Таырып Грамматикалы категориялар жне оларды сз таптарымен ара атысы
Грамматикалы категориялар сздерді белгілі бір лексикаграмматика-лы топтарына телініп, солармен атарласа мір среді. рбір тілді грамматикалы рылысында сз таптары мен олара тн грамматикалы категорияларды арасында берік байланыс, задылыкты сипаты бар аракатынас алыптасады. Сздерді лексика-грамматикалы топтары ретінде саналатын сз таптары бір-бірімен топтасып біріккенде, здеріне бірдей тн, бірдсй орта грамматикалы категориялар бойынша топтасады, бірігеді. Мысалы, орыс тілінде есімдер деп аталатын сз таптарын бір топа ендіріп, біріктіру-ші ызмет атаратын грамматикалы категориялардыи катарына тек категориясы, септік категориясы жне сан-млшер катсгориясы (категория числа) жатады). Орыс тілінде зат есімдер шін лексика-грамматикалык категория.болып саналатын тек (род) категориясы зат есім-дермен киыса байланысатын сын есімдерде, септелетін есімшелерде, реттік сан есімдерде жне етістіктіц ткен шак формаларында таза грамматикалы маыпаа ие болады. Зат есімдер мен жіктеу есімдіктеріне катысы жаынан лексика-грамматикалы категория болып та-былатын сан-млшер категориясы да зат есімдермен киыса байланысатын сын есімдерде жне т. б. сз тап-тарында таза грамматикалы магынага ие болып, грамматикалык категория ретінде танылады. Граммати-калы жа, шак, рай., етіс категориялары етістіктін к-семше, ссімше формаларыныц жне т. б. трлеріні басын косады.
Грамматикалы сан-млшер категориясынын жне т. б. грамматикалы категорияларды тіл-тілде ксас, жалпылама ортак жатары болумен бірге, олардын (грамматикалы категорияларды) рбір тілдегі неме-се тілдердіц рбір тобындаы натылы крінісінде де, грамматикалы табиатында да, олданылу рісі меп шсберінде де айырмашылытар мен ерекшеліктер бо-лады. Бл жерде мына бір мселелерді алдын ала айындап алу ажет: жогарыда аталып тксніндей, бір тілдс нсмесс тілдерді бір тобында бар белгілі бір грамматикалы категорияны баса бір тілдерде немесе тілдерді баска бір топтарыны брінде бірдей бола беруі шарт емес. Мнымен бірге, тілдерді кпшілігінде бар, солара жалпылама орта грамматикалы категория-ларды бар скендігін, рине, жоа шыаруа болмай-ды. оптеген тілдердё бар, соларды борінс бірдей жал-пылама орта грамматикалы категорияларды атарына грамматикалы сан-млшер категориясы, сеп-тік категориясы, жа категориясы, шак категориясы, рай атегориясы, етіс категориясы епеді. Бл категориялар грамматикалы категория ретінде тілдерді бріне немесе кншілігіне тн жалпылама орта бслгісін сатай отырып, жеке, натылы тілдерде немссе тілдерді топтарында р трлі сипатта, р трлі дрежеде крінеді. Мнымен бірге, жоарыда аталан грамматикалы категориялар тіл-тілдс р трлі сз таптарына икемделіп, телінеді, соларды райсысын сипаттайтын катсгория-лар ретінде танылады.
Грамматикалы категория атты ымны табиатын ашып айындай тсу шін жне грамматикалы категорияларды сз таптарымен араатысын баяндау шін тілдерді кпшілігіне тн, жоарыда аталан жалпыла-ма орта грамматикалы категориялардыц райсысына тоталу ажет.
