Таырып Сйлем жне оан тн басты белгілер

Сйлем — е басты тілдік единицаларды бірі. Ол зімен сырттай сас тілдік баса кбылыстардан е алдымен коммуникативті ызметі, ягни шынды болмысты йтеуір бір блшегі жайында хабар беру ызметі жаынан ажыратылады. Демек, сйлем — толы коммуникативті ызметі бар синтаксистік единица. Сейлемнін бірдеме жайында хабарлау кызметі оны син-таксистік баса кбылыстардап, мысалы, сз тіркесінен ажырататын бслгі ретінде аралады. 1) Жер жыртылды деген мен 2) жер жырту деген мысалдарды салыстыру-дан мынаны круге болады: біріншісі — сйлем де, екін-шісі — сз тіркесі. Аталан сйлсмні белгіл-і бір рьт-лымды лгісі бар, ол бірдеме жайында хабар беру шін крастырылан. Ал скінші мысал да (сз тіркесі) — грамматикалы белгілі бір лгі бойынша жасалан син-таксистік конструкция, бірак ол бірдеме жайында хабар беру шін емес, бірдемені атау шін растырылан. Демек, сз тіркесінде номинативті кызмст болса, сйлем-де хабарлау кызметі бар. Сйлем тілдегі крылымдык лгілер бойынша жасалады. Ол лгілер шексіз емес, оларды санап айтуа да, талдап еинаттауа да бола-ды ^,94. Сйлем— крылымды лгісі бар сиитаксистік единица. Сйлемні крылымды лгісі баска сннтак-систік конструкциялардан, мысалы, сз тіркесінеи згеше болады. Сйлемпі рылымды лгісі оны (сй-лемні) дербес единица ретінде, атап айтанда, сйлеу-ді дербестігі бар блшегі ретінде кызмет аткаруына ммкіндік береді. Тілдік единица рстіндсгі сйлемгс сй-леуде дербес олданылуа мм-кіидік беретіп рылым-дык лгі — бастауыш-баяндауыштык крылымдык ¹⁹⁵ лгі. Бастауыш-баяндауышты крылым — синтаксистік баска конструкциялара смес, сйлсмге тн крылым. Ал сйлем болса, ол, жоарыда аталып ткепіндей,— толык коммуникативті асиетімен, яни бірдеме жа-йында хабар беру кызметімен, сипатталатын синтаксис-тік единица.

Сонымен, «Жай сйлем дегеніміз — хабарлауды дербес синтаксистік единицасы, оны грамматикалы маынасы — предикативтілік те, формасы — синтаксис-тік шатар мен райларды білдіретін арнайы граммати-калы тсілдерді жйесін амтып иеленген е кіші рылымды лгі».

р трлі тілдердін синтакси-сін зерттеушілер коммуникативті кызметі жок, ягни бір-деме жайында хабарлауды білдірмейтін, лнформация шін жасалмаан айтылыстарды сйлемніц катарына жаткызбайды. Сйлемнін катарына емес, айтылыстар-дыц (высказывания) трлеріне жатызылатындар, зерт-теушілсрді пікірінше, мыналар: 1) р трлі эмоцияны білдіретін айтылыстар (мысалы: ап! ттеген-ай! Ой-пырмай! Мссаан! Брекелді! Пау, шіркін!; 2) диалогтарга тон тмендегідей маклдау мен теріске шыару, келісу мен келіспеу: Бар; Жо; И; Солай; Жарар; Жа-сы; Ешашан да! жне т. б.; 3) слем беру жне оан жауап айту, ракмет айту, тілек білдіру жне оларга жа-уап айту, кешірім срау жне оган жауаи айту: Сдлс-метсіз! Кеш жары! Аман-саусыз! Кешірііз! Рамет! Келуіізбен! Жаа жылыызбен! Кездескенше! жне т. б.; 4) бірдемеге ндеу, кіл аудару: Айда! Марш! Караул! Алло! жне т. б.; 5) жалпы сракты білдіру жне оан жауап айту: Немене? Б алай? Днеме емес. Ештеме емес. Б алайша? жне т. б.; 6) дербес арат-палар: Балалар¹ й, жігіттер! жне т. б.²⁰¹ «Одагайлар да, деп-ізет формалары да, аратпалар да здігінсн хабар беру іпін арналмаан; олардан бізді алатын хабарымыз айтыландардыц тікелей мазмнынан емес, бірнсиіе ой корытындыларынан келіп туады»²⁰². Жоарыда келтірілген одаайлар, деп-ізет белгілерг жне аратиалар сйлемге ксап айтыланмен, сйлем бола алмайды, йткені оларга «бастауыш-баяндауыш-тцк крылым тн емес»²⁰³.

