Таырып Сз тіркесі мен сйлемні рылымы
Грамматиканы синтаксис саласыны арас-тыратын негізгі мсслелері: сз тіркесі мен сйлем, олар-ды рылымы мен трлері, сз тіркесі мен сйлемдегі сздерді байланысу амалдары мен формалары. Атал-ган мселелерді жеке, натылы бір тілге атысты жан-жаты жне тптіштеп арастыру грамматиканы жал-пы теориясыны міндетіне емес, жекс бір тілді грам-матикасыны (оны синтаксис саласыны) міндетіне енетіндігі ескеріліп, бл кітапта, оны алдына ойан масаты мен міндетіне орай, сз тіркесі мен сйлемге тн басты белгілер, оларды крылымы мен лингвистика-лы табиатына атысты жалпы теориялы мселелср .
сз болады.
Синтаксистік сдипиа ретінде аралатын сз тіркесі-ні лингвистикалы табиатын айындап, оан аныта-ма беру піін, біріпшіден, сз тіркесіи зімсн сырттай сас былыстардан, атап айтанда, крделі сзден, жалпы сздерді тіркесінеп (атауыш сз бен кмекші сзді тіркесі, сздерді салалас атары), фразеология-лы сз тіркссінен жпе сйлемнен ажырату, екінші-ден,— оган (сз тіркесіне) тп басты белгілерді айып-дап алу ажет.
Сз тіркесі — маыналык жатан да, грамма-тикалы жатан да зара байланыста, бірлікте бола-тын, толы магыналы кемінде скі сзді тіркесі. Сз тір-кесіні сыарларыны арасыпдаы байланыс сзді блшектеріпі арасындаы байланыстан анагрлым ер-кінірек болады. Алайда, бл еркіндік сз тіркесіні ма-ыналык жне синтаксистік бтіндігіп бзатындай дре-жеде болмауа тиіс. Мысалы, сз тіркесіні сыарлары-ны арасыпда за кідіріс (пауза) жасалса немссе ол сыарларды арасына бірнеше сздер енсе, сез тіркесіні бірлігі, ттастыы бзылуы ммкін. Сз тіркесіні сыарларыны арасында да, сзді (мейлі жалан сз болсын, мейлі крделі сз болсын) болшектеріні ара-сында да байланыс-бар, біра сздін (соны ішінде кр-делі сздіц де) белшектеріні арасындаы байланыс сез тіркесіні сыарларыиы арасындаы байланыстан ба-сым да, бекем де болады. Осыган орай, жала сз де, крделі сз де сйлеу кезінде жасалмай, даяр тран единица ретінде сз тіркесініц немссе сйлемні ра-мына емін-еркін енсе, сиптаксистік сез тіркесі бслгілі бір лгілср (модельдер), формулалар бойынша сйлеу ксзінде жасалады. Осылай боландытап, оны ра-мындаы сыарлар ыайыпа арай баска бір сынар-лармен ауыстырьіла алады.
Сз(соны ішінде крдслі сз)—зат пен кбылыс-ты, не сапа мен белгіпі, пс іс-рекетті жне т.- б. т-ракты атауы. Сздер затты, кбылысты, сапа-белгіні немесе іс-рекетті атаанда, оларды бір-біріне байланы-сынсыз, арым-атынасынсыз, жеке-дара кйінде атай-ды. Мысалы, ат, ааш, жапыра дсген сздер заттарды жеке-дара атаулары болса, биік, жасыл дегсн сздер са-па мен тсті жеке дара атаулары, Кесу, ору, жинау дс-ген сздер іс-рекстті аттары. Бл сздер бір-біріне байлаиыссыз, жеке-дара атаулар ретінде ынылады, поминативті кызмет аткарады. Сз тіркесі де ие затты, не іс-рекетті атап, номипативті ызмст аткара алады. Біра сз тіркесі затты нсмесе іс-рскетті атаанда, оларды жеке-дара кйіиде емес, зара байланысында, карым-катынасында атайды. Екінші сзбеп айтканда, сз тіркесінде зат, сапа-белгі, іс-рекет аталанда, бір-бірімен байланысында, ©зара карым-атынасында ата-лады. Мысалы, жйрік ат, жасыл. жапыра дегсн сз тіркестерінде заттар здерініц сапа-белгілерімен тыыз арым-атынасында, байланысында аталса, ар тота-ту, хат жазу деген сз тіркестерінде заттар іс-рекетпен карым-атысыпда, байланысында аталан. Сз тіркесі-ні сыарларыны бірі сапа-белгіні немесе іс-рекетті білдіру касиетінен.айрылса, ондай тіркес сз тіркесі бо-лудан алып, крделі сзге айналады. Мысалы, крі жілік, кр тышан трізді крделі сздерді алдынгы сыарлары (крі, кр) соы сыарларынын (жілік, тышан) сапасын да, касиетіи де білдірмейді, маына-лы дербестіктен айрылады. Крделі сздер сздерді тіркесіпен жасалапда, сыарларды арасындаы аныктауыш -Наныталыш, толытауыш + толыкталыш, пы-сытауыш + пысыталыш атынастар жойылып, курдс-лі сз бір бутін сз ретінде ынылса, сз тіркестеріпіц сыцарларыны арасында жоарыда аталан синтаксис-тік атынастар саталып, ол сыарлар (сздер) бірін-бірі анытайтын, толытайтын немесе пысытайтын сы-арлар ретінде ызмст атарады. Демек, сез тіркесінін рбір сыары маыналы дсрбестігін де, синтаксистік дербестігін де сатайды. Крделі сзді рбір сыары сйлмні з алдына дербес мшелері смес, ттасан кйінде бір ана мше ретінде ызмет атарса, еркін сз тіркесіні орбір сыары синтаксистік дербестігін са-тап, сйлемде ор баса мшелер ретінде ызмет атара алады.