Тілдерді барлыына дерлік тн, жалпылама орта грамматикалы категорияларды бірі — грамматикалы сан-млшер категориясы. андай бір тілде сйлейтін адамдар болмасын, оларды ертеден-а бір заттан кп затты ажырата білгендігі бслгілі. Даралы ым мен кптік ымды бір-бірінен ажырату тілде зі-ні крінісін тауып, осыан орай, тіл-тілде грамматикалы сан-млшер категориясы (категория числа) пайда болан. Даралы (жекелік) ымы мен кптік ымы, детте, заттармен тікелей байланысты болады да, осы-ан сйкес, грамматикалы сан-млшер категориясы ртрлі тілдерде сз таптарыны ішінде зат есімдерге те-мте тн категория ретінде ынылады. Мнымен бірге, жекелік пен кптік тіл-тілде есімдіктерге, оны ішінде сіресе жіктеу есімдіктеріне тн. Грамматикалы сан-млшер катсгориясы етістіктерге тікелей атысты бол-май, оны катысы есімдіктер немесе зат есімдер аркылы ана іске асады. Атап айтканда, етістіктер есімдіктер-мен (кбінесе жіктеу есімдіктерімен) немесе зат есім-дермен тіркесіп, баяндауыш ызметінде жмсаланда, бастауыш кызметіндсгі есімдікті немесс зат есімні жекелік нсмесе кптік маынада жмсалу ыайына ба-ынып, осыан орай, жекслік немесе кептік маынаа ие болады. Грамматикалык сан-млшер категориясыиы р турлі тілдер-шін сас; жалпы ортак жактары мен бслгілері, негізінен алгапда, жоарыда аталгандармен шектследі де, мнан рі грамматикалы сан-мелшер ка-тегориясыны р трлі тілдерді немесс тілдерді р трлі топтарыныц грамматикалык рылысыны ерек-шеліктеріне тікелей байланысты айырым жактары, езін-дік бслгілері крінеді. Мысалы, грамматикалы сан-мелшер катсгориясы кптеген тілдерде жекслік жне кптік магынасында кріне алса, оны екілік (двойственное число) деп аталатын трі бірді-екілі тілдерде, атап айтанда, кне грек тілі, ежелгі орыс тілі, ежелгі индиялы санскрит жне казіргі араб тілінде кездеседі. р трлі тілдердегі грамматикалык сан-млшер категориясыны морфологиясыны табиатында да ерек-шеліктер бар. Славян тілдерінде, соны ішінде орыс ті-лінде, грамматикалык сан-млшер категориясыны кол-данылу рісі тркі тілдерімен салыстырганда, анагр-лым кен. Мысалы, орыс тілінде зат есімдер ана жекеше, кпше трде колданылып коймай, олармен тіркесе жм-салатын сын есімдср де жскеше, кпше трде колданы-лады. Орыс тіліпдс сын есім мен зат ссім сздсрдін тір-кесінеи кралган сз тіркесіні зат есім сыары (аны-талыш сз) кпше трде колданылса, оны сын есім сынары да (аныктауыш сз) кпше трде жмсалады (мына мысалдарды салыстырыыз: высокая гора—высокие грры). Сйтіп, орыс тілінде зат есімдерді тобы-на катысы жаынан, жоарыда аталып ткеніндей, лексика-грамматикалы категория ретінде танылатын сан-млшер категориясы зат есімдермен тіркесе айтылатын сын есімдерге кслгенде, таза грамматикалы маынаа ие болады. Лл тркі тілдерінде мндай тіркестердін к-рамындаы зат есімнеп болан сыарлар (аныкталыш-тар) мейлі кпше трде, мейлі жеКеше трде олданыл-сын, бам карамастан, сын есімнен болан сыдарлар (аныктауыштар) рдайым жекеше трде жмсалады (мысалы: бйік тау— биік таулар).
Орыс тілінде сын есімдерді жекеше, кпше болып ажыратылуыныц тек формальды сипаты бар. Сын есім-ні жекеше, кпше трлері жекелік немесе кптік маы-наны білдірудіц емес, иысуды формалары болып са-алады. Мысалы, орыс тіліндс жекеше формадаы книга сзі жекелік маынаны («бір ана кітап») білдіріп, кпше формадаы книги сзі кптік маынаны («бірне-ше немесе кп кітап») білдірсе, сын есімні толстый (толстая), толстые деген жекеше, кепше формалары сапа-белгіні санын (аз немесе кптігін) білдгрмейді, зат есіммсн киысудыц формалары ретінде кызмет аткарады. Жалпы аланда, сандык ым сапа, белгіге тн емес, затка, кбылыска тн белгі. Осылай болаидыктан бірсыпыра тілдерде, сіресе сын есім мен зат есім сздер-ді байланысы оларды катар трып кабыса байланы-суы аркылы іске асатын тілдерде, мысалы, тркі тілде-рінде, сын есімдср кптік формасындагы зат есімдермен детте, кптік жалауынсыз байланысады.
