Таырып Сз таптары

Сз таптары жніндегі мселені бадарлау рі тілді рылымыны, рі сзді рылымыны теориялы та, практикалы та мселелерін тере зерттеу, жете білу шін керек. Мысалы, бастауыш, орта, жоары мектептерде тілді оытуды негізгі тйіндері, сайып келгенде, сз таптарына, соларды айналасына шоталады; сондай-а_, тілді грамматикалы рылысына байланысты кптеген мселелерді алса, оларды сз таптарына байланыстырмай зерттеу де, шешу де ммкін емес. Олай болса, сз таптары жайындаы мселелер тілді грамматикалы рылысыны, сзді грамматикалы рылымыны рі кіндік азыы, р негізгі арауы сияты мселелер. Шынында, тереірек ілсек, сз табы грамматиканы кптеген тйіндерін шешетін арау ана емес, оны (грамматиканы) лексикамен байланыстыратын да негізгі баспалда сияты. Сзді морфологиялы рылымы жайындаы ілім тек сзді рамын (тбіріні, негізін, осымшаларын) талдаумен ана тынбайды, оны бкіл грамматикалы жйесін, р тобына тн сз тудыратын, сз трлендіретін жйелерін де зерттейді. Тілдегі сздерді грамматикалы топтара блу, олара тиісті грамматикалы сипаттамалар беру, алды-алдына талдау грамматиканы негізгі зегі, е тйінді, е басты мселесі.

аза тіліндегі барлы сздер семантикалы жне морфологиялы (формальдік) белгілеріне арай, е алдымен, ш лкен топа блінеді. Олар – атаушы сздер, кмекші сздер жне одаай сздер.

Атаушы сздер, здеріне тн дербес маыналары болатындытан, коммуникацияа негіз болып, контекстен тыс та, контексте де ажетіне арай олданыла береді; олар сйлемде грамматиканы заы бойынша трленіп те, трленбей де жмсалып, з алдына мше бола алады; ол сздерден алыптасан белгілі тсілдер бойынша жаа сздер тудыруа да болады. Сйтіп, атаушы сздер дегеніміз – здеріне тн лексикалы та, грамматикалы та маыналары бар жне ретіне арай, стеріне р илы осымша редер жамап алып, зге сздермен р алуан арым-атынаса тсе алатын дербес сздер.

Кмекші сздер, маыналы дербестігі болмайтындытан, тек контексте атаушы сздермен селбесіп ана жмсалады да, з алдына дербес сз ретінде олданылмайды. Осыан сйкес, олар сйлемде з алдына мше бола алмайды, тек атаушы сз арылы жасалан мшені рамына енеді де, сол мшелерді з ара жаластыруа днекер болады; кмекші сздерден негізінде жаа сздер жасалмайды. Сонымен, кмекші сздер дегеніміз – здеріне тн лексикалы маыналары солындаан, лексикалы маыналарынан грі грамматикалы маыналары басым болу себебінен кбінесе р алуан грамматикалы атынастарды білдіріп, р илы грамматикалы ызмет атаратын жрдемші сздер.

Одаай сздер деп ешандай да аиат ымдарды білдірмейтін, тек адамны р алуан кіл кйі мен р илы сезім райларын білдіру шін олданылатын (бірак оларды атаулары есебінде жмсалмайтын) сздерді айтамыз. Одаайлар шыу тегі мен алыптасу табиатыны ерекшелігіне арай, зге сздермен ешандай да грамматикалы арым-атынаса тспейді. Сол себептен одаайлар белгілі бір сйлемдерге абаттасып жмсалатын жарыспа сйлемдер ретінде жмсаландарымен, біра здері сйлем мшесі бола алмайды.

Сйтіп, азіргі аза тіліндегі барлы сздердi е уелі атаушы сздер, кмекші сздержнеодаай сздер деген ш топа блсе, ол топтар лексика-грамматикалы жатарынан сараланып, ішінара таы да топ-топтара блінеді.