Сздерді тілде.атаушы ызмст атарып, тілді но-минативті ралдарыныц атарына жататындыы сия-ты, сз тіркестері де заттарды, сапа-белгілердіц, іс-ре-кеттерді атаулары ретінде олданылып, тілдіц помина-тивті ралдарыны катарына жатады. Грамматикалы жонс маыналы бірлікте болатын сз тіркесі «крделі ым болаиымен, алайда ойтеуір бір ымды білдіре-ді жне оиы белгілеуші ретінде ызмет атара алады. Ол (сз тіркесі — К. Л.)—фразеологиялы единицаныц еркін эквиваленті», ал фразеологиялы единица маы-налы жатан сзді эквиваленті бола алады.
Сз тіркесі сйлем рамында олданыланда ана жне тек сйлем арылы тілде коммуникативті кьізмет атара алады. Осыан орай, сз тіркестері сйлем -рамында оны крылымды элемепттері ретінде зертте-леді. Екінші жаынан, сз тіркестерін сйлемнен тыс, «крделі атауларды р баса трлері ретінде де» зерт-тсуге болады.
Синтаксистік сз тіркесі — сздердін емін-ер-кін тіркеуінен жасалатын тіркестер, янп еркін сз тіркестері. Еркін сз тіркестері рылымы жаынан фра-зеологнялы сдиницалармен сас келеді. Еркін сз тір-ксстері фразсологиялы единицалардыц кптсген трле-рінін жасалуына негіз болады. Екінші сзбен айтанда, фразеологиялы единицаларды ішінде еркін сз тіркссініц рылымы, лгісі бойынша жасаландары шыраса береді. Мны мына мысалдарды салыстырудан руге болады: шаласынан жату—шаласынан тсу; таудан биік — сттен а, судан таза; есік пен терезені арасында — ас пен кзді арасында, ол жуып — ол усырып жне т. б. Блардыц алдынылары — еркін сз тіркестері де, соылары — еркін сз тіркестерініц -рылымды лгілері бойынша жасалан фразсологиялы едипнцалар.
Еркін сз тіркесіажыратылатын, мшелене-тін тіркес бола отырып, маыналык жне рылымды бтіндігін сатайды. Мазмн ттастыы мен семантика-лы тиянатылы сз тіркесіне тн асиет болып сана-лады. Сз тіркесіні осы асиеті оны сйлемдегі сздср-ді басаша тіркестерінеи, мысалы, толы маыналы сз бен кмекші сзді тізбегінен ажыратады. Мысалы, клге дейін..., тауа арай... трізді толы маыналы сз бен кмекші сздерді тіркесіиіц маыиалы жатан аяталмаандыы, тиянаты емес екендігі, баска бір сыарды (сзді) жетпей тргандыы ацарылады. Бл тіркестер дербес маыналы баса бір сыармен, мы-салы, бару, жру трізді етістіктермен толыктырылса,. семантикалык тиянатылыы бар сз тіркестері (клге дейін бару; тауа арай жру) жасалады.
Сз тіркесіні крамында толы маыналы кемінде екі сезді тіркесуі сез тіркесіні семантикалык тиянак-тылыына негіз болып, оны маыналы жне крылым-ды аасын крайды 181.
Тіл-тілде толы маыналы сздерді тізбегі-нен тратын, осыан орай, сз тіркестерімен сырттай ксас келетін тізбектер бар. Бларды катарына каза тіліндегі ке мен бала, салматы да сабырлы, неміс ті-ліндегі Уаіег, МиИег ипсі Кіпсіег трізді тіркестер жа-тады. Бл торізді тіркестер тіл білімінде сздерді са-лалас атарлары (сочинительные ряды слов) дсп ата-лып жр 182.