таырып Сйлем жне оны рылымы
Синтаксисті негізгі зерттеу объектілеріні бірі – сйлем. Сйлем – пікір алысуды, арым-атынас жасауды амтамасыз ететін тілдік материалды ттас блшегі. Бізді згеге айтатын ойымыз масаты. Кейде біреуге естіген білгенімізді жеткізуді масат етсек, енді біреуден бір нрсені срап білуді масат етеміз. Осындай масаттарымызды сйлем рай арылы жеткіземіз. Сздер сйлем рамына ену шін зара маыналы синтаксистік байланыса тсіп, зара тіркесіп айтылады. Сздерді осылай тіркесуінен сз тіркесі, сз тіркесінен сйлем жасалады. Сз де сз тіркесі де сйлем рауды материалдары.
Сйлем кейде бір сзден де кп сзден де жасалады. Сз тіркесіненде жасалады. Тн. Айнала жым-жырт.
Сз айналадаы объективті шындыты адам сезіміндегі сулесі ретінде жеке-жеке ымды білдірсе, сз тіркесі оларды грамматикалы арым-атынасын білдіреді. Ал сйлем сол жеке ымдарды байымдауды (суждение) хабарлауды срауды білдіреді. Біра жеке сйлем арылы жеткізетін ойымыз аятала оймайды. Оны аяталан ойды білдіруін маындаы сйлемдер арылы білеміз. Сйлем бір сзден не зара байланысты бірнеше сзден ралса да ол дауыс ыраы жаынан ттастанып, баса сйлемдерден пауза арылы ажыратылады. Сйлемді сз тіркесінен мынандай ерекшелігі арылы ажыратамыз. 1. Сйлем бір шама тиянаты ойды білдіреді. 2. зара байланысан сздерден, не сз тіркесінен жасалады. 3. бастауыш пен баяндауышты байланысынан туан предикатты атынасты білдіреді. Айтылу интонациясы болады.
Жай сйлемні жеті трге блінуі оларды грамматикалы ерекшеліктеріне негізделеді жала жне жайылма сйлем болып блінуі бастауыша негізделеді: бастауышы бар сйлем жаты болады да, бастауышы млде болмайтын сйлем жасыз сйлем болып блінуі сол сйлемні дербес айтылуы я айтылмауына, басаша айтанда, ажетті мшелерді брі де атысып труына байланысты да, толымсыз болуы, бір жаынан, айтылуа тиісті бір я бірнеше мшесі ыайына арай тсіп алуына байланысты.
«Жай сйлемні трлері жайында тсінік» таырыбында оушылара жай сйлемні жеті трге блінетіні, оларды атаулары жайында ысаша тсінік беріледі. Малім жай сйлемні осы жеті тріні алтауы зара жптасып: жалау жне жайылма, жаты жне жасыз, толымды, толымсыз болып ш топа блінеді.
) Тек трлаулы мшелерден тратын сйлемді жала сйлем деп атайды. Мысалы: Рамет келді (с.е). Тн араы (б.м.)
Трлаулы мшелерден баса, трлаусыз мшелерді атысуымен жасалан жай мшелерді атысуымен жасалан жай сйлемны трін жайылма сйлем деп атайды.
Трлаулы мшелерден (бастауыш пен баяндауыш) баса бір ана трлаусыз мшені болуы сол сйлемні жайыла айтылуы шін жеткілікті болып табылады.
Мысалы: Блар клубты алдына келген (с.м). Шаан Гутковскийді йіне ататы алым Семеновпен кездесіп, танысаннан кейін, ылым жолына брыныдан да штарлама тсті (с.б.).
б) Сйлем ішінде бастауышы бар. Ол кейде айтылмай трсада, баяндауышы арылы тауып алуа болатын жай сйлемні трін жаты сйлем дейміз. Оларды баяндауыштары бастауышпен иысу шін белгілі жа жалауларында не жалаусыз белгілі жаты маынада айтыларына длме-дл йлесімді болып айтылан не айтылмаан белгілі бастауышы бар сйлем ана жаты болады. Мысалы: Ерлерді ессіздігін жырмаймыз біз!... біз оны білмейміз (Ж.Жм). бастауыштары –біз. Осындай жаты сйлемдерді бастауыштары сйлем ішінде ерекше айтылмаса да оны ай сз екені айын болып тра береді. Мысалы: Мрат, мені танимысы (сен). араы аза кгіне, рмелеп шыып, кн болам, араылыты кегіне, кн болмаанда кім болам (мен).