детте, сз табы деп жалпы лексика-грамматикалы сипаттары мен белгілері бріне бірдей орта болып келетін сздерді тобынайтамыз.

Орыс тіл білімінде Л.Б.Щербадан, тріктанымда А.К.Боровковтан бастап сздерді топтастыранда жоарыдаы екі белгісіне сйену лгісі бар. аза тіл білімінде .Жбанов бастаан жаа лек-буынны келуіне сздерді семантикалы сипаты мен грамматикалы рылымын бірдей ескеретін лексика-грамматикалы баыт пайда болып, бірден арын алды (2, 16).

Орыс тіл білімінде Л.Б.Щербадан бастау алан бл сипаттау, кейінірек В.В.Виноградовты, И.И.Мещаниновты те сз таптары жнiндегi тжырымдармен штасты (1, 155).

Ал аза тіл білімінде .Жбановтан бастау алан бл сипаттау, кейінірек А.Ысаовты «азіргі аза тілі. Морфология» атты оулыында былай тжырымдалады: «Сз табы деп жалпы лексика-грамматикалы сипаттары мен белгілері бріне бірдей орта болып келетін сздерді тобын» айтамыз дейді.

Ендеше, сз табыны мазмны осындаы лексика-грамматикалы деген ос сз арылы айтылан екі компонентті бірлігінен ралады. Біра мндаы бірінші блікті мазмнынан таза лексикалы семантиканы ана емес, грамматикалы семантиканы, яни затты, амалды, сапалы, санды... деген трізді тым жалпы маынаны білдіретін семантиканы абылдау керек. Грамматикалы семантика деген ыма сзді материалды я лексикалы маынасы емес, затты атын, затты амал-ісін, затты сапалы, санды я баса (атысты) белгілерін, амал мен белгіні белгілерін жне баса да солар сияты материалды ерекшеліктерді білдіретін семантика-грамматикалы маыналар енеді. Бдан, рине, сзді лексикалы маынасы тіпті ескерусіз алады екен деген тсінік тумаса тиіс. йткені дербес лексикалы маынасы бар сз белгілі бір сз табына енеді де, оан рі таяныш есебінде ызмет етеді. Егер де мндай байланыс болмаса, жалпы лексика мен грамматикада ешандай атынастар да болмаан болар еді.

Ал, ос сзді екінші блігіні («грамматикалы» деген компонентіні) мазмнына белгілі бір сзге тн грамматикалы категорияларды жне оларды жасалу, трлену формаларыны маыналары енеді. Бл арадаы грамматикалы маына деген ыма белгілі бір сзді жаадан сз тудыру, сз трлендіру, сз байланыстыру жйелеріні маыналары мен формалары, демек, бкіл морфологиялы белгілері (сыр-сипаттары) жне сол сзді сйлемдегі ызметтері, зге сздермен тіркесу абілеттері, демек, бкіл синтаксистік белгілері (сыр-сипаттары) енеді. ысасы, сзді лексика-грамматикалы белгілері деген термин белгілі бір сзге, сз табына тн бкіл лексикалы (семантикалы) морфологиялы жне синтаксистік сыр-сипаттарды тгел амтиды.

Сз табыны лексикалы (семантикалы), грамматикалы (морфологиялы жне синтаксистік) белгілерін дрыс ашу шін, осы аталан семантикалы, морфологиялы жне синтаксистік белгілерді шеуін де бірдей тгел амту ажет. йткені, егер осы ш белгіні шеуі де тегіс амтылса, сезді мазмны да, материалды (морфологиялы) формасы да, синтаксистік функциясы да тгел ескеріледі.

