Таырып. Сз формалары

Тіл – тілде сз формаларыны екі трі бар: оны бірі – сзді синтетикалы формалары, екіншісі - сзді аналитикалы формалары.

Сзді синтетиалы формалары

Сзді синтетикалы формалары екі трлі жолмен, атап айтанда,

а) аффиксация арылы;

б) дыбыстарды алмасуы арылы;

1) Сзге р трлі аффикстерді жалануы арылы оны трлі – трлі формалары жасалады. Сзді синтетикалы формаларыны аффиксация тсілі арылы жасалуы кптеген тілдерге тн жне ол жиі шырасады. Мысалы: аза тілінде: етікшілер, етікшілерге, етікшілері,етікшілеріміз; орыс тілінде стол – столы; аылшын тілінде: table (стел) – tables (стелдер). Сзді синтетикалы формаларын жасауды аффиксация жолы тіл – тілде суффиксация, префиксация жне инфиксация трінде кездеседі. Аффиксация орыс тілінде суффиксация жне префиксация трінде крінеді, ал тркі тілдерінде мны бір – а трі суффиксация трі ана олданылады.

2) сзді синтетикалы формалары дыбыстарды алмасуы немесе ішкі флексия арылы да жасалады. Мысалы: аылшын тілінде man – зат есімні жекеше трін (ер, еркек) білдірсе, оны ішкі флексия арылы згерген трі – men (ерлер, еркектер) зат есімні кпше трін білдіреді.

Сзді синтетикалы формалары ішкі флексия тсілі мен аффиксация тсіліні екеуіні бірдей атысуы арылы да жасалуы ммкін. Мысалы: неміс тілінде Gast - "она" дегенді білдірсе, оны аффиксация тсілі мен флексия тсілі арылы жасалан формасы – Gäste "онатар" дегенді білдіреді.

Сзді аналитикалы формалары.

Сзді аналитикалы формасы негізгі сз бен кмкші сзді тіркесінен жасалады. Сзді аналитикалы формасыны рамына енетін атауын сз негізгі формаа барабар ызмет атарса, кмекші р сз р трлі кмекші морфемалара, яни аффикстерге сас ызмет атарады. Мысалы: келе жатыр деген негізгі етістік пен кмекші етістікті тіркесіндегі компоненттер маыналы жаынан аланда, дербестігі жаынан екі сз емес, бір сзді крделі формасы ретінде ынылады. Негізгі лексикалы маынаа ие болып тран сз – келе деген етістік, ал жатыр етістігіні дебес лексикалы маынасы бл тіркесте саталмаан, ол кмеші морфемалара сас маынаа ие болып, салара тн ызмет атарып тр.

Аналитикалы конструкцияны блшегі ретінде аралатын кмекші сз зіні грамматикалы табиаты мен ызметі жаынан сз трлендіруші морфемаа барабар ызмет атарып, бтіндей аналитикалы конструкция атауын сзді формасы болып саналады да, оны сз трлендіру жйесіне енеді.

Аналитикалы конструкция немесе сзді аналитикалы формасы шыу тегі жаынан сз тіркесіне барып тіркеледі. Сз тіркесі екі трлі баытта – грамматикалы баытында жне лексикалану баытында дамуыны нтижесінде болады. Сз тіркесіні грамматикалану баытында дамуыны нтижесінде сзді аналитикалы формасы жасалса, оны лексикалану баытында дамуыны нтижесінде фразеологиялы бірліктер жасалады, сзді фразеологиялы эквиваленті пайда болады.

Тіл білімінде сзді аналитикалы формалары туралы мселе кбіне – кп ндіеуропа тілдеріне атысты арастырылып келді.

Академик В.В.Виноградов орыс тіліндегі етістіктерді аналитикалы формаларын арастыра келіп, аналитикалы конструкцияны рамындаы кмекші етістіктерді. Мысалы: буду деген кмекші етістікті, зімен тіркесіп айтылан тйы етістікке келер шаты маынадан баса ешандай да осымша лексикалы маына стемейтіндігін айтады.

Аналитикалы конструкция туралы мселе профессор М.М.Рухманны ебегінде неміс тіліні деректері негізінде баяндалады. Ол аналитикалы конструкцияны "Жартылай сз бен толы сзді ажыратылмайтын траты тіркесі" деп таниды. Оны пікірінше, аналитикалы конструкцияны ажыратылмайтындыы, бтіндігі лексикалы жатан да, грамматикалы жатан да крінеді.

М.М.Рухман неміс тіліндегі етістіктерді аналитикалы конструкциясына тн трт белгіні айтады. Ол белгілер:

1. аналитикалы конструкцияны сыарларыны зара тыыз байланыстылыы, блініп ажыратылмайтындыы.;

2. блініп ажыратылмауа негізделген идиомалылыы;

3. етістіктерді кллі лексикалы жйесін тгел алмайтындыы;

4. етістікті зара шарттас формаларыны жйесіне прадигматикалы атарды элемент ретінде енетіндігі;

аза тілінде етістікті бйры райыны аналитикалы формалары мынадай аналитикалы форманттар арылы жасалады:

1) – а кр (айта кр);

2) – шы (- ші) болма (барушы болма);

3) – а (- я) крме (айта крме)

Етістікті алау райыны аналитикалы форманттары мыналар:

1) ай – (гей) еді (барай еді, келгей еді);

2) – са – (се) еді (барса еді, келсе еді);

3) – са (-се) игі еді (барса игі еді, келсе игі еді);

4) – са (-се) екен (барса екен, келсе екен);

Аналитикалы формалар етістікті шартты рай трінде де бар. Етістікті шартты райыны аналитикалы форманттры мыналар:

1) – р (- ар, - ер) болса (мысалы: сйлер болса, шабар болса);

2) – са (-се) болды (мысалы: айтса болды, жетіп келеді);

3) – ан, - ген, - ан, - кен болса (мысалы: оан бол)

Сзді аналитикалы формасы крделі сзбен бір ттас маынны білдіру, сйлемдегі бір ана мше болу, сйлемні баса мшелерімен ттасан кйінде байланыса тсу жатарынан сас болып келеді.