Таырып Сз таптары жне оларды классификациясы

А.Байтрсынов тіліміздегі сздерді таптастыру ісіні берік іргетасын алаушы деуімізге болады. 1930 жылдардан бастап морфологияны жеке мселелеріне арналан шаын клемді маалалар мерзімді баспасз беттерінде, сіресе сол кездегі ылыми-педагогикалы журналдар — «Тте оу», «Ауыл малімі», оны орнына келген «Халы малімі» журналдары беттерінде жиі-жиі кріне бастайды. Осы он жылдыты аяына дейін жеке сз таптарына, осымшалара арналан отыза тарта маала жарияланыпты. Оларды кпшілігін .Жбанов, X.Басымов, Ш.X.Сарыбаев, Н.Сауранбаев, С.Жиенбаев, С.Аманжоловтар жазан.

30-жылдара дейінгі жары крген ебектерді аза тілінде плен сз табы бар дегені болмаса, сздерді трлі топа блуді принциптері жнінде ештеме айтылмайтын. Н.Сауранбаевты «Сз таптары» атты мааласында осы мселе талданады

Автор: тілдердегі сздерді тапа блуде ылымда алыптасан ш трлі принцип бар, олар «семантикалы, синтаксистік, морфологиялы белгілер» деп жазады да, осы ш трлі белгілерді мысалдар арылы талдай келіп, аза тіліндегі сздерді тапа блуде сздерді маыналы жатарына шешуші мн берілу керек деген дрыс орытынды жасайды.

Сздерді р трлі кластара блу, олай блуге негіз болатын принциптерді айындау ісімен профессор . Жбанов та айналысан.

Жбанов ойынша, сздерді тапа блуде оларды тек маыналы жаына ана кіл аудару жеткіліксіз. Сз табын ашу шін ш трлі лшеуді атар алып отыру дрыс. шеуді бірдей сынына толса, сонда ана бл плендей сз табы деуіміз керек. Ол шеуді бірі – маына, екіншісі – морфология, шіншісі – синтаксис деп бгінгі кні аза тіл білімінде орныан сз таптастыруды ш принципіні атын атап, тсін тстеп крсетеді (9, 230-235).

Авторды сздерді тапа блуінде А.Байтрсыновты терминдерін олданбаудан туан кейбір згешеліктер ана бар. Е алдымен, тілдегі сздерді тбір тап, шылау тап, одаай тап ш топа бледі.

Авторды сздерді тапа блуге критерий етіп алан трлі белгісіні аза тілі шін мні бірдей еместігі, е маызды белгі ¾ сзді семантикалы жаы екендігі бл кнде талас туызбайтын аида болса керек.

Отызыншы жылдарды ая кезінде жариялан морфологияа тікелей атысы бар таы бір ебек –орта мектепке арналан «аза тіліні грамматикасы» атты оулы. Бл – 1938 жылы баспадан шыан, авторы – С.Аманжолов. з кезінде бл оулыты біраз кемшіліктерін сына алан маалалар болан. Шынында да, ебекті жоарыда талданан А.Байтрсынов, .Жбанов оулытарынан теориялы дрежесі тмендеу болатын. Алдыы ебектер сияты мнда да здерді тласына, тобына арай жіктейді.

Морфология трысынан аланда 30-жылдарды алдыы он жылдан згешелігі – бл саланы тек оулы клемінде ана емес, ылыми маалалар жазу арылы тереірек зерттеуіге талпынуды алашы бастамасы кріне бастады. Сол кездегі педагогикалы журналдар мен лт мдениеті институтыны ылыми жинатарында X.Басымовты, С.Аманжоловты аза тіліні осымшаларын зерттеген маалалары, сздерді тапа блуде басшылыа алынатын принциптерді айындауа арналан С.Жиенбаевты т.б. ебектері жарияланды. Сйтіп, алдаы уаытта тек практикалы ана емес, теория мселесіне де кіл блуді алашы адамы жасалды.

аза тіл біліміні баса да салалары сияты морфологияны да жоспарлы трде ке клемде зерттелуі 40-жылдардан басталады. Бл онжылдыты атап айтуа трарлы бір жаалыы – аза тіл біліміні салаларын даралап арнайы зерттеу, соларды негізінде (кандидатты, докторлы диссертациялар орау болды. Мндай зерттеулерде ылымны баса салаларынан грі морфологияа атысты мселелер кбірек амтылды. Тек 40-жылдар ішінде ана морфологиядан етістікті есімше, ксемше, етіс ша, кмекші етістік, сын есім шырайлары мен стеу арнайы зерттелді.