Кейбір жаты сйлемдер белгілі бір жасы натыланып айтылмай, ш жаа да тн болып олданады. Ондай сйлемдерді баяндауыштары кбінесе ІІІ не ІІ жата трады. Мысалы: кешке келіншекті атасыны йіне келіп кіргізді. (Ы.Алтынсарин). Ол кезде кмірді ауамен тартатын (.Мустафин). Осындай маынасы орта (ш жаа да) болып келген жаты сйлем деп аталады. Жалпылама жаты сйлемдер маал-мтелдерде жиі кездеседі. Мысалы: орынсыз талаптара кне беруге болмайды. Баланы жаман йретпеу керек. Сабаа кешіуге болмайды деген сйлемдерде кім? Не? Сратарына жауап болатындай бастауыштар жо. Мндайда сйлеуші мен тыдаушыа істі ітеушіні кім екендігін крсетуді ажеті болмайды да, істелуге я істелмеуге тиісті фактіні зін ана крсету ажет болады. Ондай сйлемдерді бастауышты маыналары кбіне ш жаа бірдей орта болып ынылады, не болмаса олар біреуге арналып айтылса, сол біреу белгісіз субъект ретінде ынылады. Аталан сйлемдердегі кне беруге болмайды деген сздер крделі баяндауыштара жатады. Бл баяндауыштарды бріде, сырт араанда, шінші жата транымен, оларды райсысы ІІІ жата тран атау тлалы сзбен иялысып байланыспаан, сондытан баяндауыш арылы тиісті бастауышты та уып алып, ауызша да, жазбаша да орнына ою ммкіндігі жо. Жасыз сйлемні бір ана трлаулы мшесі, яни баяндауышы ана болады.
Жасыз сйлемні баяндауыштары крделі болып келеді жне оларды грамматикалы тлалары мынадай болады:
- –ы (-кі, -ы) –гі жрнатары алау райлы етістікпен кмекші етістікті тіркесімен жасалады: Мені крсеткім келмейді. (с.м).
- Барыс жалаулы жай немесе туелді етістік пен бол, жара, тура, кел сздеріні тіркесінен жасалады: ашын болуымны басы: бір жерде тратамауыма тура келді (.Мустафин).
- Жай не туелденген туйы етістік пен керек, асиет, ммкін, тиіс сздеріні тіркесінен жасалады: Дл осы арада он минут ішінде ше* жыла артайан болуым керек. (Б.с)
- –ып, -іп, -п жрнаты етістікті ксемше трі мен бол кмекші етістігіні тіркесімен жасалады: Кімні келіп, кімні кетіп жатанын тіпті біліп болмайды.
- рамында бастауыш тлалы сзі бар траты тіркестер (тбе шашы тік трды, зресі шты, екі езуі лаында т.б.): Мысыты мына кейінгі й-жайын айтандаы тріне Шоанны кзі тсті. (С.Б.)
в) Ойа атысты сйлем мшелері тгел болып келген жай сйлемні трін толымды сйлем деп атайды.
Мысалы: Енді ле айтуа рет уелі алиа, сонан со Жамала келіп еді. (М.Д.). Срсенбай балаларды ттті ылытарын кле сйлеп, за гіме етіп айтты (М.Ж).
Бл келтірілген сйлемдер болымды сйлемдерді мысалдары. Демек сйлем толымды болуы шін сйлемні барлы бес мшесіні атынасуы шарт емес. Е басты шарт –сол сйлемні рамында (шарт) ажетті сйлем мшелеріні болуы. Осы трыдан аланда, сйлем екі мшеден трса да, ш мше немес трт мшеден трса да толымды сйлем бола береді.
Ал толымсыз сйлемні жайы сл басашара. Была йша айтанда, сйлемні трт мшесі болып, ойа ажетті бір мше болмай алса, ол сйлем – толымсыз. Енді бір реттерде сйлемні мазмнына сйкес сйлем екі мшеден трып, шінші мше болмай алса, толымсыз болуы ммкін.