Бастауыш нен баяндауыш туралы ымдар — логи-ка-семантикалы ымдар емес, синтаксистік гымдар. Зерттеушілерді пікірінше, «сйлемні трлаусыз мше-лері» дегендер сйлем крамынан смес, сз тіркестері-иен болган бастауыштар мен баяндауыштарды ра-мынан м.шсленіп шыады. Осы трыдан келгенде, тіл білімінде «сйлемні трлаусыз мшелері» дегендер жалпы сйлемні мшелері емсс, мшелерді мшелері, атап айтанда, бастауыш, баяндауышты мшслері дей-тін пікір бар. Алайда, бл моселе олі де болса зерт-тей тсуді ажет етеді. Бл жерде гіме сйлемні рылымдык лгісі, аныырак айтканда, бастауыш-баян-дауыштык крылымы жайында болып отыр.

Сйлемге тн бслгілерді бірі — интонация. Сйлем белгілі бір интонациямен айтылады. Интопация — сй-лемнііі органикалык элемепті. Сйлем жеке сзден де» сз тіркесінен де крылымдык лгісі жаынан гана емес, интонацияа ие болу жаынан да ажыратылады. Жеке сздер немесе сз тіркестері кейде сйлем трінде жмсалады. Олардын сйлем трінде жмсалуы шін, міндетті трде сйлемге тн интонациямен айтылуы шарт. Сонда ана олар сйлем' ретінде ынылады. Б-ан коса олар грамматикалык маыналары жагынан, рине, предикативтілікті білдіруі шарт (мысалы: Тн. Вокзал. аптаан жргіншілер.)

Жогарыда рбір сйлемде объектнвті-модаль-дык, маына болады дедік. Сйлемде мнан баска бсл-гілі бір субъективті-модальдык маына да болуы мм-кін. Субъективті-модальдык маына сйлеушініц нень айткысы, хабарлаысы келсс, соан катысын, атаи айт-канда, тгелдей хабара (сообщение) немесе онын й-теуір бір блшегіне катысын білдіреді. Субъективгі-мо-дальдык маынаныц катарына кшейту мен серлеу, се-німділік пеп сенімсіздік, кптау мен жактырмау жэне т. б. осылай тріздес маыналар енеді. Мндай маына-лар белгілі бір тілдік крал-тсілдер аркылы берілсді.

Сондай крал-тсілдердіц бірі — интонация. Интона-ция р алуан субъсктивті-модальдык маыналарды білдіретін тсіл рстінде колданылады. Мысалы, лепті иитонациямен айтылан сйлем алуан трлі экспрессив-ті маыналарды білдіреді. Интонация тсілі сраулык демеуліктермен штаса келіп, риторикалык сракпен ай-тылатын сйлемдер жасалады да, олар р трлі эмоция-

ны білдіреді.

Сздердіц орын тртібі де сйлсмде субъективті-мо-дальдык маыналарды білдіру тсілі ретінде колданы-луы ммкін. Мндайда сздсрдіц орын тртібі тсіліне интонация тсілі келіп штасады. Мысалы: Тарт олы-ды Ветнамнан! Тапан екенсі сенетін адамды! Тыдар ол сені! елтірілген сйлемдердіц субъективті-модаль-дык маыналары баяндауыштардыц калыпты орны з-геріп, олардын сйлемдердіц басында айтылуы (бл — сздерді орын тортібі тсілі) жие онымен ктерінкі (лепті) интонация тосілініц штасуы аркылы берілген.