Таырып. Грамматикалы категориялар
Грамматикалык катсгория' туралы ымиын маз-мныи аша тусу косымша маглматтардын берілуін ка-жет етеді.
Грамматикалык категориялар белгілі бір тілге тон, жалпылама сипаты бар грамматикалы маыналар ре-тінде тапылады да, ол грамматикалы магыналар сз-дердін згеріп трленуі, сездерді сйлемде тіркесуі аркылы кріне алады, солар аркылы беріледі. Ал грам-матикалык формалар болса, олар грамматикалык кате-горияларды білдірудіц кралдары ретіпде танылалы. Грамматикалык категориялар грамматикалы, форма-лар арылы крінеді, грамматикалы формалардан тыс грамматикалык категория деген болмайды. Ал грамма-тикалык маына болса, ол да з алдына блек, грамма-тикалы форма мен грамматикалык катего.риядан тыс емір срмсйді. Грамматикалык магына белгілі бір фор-ма арылы беріліп, грамматикалы категорияііын маз-мнына оны магыналы элементі ретінде енеді.
Белгілі бір грамматикалы категория кемінде екітрлі формада крінуі кажет. Мнсыз бірде-бір грамма-тикалы категорияпын болуы ммкін емес. Мысалы, бір гапа септікті формасы немесе бір гана грамматикалы жаты формасы здігінсн сеіггік категориясын да, жа категориясын да край алмаган болар еді. Белгілі бір тілдегі септік категориясы тур'алы сз ету ушін, ол тіл-де,мысалы, ілік септігінен баска барыс, шыыс септік-тсрі жне т. б. септіктердін болуы шарт. Сопда ана сеп-тік дербес грамматикалык категория ретінде таныла алады. Грамматикалык жак категориясы туралы I жа-тан баса II жа, III жа боландытан ана гіме ете аламыз. Сын есімні шырай категориясы туралы да осы-ны айту ажет. Шырай категоггаясы бір ана жай шы-райды грамматикалы маынасы мен формасынан ралуы, рине ммкін емес. Сын есімні шырай катего-риясы онын мазмиына енстін жай шырай, салыстырма-лы шырай жне кшейтпелі шырайды маыналары мен формаларыныц жиынтыынан ралады.
андай бір грамматикалы категория болмасын, онын жалпылаушы сипаты болады. Грамматикалы категория біртектес грамматикалы маыналарды білді-ретін грамматикалы формаларды жиынтыынан ра-лады. Ал «біртектес грамматикалы маыналар» деген-.нен р баса емес, зара шарттас, ыгайлас, бір сипат-таы грамматикалы маыналарды тсінеміз. Мысалы, грамматикалы ша категориясы осы шак, ткен ша, келер ша тріпдс крінгенімен, шаты аталан трле-рініц магыналары — р тектес, р сипаттагы маыпалар емес, біртектсс маыналар, йтеуір шаты маыналар. Біртектес, бір сипаттагы шаты маыналар ор трлі грамматикалы формалармен беріліп, жалпы граммати-калы ша катсгориясы ретінде ынылады. Демск, да-ра грамматикалы маынаны білдіретін бір ана форма немесе р сипаттаы грамматикалы маыпаларды біл-діретін формалар емес, біртектес, зара ыгайлас грам-матикалы маыналарды білдіретін грамматикалы формаларды жиынтыы грамматикалы категория деп тапылады.