Сонымен, сйлем ойа ажетті мшесі болмай алан жай сйлемні трін толымсыз сйлем деп атайды. Мысалы:
- Не мселе туралы шаырандарыызды біліп трмын. – Білгенііз жасы. Сізге бл мселе оны па?
- Сондай оны
- Ерін емдеуге бола ма?
- Болады (Б.Булыш).
Мысалдардан крініп трандай, толымсыз сйлем ыайында сйлем мшелеріні кез-келегн тсіп ала беруі ммкін жне мндайбылыс диалогта жиі байалады. Мселен, бірінші сйлемдегі не мселе туралы шаыраныызды деген сздер тобы (толытауыш тобы) екінші сзде тсіп алып тр, яни екінші сйлем толымсыз сйлем. Сондай-а шінші сйлемдегі сізге бл мселе деген сздер де тртінші сйлемде болмай тр. Мндаы триінші сйлем толымсыз деген сз.
Енді бір жадайда толымсыз сйлем сйлемні толы мшесі ана емес, сйлем мшесіні блшегі тсіп аланда да, жасалады. Бл емдеуге бола ма? Деген сйлем мен “Болады” сйлем салыстыранда кзге тседі. Айтайлы, алашы сйлемні баяндауышы емдеуге балама тіркесі екені рас. Оан жауап сйлемде емдеуге сзі атынаспай отыр ой. Шынында, ерін сзін ана емес, емдеуге сзіні де айталанбады “Болады” сйлеміні толымсыз болуына ммкіндік жасап тр.
г) Бастауыш тлалы сздер мен сз тіркестері кейде арнайы ой екенімен, дауыс ыраымен айтылады да, сйлем ыайында олданылады. Мысалы: ара ры. Ттін. азан. Ит. Бала. Ию-ию. Баяу ескен оыр жел (Ж. Ай)
Айтыллан ой бір сз не сз тіркесі арылы аталып, трлаулы мшелері саралана алмайтын сйлемді атаулы сйлем дейміз.
Атаулы сйлемдерді сырты тласы атау формасында тратындытан бір оиа, крініс туралы айтылатын ойды атын атап ана крсету арылы жмсалады. Атаулы сйлемні сйлемдік белгісі контексті, баса сйлемдерден интонация арылы блініп, жекеленіп айтылуы арылы крінеді. Мысалы: Республика сарайыны ке, зулім залы. Лы толан халы (С.Б.). иесіз ыстау. Аан. Тілсіз бала. (М.Ж.).
Атаулы сйлемдер дербес жмсалмайды баса сйлем атарында айтылады. Сондытан, ондаы ой здігінен аяталмайды, айтылуа тиісті негізгі ойды жаласын керек етіп трады. Мысалы: Айдала. Клді биік абаы. лсіз жел. Кн батып барады (Ж.Ай.).
Атаулы сйлемдерде кбінесе мекендік, мезгілдік жне затты ымдардаы атаулар арылы болмыстаы заттар мен былыстар бейнеленеді. Мндай сйлемдер аламгерді тіліне кркемдік сипат беріп, болмысты, табиаты суреттеуді ерекше стильдік бір тсілі ретінде кркем дебиетте жиі шырасады. Мысалы: Таыда жмыс. ара жмыс. Жаяу жріс (Ж.Ай.).
Сйлеу тілі, оны мегеру, игерту – аза тілі дістемесіндегі басты да негізгі мселе. Тіл йренуге тілдік задылытара сйенген, жйеленген баспалдатары бар. Сондай негізгі баспалдатарды бірі – сйлем рау. Сйлемні трі кп, ал сол сйлемдерге негізінен, тірек болатын – жала сйлем.Жала сйлем – жай сйлем трлеріні ішіндегі е ысада нсасы. Тіл йренушілер шін жала сйлем – сздер мен сйлемдер арасындаы кпір іспеттес, яни - ол тіл йренуді басты кілтеріні бірі.
Жала сйлемдерді тілдік задылытарын жйелі мегерген студент сйлеу тіліне тез бейімделіп кете алады, йткені жала сйлем бкіл сйлем тріні негізі болып саналады. Сондытан да сйлем рауды, оны мегеруді бастамасы осы жала сйлемді йренуден басталады.