40-жылдар ішіндегі морфологияа атысты ебектерді бір елеулісі – Н.Сауранбаев пен .Бегалиев жазан «аза тіліні грамматикасы». Осы ебекті морфология деп аталатын саласы «Сз» деген таырыппен басталады. «Морфема» дейтін грамматикалы термин аза тілі білімінде алаш рет осы оулыта олданылан, біра авторлар оны осымша формаларды ана атауы деп тсіндіреді. .Жбанов ебегінде згертіп олданан грамматикалы терминдерді соы авторлар А.Байтрсынов олданан атаулармен атап, дрыстаан.

. Жбанов сияты соы авторлар да сздерді тласына арай алты трге бледі. Терминдік згешеліктері болмаса, р тладаы сздерді тсіндірулерінде А.Байтрсынов . Жбановтан айтарлытай бтендік жо.

.Жбанов сияты бл авторлар да сздерді тапа блгенде оларды семантикалы, морфологиялы, синтаксистік белгілері бірдей дрежеде ескерілуін талап етеді. аза тіліндіге сздерді сегіз тапа блу дрыс емес деп тауып оларды есімдер, етістіктер, есімдіктер, стеулер, кмекшілер, одаайлар деп алты трге бледі.

Сонымен, терминдік, классификациялы ала-лалытарына арамстан 40-шы жылдар ішінде аза тілі морфологиялы жйесі А.Байтрсынов алыптастыран негізде ілгері дамыды. Бан тркологияны 30-40 жылдар ішіндегі тркі тілдері грамматикалы рылысын зерттеуде ол жеткен табыстарыны да игілікті серi аз болмаса керек.

1950 жылдан бері арайы уаыт ішінде морфологияны жеке мселелеріне атысты жзге тарта ылыми маала, жиырмаа тарта монографиялы зерттеулер мен кітапшалар жары крді. Оларды ішінде етістік категорияларын зерттеуге арналан Ы.Мамановты, А.алыбаеваны, И.йыбаевты, осы жолдар авторыны, Н.Оралбаеваны, Т.Ералиевты ебектерін, сын есім катергориясына арналан .Мсабаев, Ж.Шкенов, .Тлеуов ебектерін, сан есімге арналан .Хасенов, одаай, еліктеуіш сздерін зерттеген Ш.Сарыбаев, Катенбаева, стеуді зерттеген А.Ысаов, есімдіктерді зерттеген .Ибатов, шылауларды зерттеген Р.міров,Т.ордабаев, Ф.Кенжебаева т.б. ебектерін атауа болады.

Морфологияа тн ртрлі мселелерді бліп алып, жекелеп зерттеушілер аза тіл білімінде аз емес, біра соларды ішінде морфологияны, сіресе оны есім саласын ттас алып зерттеуші, оны зіні е негізгі ылыми объектісі деп есептейтін алым – А.Ысаов.

А.Ысаовты морфологияны ылыми пн ретінде жоары оу орындарында оытуы жне оны зерттеуі 40 жылдар ішінен басталды. Содан бері арай жргізілген ылыми зерттеулерді е соы орытындысы ¾ «азіргі аза тілі. Морфология» деген атпен 1964, 1974, 1991 жылы оулы ретінде бiрнеше рет жары крген кітабы (10, 96-102).

Соы жылдары аза тіл біліміндегі сз таптастыру теориясына елеулі жаалы енгізген алым С.Исаев болды. алым аза тіл білімінде брын да термин ретінде жиі олданыланымен, мн маынасы кнгірт граммикалы маына, грамматикалы форма, граммикалы категория секілді іргелі грамматикалы ымдарды азіргі лингвистикалы даму дрежесіне сай наты анытап, басын ашып беру арылы сз таптастыру мселесінде де барынша айынды енгізді.

алымны бл саладаы негізгі ерекшелігі – А.Ысаов алыптастыран жобаны сынай отырып сз табына оныншы етіп модаль сздерді осып арастыруы болды.