Кейдс сан есімдердіц де кптік формада колданылатындары бар, бірак грамматикалык сан-млшер категориясы сз табы ретінде каралатын сан ссімдерге тн категория емес. Сырт караанда, мныц зі карама-кайшылык, болып крінуі ммкін. Ал егер сз таптары мен грамматикалык категориялардыц арасындагы айырма-шылыктара іле карасак, мндай айшылыкты ту-майтындыгын крсміз. Сан-млшер категориясы грам-матикалык катсгория ретіпде гынылады да, грамматикалык формалармен берілетін санды ым натылы емес, те-мте жалпылама трде білінсді. Мысалы, кп-тік формасы нактылы санды емес, жалпы «кп» деген ымды білдіреді, оны акша екенін наты трдс кр-сетпейді. Ал рбір сан есілт белгілі бір, нактылы санды білдіреді. Мысалы, бес, он жиырма, жз, екі жуз жне т. б. Осы трыдаи келгенде, бір мен бесті арасындаы сандык айырмашылык кітап пен кітаптар дегенні ара-сьшдаы айырмашылытан млдем баса скені байа-лады.
Грамматикалы сан-млшер категориясыныи сан есімдерге тп категория емес екендігі сан есімдерге, со-ныц ішіиде есбптік сандара, кптік жалауы жалган-апымеп, кптік магынаны емес, млдем баска магына — болжалды маынаны (мысалы:~жасы алпыстарда; саат алтыларда) білдіретіндігінен де крінеді. Егер жинаты сан есім кпше формада олданылса, ол фор-ма кптік маынаны білдірстін форма смес, киысудыц формасы ретінде танылады (мына мысалдарды салыс-тырыныз: шеуі келді — шеулері келдідер). Ал егер сып есімдер тркі тілдерінде кптік формада кол-данылса, олар міндетті трде субстантивтенеді. Сын есімні кптік формада олданыланда, міндетті трдс субстантивтенуі грамматикалы сан-млшер категориясыны те-мте зат есімдерге тн категория екенін д-лелдей тседі.
р трлі тілдерге жне олардаы есім сздерге те-мтс тн грамматикалы категорияларды бірі — септік категориясы. Септіктер есім сздерді бір-бірімен катысып немесе оларды баса бір сздерге атысын білдіру ызметінде жмсалады. Шынды мірдегі заттар мен былыстар тілде есім сздермен аталады да, ол заттарды немесе былыстарды арасындаы р трлі катынастар р трлі ссптіктер арылы тіл-тілден крінісін табады. Септіктер арылы білдірілстін ор трлі атынастара, сайып келгенде, шынды болмыстаы заттар мен былыстарды арасындаы трлі-трлі атынастар негіз болады. Септіктерді р трлі тілдерде есімдерге, сіресе зат есімдерге тн болуы да осыдан.
Жоарыда септік бір есімні екінші есімге атысын немесе есімні етістікке катысын білдіреді дедік. Есім сздерді мндай атынасы кейбір тілдерде септік жалаулары арылы берілсе, айсыбір тілдерде (мысалы, болгар тілінде) кмекші сздер (предлогтар) арылы беріледі. Мндай атынастар септіктер мен кмскші сздерді бірдей атысуы арылы да бсрілуі ммкін. Флективті-агглютинативті тілдер мен таза агглютинативті тілдерде сздерді бір-біріне катынасы мен грамматикалы маыналары аффикстер аркылы білдірілсе, аналитикалы тілдердс ондай атынастар меп магыналар кмскші сздер мен сздердід орын тртібі арылы крінс алады. Осыан Орай, флективті-агглютинативті тілдср мен таза агглютинативті тілдерде есім сздерді баса сздерге р трлі атынасы септіктер арылы бе-рілсе, тбір тілдер меп аналитикалы тілдерде кбінесе кмекші сздер (предлогтар) арылы беріледі. Аналити-калык тілдерде септіктерді саныны, флективті тілдер меп агглютинативті тілдерге караанда, аз болуы олар-ды грамматикалык рылысыныц зіндік сипатымеи тыыз байланысты. Мысалы, аналитикалык тілдерді бі-рі — аылшын тілінде екі ана септік болса, агглютинав-ті тілдерді атарына жататын эстон тілінде он трт септік, венгер тілінде жиырма екі септік бар. Агглютинативті-сиитетикалык тілдерде сздерді септіктер ар-ылы білдірілетін атынастары аналитикалы тілдерде, мысалы, аы.пшын тілінде предлогтар аркылы беріледі.
Славян тілдеріні кпшілігінде жне тркі тілдерін-де есім сздерді есімдерге немесе етістіктерге катынасы кбінесе септік жалаулары аркылы кріе алады. Бл тілдерде септік жалаулы сздермен кмекші сздер де (славян тілдерінде предлогтар, тркі тілдерінде септеуліктер) тіркесе колданылады. Мндайда предлогтар немесе септеуліктер ссптіктер арылы білдірілетіи атынастарды айындай, долдей тседі.