.рмалас сйлемиі жай сйлемге ксас жа-тары да, одан айырым жатары да бар. Крмалас сй-лем де, жай сйлем сияты, бірдеме жайында хабар бе-ру шін олданылатын синтаксистік конструкция болып саналады. Жай сйлемпі сздерді орналасу тртібі жне интонация арылы тладанатыны сияты, р-малас сйлем де езін крастырушы компонснттердін ор-наласу тртібі жнс интонация арылы тлаланады.
Крмалас сйлем жай сйлемнен зін растырушы компоненттерді табиаты мен сипаты жаынан ажыра-тылады. Жай сйлем сздерді формаларынан, олардын тіркесуінеи кралса, крмалас сйлем жай сйлемге тн касиеттері бар компоненттерден ралады. рмалас сйлемді растырушы компонеиттер иредикативтілік категорияа ие болады. Аныыра айтанда, рмалас сйлем предикативтілік асиеті бар единицалардан -ралады. Предикативтілік категориясы предикативтілік единицаларды рылымы аркылы нс оларды зара тіркескен жиыптыы, яни рмалас сйлемні жаса-луы арылы берілуі ммкін 207. Мысалы: 1. Кеше жа-быр жауып еді, бгін ар жауды. 2. Малшылар ыста — ыстауды, жазда— жайлауды мекендейді. БіріншІ крмалас сйлемді карастырушы предикативті единица-ларды екеуі де жай сйлемдерді рылымды лгісін айталаса, екінші рмалас сйлемде жай сйлемні рылымды лгісін айталайтын — тек соы единица (жазда жайлауды мекендейді), ал алдыны (бірінші) единица (малшылар ыста ыстауды) синтаксистік ша-тык маынаа рмалас сйлемні крамына енудін ж-не соы едипицамен зара арым-катыпаска тсудіп нтижесінде гана ие болады. Бірінші рмалас сйлем зінс тн рылымды лгісі бар предикативті едини-цалардан жасалса, екіпші сйлемні рамындаы бі-рінші предикативті единицанын зіне тн рылымды лгісі жо, ол соы предикативті единицанын крылым-ды лгісіне негізделген.
рмалас сйлем компоненттсріні арасындаы бай-ланыс салалас байлапыс жне багыныцылы байланыс трінде болуы ммкіп. Осыган орай, крмалас сйлем-дер салалас рмалас сйлем жне сабатас (баыныц-ылы) рмалас сйлем бол.ып екі топа блінеді.
Салалас рмалас сйлем деп кр.астырушы комио-ненттері салаласа байланысан сйлемді айтамыз. Са-лалас рмалас сйлем іштей ашы рылымды жне жабы рылымды салалас сйлемдер болып блінеді. Ашы рылымды салалас рмалас сйлем екі, ш не одан кп компоненттерді ашы атарларынан жасала-ды. Мысалы, Жабыр жауды, оюер кгерді деген ашы рылымды салалас снлемніц рамыпа стсме компо-ненттер осылып, оныц іргесі кеейе тсуі ммкін. Мы-салы: Жабыр жауды, жер кгерді, кн жылына баста-ды, шаруалар жер жыртуа кірісті. Ал жабы рылым-ды салалас сйлем екі компопентті тіркесуінен рала-ды да, оны рамына стеме компоненттер осыла алмайды. Мысалы: Кріш тымы суа олмен себіледі, йткені сеялка суа жре алмайды (С. Манов). Ашы рылымды салалас рмалас с$лем бірнеше преди-кативті единицалардыц жалаулытар арылы байла-нысуынан да, жалаулысыз байланысуынан да жасал-са, жабы крылымды салалас рмалас сйлем екі предикативті единицаны тек жалаулы арылы бай-ланысуынан жасалады. Сабатас рмалас сйлем деп рамындаы компоненттерініц бірі екіншісіне баына байланысан сйлемді айтамыз.