зара шарттас, ыайлас, бір сипаттаы формалар-дыц райсысын жне осыган орай оларды біртектес магыналарыныц ркайсысын грамматикалы категория деп есептеу грамматикалы маына дсген ым мен грамматикалы категория деген ымныц жігіп жойып, бларды бір-бірімсн араластырып жіберугс сотырады. Лингвистикалы кейбір дебиеттерде біртектес грамма-тикалы маыналарды ркайсысын грамматикалы категория деп есептеу^-осыдаы келіп, «ілік септік катего-риясы», «барыс септік категориясы», «салыстырмалы шы-рай катеториясы, «кшейтпелі шырай категориясы», «I л<ак категориясы», «III жа категориясы» деп атау, сйтіп грамматикалы маына мен грамматикалы кате-горияны бір-бірімен араластырып жіберу жиі шыраса-ды. Бл жайында проф. А. И. Смирницкий былай деп жазды: «...атау септік, ілік септік жне т. б., кпше, бірін-ші жак, екінші жа жне т. б. осылар трізді единицалар шін «категория» деген терминді олданбау^ керек. Блай етсек; «категория» деген термин зіндік сипатын, зіпс те-м.те тп, долме-дл маынасыи жоалтады. кінішкс арай, бл терминді осылайша олдану те-мте стск алып кеткен»132. р трлі тілдерде грамматикалы жа катсгориясы, ша категориясы, сеПтік категориясы жне т. б. грамматикалык категориялар бар, бірак «I жа категориясы», «III жак категориясы» немесе «ілік септік категориясы», «табыс септік категориясы» дегендер болмайды. Блар—дербес грамматикалы категориялар емес, грамматикалы категорияны мазмнына енстін грамматикалымаыналар. Ілік септікті немесе табыс септіктіц орайсысыны зіпе тн маынасы мен формасы бар, біра бларды бірде-бірі ©здігінен грамматикалы категорияны, атап айтанда, септік категориясын жасай да алмайды, дербес іграмматикалык категория ретінде таныла да алмайды. Септік категориясы бір сеіітікті емес, кллі септіктерді магыналары меи формаларыныц жиынтыынан, алыптасан жуйесінен ралады. Демек, жалпы септік катсгориясы дсгеп мен жекс натылы септік дегепдер бір емес. Септік категориясы —; жалпы былыс та, жеке-натылы септік — жалы былыс. Жеке, нактылы септікті, мысалы, барыс ссптігін «барыс септік категориясы» деп атау жалхьшы жалпыдан ажырата алмауа кеп согырады. Жалпы мен жалы бірін-бірі жока шыгармайды, жалкы бар жсрде гана жалпы туралы сз ете аламыз. Жалпыны жалы кбылыстарды бойында жоне сол жалы былыстар арылы мір сретіні, жалы былыстар арылы танылатыны сияты, жалпы септік категориясы жске, натылы септіктер, мысалы, кемінде екі ссптік болган жагдайда гана, грамматикалык категория ретіпдс мір среді, натылы ссптіктер арылы танылады. Аныгыра айтканда, грамматикалы категория жалпы былыс болып саналады да, жалпыиы жеке (жалкы) былыстарда мір сретіні жне солар арылы корінетіні, танылатыны сияты, ол да (граммати. калы категория да) граммзтикалы маыналар мен формалардан крінеді, солар аркылы мір среді. Керісінше, грамматикалык маыналар жалы (жеке, натылы) кбылыстар ретін/іе, алайда болмасын, жалпыга, яни грамматикалы категорияга ласады. Бл — бір. Екіншіден, мныц зі «грамматикалы катсгория мсн грамматикалы магыпа бір-бірімен тыыз байла-нысты болады» дсген тжырымны дрыстыын таы да длелдей тседі. Жалпылы сипаты бар грамматикалык былыс ретінде аралатын септік категориясы (грам-матикалык категория) жалкылылык сипаты бар жеке, натылы септіктерді (грамматикалы маыналарды) болуын аартады, жеке, натылы септіктср болан жагдайда ана, грамматикалы категория рстінде та-нылады.