Тркі тілдерінде грамматикалык септік категориясы, нсгізінеп аланда, зат есімдер мен есімдіктерге тн ка-тсгория болып саналады. Сын есімдер мен сан есімдер заттык маынада олданыланда, септеле алады.
Туркі тілдерінде септіктерді кеістік катынасты біл-діретін септіктер жне грамматикалы атынасты білдіретін септіктер деп екі топа блу дадысы бар. Кеістік атынасты білдіретін септіктерді ішінен барыс септігі мен шыыс септігі дииамикалы (козалу) кйді білдірсе, жатыс септігі статикалы кйді білдіреді. Грамматикалы атынастарды білдіретін септіктерді ішінен атау септігі бастауышты алпын білдірсе, ілік септігі меншіктеуді, табыс септігі тікелей объектіні білдіреді. Алайда септіктерді кеістік катынасты білдіретін септіктер жне грамматикалы атынасты білдіре-тін септіктер деп блуді шартты нрсе екенін айтпаска болмайды. Кеістік атынасты білдіреді дейтін септіктер де, сайып келгенде, грамматикалы катынастарды білдіреді. Мысалы, барыс жне шыыс септіктері таза объектілік атынастарды да (мысалы: жолдасыма жолытым, жолдасымнан алдым) білдіре алады.
Септік бар да, ссптелу бар. Бл екеуі бірі-бірімен тыыз байланысты. Тілдер септіктерді саны жаынан да, септелуді морфологиялык табиаты жаынан да р баса болып келеді. Тркі тілдерінде орыс тіліндегідей септеуді бірінші септеу, екінші септеу, шінші септеу деп аталатын трлері жо. Славян тілдері мен тркі тілдеріпде неміс тіліпдегі септеуді кшті септеу (силь-ное склонение), лсіз септеу (слабое склонение) жне аралас септеу (смешанное склонение) деп аталатын тр-лері кездеспейді. Тркі тілдерінде сздерді септелуінде баса тілдерде шыраса коймайтын бір ерекшелік бар: тркі тілдсрінде жай септеу мен туелді септеуде септік-терді формалары р баска болады. Осыны зінде де туелді септеуді жай септеуден ерекшелігі барлы сеп-тіктерден емес, барыс, табыс, жатыс септіктерінен ана кріне алады (мына мысалдарды салыстырыыз: жол-дасты, жолдасымны, жолдаса — жолдасыма, жолдас-ты — жолдасымды (жолдасын), жолдаста — жолдасым-да, жолдастан — жолдасымнан).
Орыс тілінде сзді жекеше трі мен кпше трі сеп-телгенде, септіктер ор трлі формалара ие болса, тркі тілдерінде сзді жекеше трі мен кпше тріні септелуінде де, септі жалауларында да ешбір айырмашылы болмайды.
Грамматикалы категорияларды ішінде дние жзіндегі тілдерді басым кпшілігіне тн, солара орта категорияларды бірі —жа категориясы. Грамма-тйкалы жа категориясы іс-рекетті кай жаа (кімге немесе неге) атысты екенін білдіреді. Іс-рекет сйлеуші жа, тыдаушы жа немесе бгде жаты бірі арылы. жзсге дсады. Осыаи орай, жа категориясы р трлі тілдерде бірінші жа, екінші жа жне шінші жаты грамматикалы магыналары мен формалары арылы танылып, солар арылы керіне алады. Іс-рекетті субъектіге атысы.ш жакты бірімен беріледі. Осыан орай, жа категориясы етістіктсрге тн катего-рия болып саналады. Жаты маына белгілі бір аффикстер арылы крінеді. Ондай аффикстер жіктік жалаулары деп аталады.
Жа категориясыны сз таптарына атысы р тр-лі тілдерде бірдей емес. Мысалы, орыс тілінде грамма-тикалы жа категориясы те-мте етістіктерге тн ка-тегория ретінде танылады. Орыс тілінде жіктелетіндер — етістіктер ана, ал есім сздер жіктелмейді. Тркі тілдерінде жіктелетіндер етістіктер ана емес, сонымен-бірге баяндауыш ызметінде жмсаланда, зат есімдер де (кбінесе адамны мамаидыын, ксібін білдіретін зат есімдер), сын есімдер де, сан есімдер де, кейбір есімдіктер де жіктеліп, жіктік жалауларын абылдай алады. Тркі тілдерінде есімдерден болан баяндауыш бастауышпен жіктік жалаулары арылы киыса байланысады. Есімдерді баяндауыш болуы шін жне ондай баяндауышты бастауышпен иыса байлаиысуы шін, оларды жіктік жалауымен тлалануы шарт. Жіктік жалауларыны кейде баяндауышты аффикстер деп аталуы да осыдан.
