратылу ммкіндігі лсірейді. Мндай былыс диффузия былысы немесе морфемалар диффузиясы деп аталады.
Диффузия былысы сзді морфемалара мшеленуіні бастапы алпын згертпейді, сз морфемалара брын алай мшеленсе, азірде де солай мшелене алады.
Орыс тілінде морфемалар диффузиясы приду, разевать деген сздерді рамынан байалады. Алдыы сзде префикс пен негізді арасындаы екі и дыбысы бір ана и дыбысына таралып ттасан да, соы сзде екі з дыбысы бір ана з дыбысына ласан.