Сабатас рмалас сйлемдерді іштей топтастыруда орыс тіл білімінде крылымды жне семантикалы белгілер негізге алынып, осыган орай, бл классифика-ия рылымдык-семантикалы классификация деп ата-лып жр. Сабатас рмалас сйлемді оны крастырушы компоненттерді ара атысы трысынан топтастыруда алашы адам жасаан лингвист В. А. Богородицкий 1) багыныныны, неге атысты екендігін, 2) сздерді андай формаларыны (жне интонаия мен баска тсілдерініц) олданылуын жне 3) басыныны белгілі бір мшесінін емес, бтіндсй баыныцыны андай маыналы рекке ие болатыпдыын ескеріп, сабатас рмалас сйлемді классификациялауда баыныыны басыыа маыналы атысын негізге ала-ды. Сабатас крмалас сйлемгс рылымды-ссманти-калы классификация -жасауда мол ебек еткеп линг-вист Н. С. Поспслов214 сабактас рмалас сйлемді екі мшслі (двучленный) жне бір мшелі (одночлен-ный) деп екі лкен топа бледі. Н. С. Поспеловті пікі-ріншс, бл екеуіиі арасындаы айырмашылы басы-ы компонент пен баыныы комиоиенттіц арасындаы байланысты сипатына келіп тіреледі. Екі мшелі сйлемде баыныы компонент бтіндей басыы компо-нентке катысты болса, бір мшелі сйлемде баынынкы компонент басыы компонентті бір сзіне (немесе сз тіркесіне) ана атысты болады да, оны длдей немесе толытыра тседі.
рмалас сйлемдерді топтастыруда рбір тілдін немесе тілдердіц рбір тобыны грамматикалы рылысындаы ерекшеліктер есепке алынуы кажет. Мнымен бірге, трлі тілдердегі рмалас сйлем жйесіндегі орта бслгілер мен састытар да ескерілуі керек.
Негізгі дебиеттер
· Арутюнова Н.Д. Язык и мир человека. – М., 1999.
· Аханов К. Тіл білімі негіздері. – Алматы, 1973;
· Аханов У. Грамматика теориясыны негіздері. – Алматы: Жазушы, 1996
· Исаев С. азіргі аза тіліндегі сздерді грамматикалы сипаты. – Алматы: Білім, 1998
· ордабаев Т. Жалпы тіл білімі. – Алматы, 1985.
· Жбанов . аза тілі жніндегі зерттеулер. – Алматы, Жазушы, 1999
осымша дебиеттер
· Головин Б.Н. Введение в языкознание. – Москва: Высшая школа, 1977
· Кодухов В. Введение в языкознание. – М.: Высшая школа, 1997
· алиев Б. Тіл біліміне кіріспе. – Алматы, Жазушы, 1997
· ордабаев Т. Тілді структуралы элементтері. – Алматы: Мектеп, 1995
· Хасенов . Тіл білімі. – Алматы: Мектеп, 1996
· Амирова Т.О., Ольховиков Б.А., Рождественский Ю.В. Очерки по истории лингвистики. – М., 1975.
· Барт Р. Избранные работы: Семиотика. Поэтика. – М., 1994.
· Бахтин М.М. Эстетика словесного творчества. – М., 1979.
· Выготский Л.С. Мышление и речь. – М., 1996.
· Гак В.Г. Языковые преобразования. – М., 1998.
· Кривцун О.А. Эстетика. Учебник для гуманитарных вузов и факультетов. – М., 2003.
· Майтанов Б.К. Психологизм в художественной литературе. – Алматы, 2004.
· Мелетинский Е.М. О литературных архетипах. – М., 1994.
· Мечковская Н.Б., Плотников Б.А., Супрун А.Е. Общее языкознание. Сущность и история языка. – Минск, 1993.
· Миловидов В.А. От семиотики текста к семиотике дискурса. – Тверь, 2000.
· Общее языкознание. Внутренняя структура языка. / Под общей ред. Б.А.Серебренникова– М., 1972.
· Потебня А.А. Теоретическая поэтика. – М., 1990.
· Сулейменова Э.Д. Понятие смысла в современной лингвистике. – Алматы, 1989.
· Аракин В.Д. Типология языков и проблема методического прогнозирования. – М., 1989.
· Баранникова Л.И. Введение в языкознание. – Саратов, 1973
· Истрин В.А. Возникновение и развитие письма. – Москва: АН СССР, 1965
· Мурат В.П. Введение в языкознание. – М., 1973
· Сыздыова Р. Сз діреті. – Алматы: Жазушы, 1997
· ордабаев Т. аза тіл біліміні алыптасу тарихы. – Алматы: Мектеп, 1987
· www. edu.gov.kz
· www. naukakaz.kz
· www. science.kz
· www. kazsu.kz