Грамматикалы категорияларды бірі — ша категориясы етістіктерге тн категория ретінде танылады. Блай болуы занды да: имыл, іс-рекет уаыт ы-мымен тыгыз байланысты, ол белгілі бір мезгілде тетін процесс ретінде ынылады. Грамматикалы ша категориясында осы ша, ткен ша жне келер ша бір-бірінен имыл, іс-рекетті сйлеу кезіне катысты жаынан ажыратылады. Демек, сйлеу кезі (момент речи) р трлі шатарды тірелетін орталыы жпе олар-ды бір-бірінен ажыратуды тірсгі болып саналады. Осы шаты формасы сйлеу кезімеп сойкес келетін имыл, іс-рекетті білдірсе, ткен шатыц формасы сйлеу кезіне дейін болан имыл, іс-рекетті, келер шаты формасы сйлеу кезінен со, яни келешекте болуа тиісті іс-рекетті білдірсді.
Тіл-тілде белгілі бір шатын, мысалы, ткен ша нс-месе келер шаты, бірнеше трі болуы ммкін. аіза тілінде ткен шаты жедел ткен ша, брынгы ткен ша, ауыспалы ткен ша деп аталатын трлері болса, неміс тілінде ткен шаты перфект, претерит, плюск-вамперфект деп аталатын трлері бар.
Грамматикалы рай категориясы да — етістіктіктерге тн категория. Рай категориясы имыл, іс-ре-кеттіц шындыа катыпасын, іс-орекеттіц іске асу ммкіндігіне силеушіні алай арайтындыын білдіре-ді. Мысалы, оыдым-, білдім, оимын, білемін деген фор-малар шынайы, аиат (реальды) іс-рекетті білдірсе, оы, біл, оыса, білсе, оыса игі еді, білсе игі еді, оы-ысы келеді, білер ме еді деген формалар лі де болса іске аспаан, бірак іске асуы ммкін іс-рекет иен а-лау, тілек болжам маынасындаы іс-рекетті білдіреді. Сонымен, етістікті рай формалары екі топа блі-неді: бірінші топа ашы рай формалары (аиат іс-орекетті, имылды білдіретін етістік формалары) енсе, екінші топа бйры рай, шартты рай, алау рай фор-малары (аиат тріидегі іс-рекетті емес, болуы мм-кіи іс-рекетті немесе болжал, алау, тілек тріндегі іс-рекетті білдіретін етістік формалары) енеді.
Грамматикалы етіс категориясы— сз тап-тарыныц ішінде етістіктерге тн категория. Етіс катего-риясы имыл, іс-рекетті объектіге немесе субъектіге баытталгандыын білдіреді де, субъектіні объектімсн зара арым-атынасын айындайды. Етіс жне оныц трлері шін етістіктіц объектіге баытталуыныц аца емес, сонымсн бірге оны субъектіге атысыныц да мпі бар. Мысалы, оушы киінді, жер оюыртылды дегендерді бір-бірімен салыстырып крейік. Бірінші мысалда (оу-шы киінді) киінді деген етіс формасы (ездік етіс) іс-рекеттіц з субъектісіне баытталгандыгын білдірсе, екінші мысалда (оісер оюыртылды) жыртылды деген етіс формасы (ырысыз стіс) іс-рекетті объектіге баыт-таландыын білдіреді. Ал баяндауышы здік етістсн болан ейлемде іс-рекетті объектісіні рдайым бо-луы шарт емес. Іс-рекетті объектісі арнайы айтылма-ан (керсетілмеген) сйлемдс (мысалы, оушы киінді дегепде, киімін деген сз (объскт) тсіріліп айтылган) оны (объектіні) ызмстін субъсктініц зі оса ата-рады. Ал баяндауышы ырысыз етіс формасынан бол-ан сйлемдс (мысалы),Жер (соамен) жыртылды деген сйлемде соамен деген сз тсіріліп айтылан) іс-ре-кст зіні объектісіне баытталып, соан кшеді. Мн-дайда сйлемніц грамматикалы формуласы байымдау-дыц логикалы формуласына сйкеспейді. Сонымсн, ыр-ысыз етісте іс иесі крсетілмей, яни нені немесе кімні істегендігі аталмай, нені істелгені (немесе істелетіні) крсстілсді.