Бір грамматикалы категорияа енетін біртектес, бір сипаттагы грамматикалык маыналар зара шарттас, бір-бірімен байлапысты болады. Белгілі бір грамматикалы категорияга енетіп зара шарттас, ыайлас, бір-тсктес грамматикалык, магыналарды сас, орта жа-тарымен бірге, бір-бірінен айырмашылытары да бола-ды. Осыдан келіп, белгілі бір грамматикалы катсгория-га епетін грамматикалы магыналардыц сас, орта жатары жайында да, айырым жатары жайында да сз ете аламыз. Мысалы, грамматикалык жа катего-риясына енетін I жак, II жа, III жаты бір-бірімен бай-ланыстыратын, олардыц басын косатын жалпылама ор-та маына — жаты маына. Блай болмаанда, олар бір ана орта атаумеп (жа деген атаумен) аталмаан болар еді, жалпы жа категориясы болмас "ёді. Сын есімні шырай категориясыныц мазмнына енетін жай шырай, салыстырмалы шырай, кшейтпё-лі шырайды басын осып біріктіретін, соларды бріне бірдей орта жаы да, оларды бір-бірінен ажырататыи айырым жа-тары да бар. Жай шырай, салыстырмалы шырай жне Кшейтпелі шырайды бріне бірдей орта белгі — сын-ды, сапалы дрежені білдіру болса, оларды бір-бірінен ажырататын белгі — сындык, сапалы дрежені бір-келкі емес, р трлі болуы. Септік категориясыны -рамына енетін жеке септіктер есім сздерді есімдерге немесе етістіктерге катысын білдіруі жаынан ксаса-ды, біртектес, бір ыайлас болып келеді. Бл — олар-ды басын осатын, біріктіретін орта жаы. Ал септік-терді райсысы бір сзді баса сзге р трлі аты-сын, мысалы, барыс септігі баытты катынасын, табыс септігі тура объектіні атысын білдірсді. Бл — септік-тердіц бір-бірінсн айырым жактары. Жеке, натылы септіктерді бір-бірінен айырмашылытары оларды біртектестігін, ыайластыын, ортак жаын жоа шы-ара алмайды. Септіктер бір сзді екінші сзге аты-насын білдіруі жаынан біртектес, ыайлас келіп, жалпылы сипаты бар грамматикалы категория — септік категориясына ласады. Мселеге осы трыдан келген-де, септік категориясы, жа категориясы, ша катего-риясы, рай категориясы, шырай категориясы граммати-калы категориялар ретінде аралады. Ал септіктерді райсысы, жа пен шаты райсысы, шырайды р трі — белгілі бір грамматикалы категорияа енетін, соны крайтын грамматикалы магыналар. Біртектес грамматикальг маыналардан бір-бірімен байланысты атарлар (связанные ряды) ралады да, олар здері-ні формаларымен бірге грамматикалы категорияа ласады.
Грамматикалы категорияларда универсальды грамматиканы жалпы категориялары емес, туыстас тілдсрді тобыны немесе жекс тілдерді грамматика-ды рылысыны басты срекшеліктері крінеді. Осы себептен белгілі бір тілде немесе тілдерді тобында бар грамматикалы категорияларды барлыыны бірдей баса бір тілде немесе тілдерді тобында болуы шарт емес. Мысалы, славян тілдеріне тн грамматикалы вид категориясы ромаи тілдері мен герман тілдерінде, мысалы, француз тілі мен неміс тілінде кездеспейді. Туркі тілдерінде дербес грамматикалы категория ретінде та-нылатын туелдеу катсгориясы славян тілдерінде жо. Грамматикалы род (тек) категориясы орыс, неміс, фрапцуз тілдеріне тон, біра ол тркі тілдері мсн монол тілдерінде, аылшын тілінде жне т. б. тілдерде дер-бес грамматикалы категория ретінде шыраспайды.
Бірсыпыра тілдерге тн белгілі бір грамматикалы категорияны зі р баса тілдерде р трлі сипатта, р трлі дрежеде крінуі ммкін. Мысалы, септік категориясы грамматикалы категория ретінде кптеген тілт дергс тон, біра оны грамматикалы табигаты да, сан-млшері де р трлі тілдерде трліше: араб тілінде ш септік болса, орыс тілінде — алты, аза тілінде — жеті, эстон тілінде — он бес септік бар. Грамматикалы етіс категориясы кптеген тілдерде бар, біра оныц з-гелік етіс (каузатив) деп аталатын трі тркі тілдері мен грузин, латын, француз тілдеріне тн де, славян тілдерінде кездеспейді. Орыс тілінде грамматикалы тек категориясыны (категория рода) ш трі болса, фран-цуз тілінде оны екі-а трі бар (француз тілінде грам-матикалык тек категориясыны аралы тек (средний род) деп аталатын трі жо).
р трлі тілдердін бріне бірдей тп, бріие бірдей орта болып келетін грамматикалы категориялардын трлі тілдерде, жоарыда аталып ткеніндей, р турлі сипатта кріиуі грамматикалы категорияларды туыс-тас тілдер тобыны кемесе жеке ' тілдердіц райсысы-ны грамматикалык крылысыпы зіндік ерекшелікте-рімен тыгыз байланысты екендігін длслдей тседі.