Дегенмен, сздерді брінен бірдей осы ш белгі теп-тегіс табыла бермейді, ендеше, кейбір сз таптары шін белгілі бір принципті негізгі етіп алып, згелерін я осшы (кмекші) принцип етіп, я болмаса, тіпті олданбай-а оюа да бден болады. Мысалы, одаай сздерді анытау шін морфологиялы белгіні іздеп жатуды ажеттігі де болмайды. Сол сияты, шылау сздерді анытау шін, тек оларды семантикасын жне сзбен, сйлеммен тіркесу ерекшеліктерін ана негізге алмаса, олардан арнаулы морфологиялы формалар іздеуді ажеті жо. Сондай-а, стеу сздер мен еліктеу сздерді анытауа оларды семантикасы мен синтаксистік функциялары ана тірек болады, морфологиялы белгі тек остаушы ретінде ана аралады. Сйтіп, кейбір сз табын анытау шін, ш белгіні (принципті) шеуін де бірдей олдануа болса, кейбір сз таптары шін я екі белгіні ана, я бір белгіні ана олдануа болады. Ал, егер бір ана белгіні таяныш етерліктей болса, ондайда тек семантикалы белгі ана тірек болуа тиіс. Олай болатын себебі – сзді сз деп тануа таяныш болатын белгі – оны семантикасы.

аза тілінде тым ерте замандардан бері арай рі есім, рі етістік маынасында олданылатын омоним сздер бар. Ондай омонимдер лексика-семантикалы жатан араанда, бір негізден шыандыы аарылып тратын сздер болса да, грамматикалы жатан бір сыары есім, бір сыары етістік болып келеді. Бларды атарына, мысалы, той, кш, то трізді тбір омонимдер мен ызы, аны, тыны, кіріс трізді туынды омонимдерді жатызуа болады. Мысалы, «аратауды басынан кш келеді. Кшкен сайын бір тайла бос келеді» (халы леі) дегендегі кш сзі де, кшкен сзі де, «Тойга барса, тойып бар» (маал) дегендегі тойа сзі де, тойып сзі де, сол сияты, ызы, аны, тартыс трізді туынды омонимдер де – рі есім, рі етістік болып олданылатын сздер. Мндай омонимдерден жана туынды сздер, баса туынды формалар жасайтындай жадайда, оларды есім сыарлары есімдерше, етістік сыарлары етістіктерше трленіп, (мысалы: кшші, кш басында, тойшы той басында; кшкен, кшер, кшсе; тойан, тойып, тойса т.б.) солара тн категориялы формаларды иелене кетеді. Сондытан сздерді таптастыранда, мндай омонимдерді есім сыарлары есімдерге, етістік сыарлары етістіктерге жатызылып, сол сз таптарыны аяларында аралуы керек.

Сонымен атар, тілімізде маыналары р трлі сздерді ішінде бір маынасына араса, зат есім, екінші маынасына араса, сын есім болып келетін сздер де жо емес. Мысалы, жары деген сз, «Блмеге жары тсті» дегенде зат есім болса, жары блме, жары ай дегендерде, сын есім болады. Сондай-а, те деген сз рі зат есім (мысалы: буылан те, тйеге артылан те), рі сын есім ретінде (мысалы: те рбы; те праволы; ол екеуі бір-біріне те) жмсалады. Сздерді таптастыранда, тілдегі мндай былыстар да ескерілуі ажет.

Тілді даму барысында сзді маыналы шебері кееюмен байланысты, грамматикалы табиаты мен кызметі де згереді. Осындай процесті нтижесінде кейбір сздер бір сз табынан баса бір сз табына ауысады. Мндай жадайда ол сзді брыны маынасы мен грамматикалы ызметіні стіне жаа маына мен жаа грамматикалы ызмет стеледі. Мысалы: Хасенніц басынан алпаы шып тсті. аратауды басынан кш келеді. Жмысты басынан осылай йымдастыру керек еді деген ш сйлемде де тбірлері де, осымшалары да бірдей басынан деген сз бар. Біра осы ш сзді маынасы да, ызметі де бірдей емес. Бірінші сйлемдегі басынан деген сз зіні бастапы лексикалы (материалды) маынасында олданылып, сйлемде з алдына мше болып трса, екінші сйлемдегі басынан сзі бастапы лексикалы маынасын сл солындатып, сйлемні дербес мшесі бола алмай, зінен брыны ілік жалаулы аратауды деген сзбен селбесіп барып, крделі мшенін рамына еніп тр. Демек, екінші сйлемдегі басынан сзі негізгі зат есімнен кмекші есімге айналан. Ал шінші сйлемдегі басынан сзі маына жаынан да, ызмет жаынан да ауысып, тіпті баса сз табына (стеуге) кшкен. йткені бл соы сйлемдегі басынан деген сз уелден (уел-бастан, алашыдан) деген маына беріп, айдан? деген срауа жауап бермей, ашаннан? деген срауа жауап беретін болып, е уелі мазмны жаынан, содан кейін ызметі жаынан ауысып, біржолата стеу категориясына кшкен. рине, бл сз стеуге бірден кшпеген, бірте-бірте дамып, бастапы шыыс септік жалауыны формасында кнеленіп барып алыптасан. Соы стеу сз зіні уелгі тркініне тек сырты жамылышы жаынан ана сас крінгені болмаса, семантикалы маынасы мен синтаксистік сипаты жаынан бастапы тркінінен біржолата ол зген. Дл осы сияты ерекшелікті «Бл ауылды адамдары шетінен шебер. Бл сзді сен маан басында неге айтпады» дегендерден де байауа болады. Сондай-а, кейін, со, рі бірге, бірден, бірде, жата трізді сездерді маыналары мен ызметтерінен де осындай сырлар аарылады. Сздерді таптастыранда, осы айтыландай, кейбір сздерді, оларды формаларыны ауысуы, саралануы сияты жадайлар да ескерілуі керек (10, 130-133).

Тілдегі барлы сздерді грамматикалы жаынан топтастыранда, екі трлі нысана «темір азы» («шамшыра») болуа тиіс.

Біріншіден, барлы сздер, кллі сз таптары тілді сздік рамына енеді. ай сз табына енсе де, сздерді лексикалы жаы ескерілуге тиіс. Ал, сздерді лексикалы жаын ескеру деген сз — оларды семантикалы жатарын еске алу дегенмен бірдей. Олай болса, рбір сз табына енетін сздер лексикалы трыдан аралып талдануы ажет (10, 129).

Сз таптарыны лексика-семантикалы сипаты. р сзді зіндік ымы, маынасы болады. Оларды терминдік, лексика-грамматикалы мні контексте, сйлем ішінде аныталады, йткені сз маынасы р илы. Мектеп грамматикасында сездерді лексика-семантикалы мні ережелер арылы беріледі.

Зат есім затты атын (кітап, ааш, ст), сын есім затты сынын крсетеді: а, ара, жасы, лкен, сары т. б. Сондай-а сан есім затты санын (шеу, екінші, бес, елу, отыз), етістік істі имыл процесін білдіреді: айту, алу, кру, жру т. б. Осындай тжырымдар сзді лексика-семантикалы жаынан анытайды (11, 5).

Екіншіден, барлы сздерді белгілі-белгілі грамматикалы сз таптарына телу, оларды зді-здеріне тн трлену згеру жйесін, сйлем мшесі болу абілетін, зге сездермен тіркесу ерекшелігін анытап, жан-жаты сипаттама беру мселелері – тікелей грамматикада аралатын мселелер. Ендеше, анша сз табы болып, олара анша сз енсе де, барлыыны грамматикалы жатары ескерілуі ажет. Ал, сздерді, сз таптарыны грамматикалы жатарын ескеру деген сз – оларды грамматикалы сипаттарын анытау дегенмен бірдей. Олай болса, рбір сз табы жне олара енетін жеке сздер грамматикалы трыдан да аралып талдануы ажет.

Сйтіп, тілдегі сздерді таптастыранда, оларды лексика-семантикалы жатары да, грамматикалы (морфологиялы жне синтаксистік) жатары да бірдей ескерілуі керек.