Ылымды йнлеш м клм категориялары. Улары яалышы.

Ылымды бойоро м шарт йклештре, улары мн енслектре, формалары, синтаксик функциялары.

Бойоро йклеше – берй эш-хрктте башарыра йки башармаа ушыуы, бойороуы алата. ттге м ихтирам формалары бар. ттге бойоро йк. II м III зат берлект м кплект була: бар – барыы, бырын – барын(дар); I зат телкте белдер. Трл мн белдер: 2)ти бойоро: араы уны, … ятып алмаын; 3)Йомша бой., тенес: Тыла ле, йлсле; 4)Саырыу, нд: Тыныслы мге йшен! 5)Телк (ине, инде): яуын ине; 6)рл: аалып ына китен! 7) гт-нсихт, кш:Асыу алама, намы ала; 8)Рхст ите: инен, йрн й.

Ихтирам формаы: ниге ылым+ -ы, -ана: бары, барана.

Аналитик формаы: барыра яын,бара барын, бара бирен, бараы булма .б.

Шарт йклеше – берй эш-хрктте башарылыуы сн 2се эш-хрктте шарт булыуын алата. Мн яынан: 1)реаль: саыралар, барам, 2)ирреаль:аннаттарым була, барыр инем. Заман формалары баша ылым формалары менн бйлнеш аша кртел: бара, кил; бара, килер ине; бара, килер.

26. ылымды телк, нит-масат йклештре, улары мн енслектре, формалары, синтаксик функциялары.

йлсене берй эш-хрктте башарыра телге, ните барлыын алата. 1)Ул –ы, -ге, -о, -г, -ы, -ке, -о, -к ялаулы ылым эрген кил ылымын уйыу менн яала. 2) ниге ылым+ -масы, -мксе. Була ылымы менн берг улланыла ала. 3)Шарт йклеше+ -сы, -се: барасы, килсе. 4)Шарт йклеше+ине ярамсы ылымы. 5)Урта ылым+III зат бойоро йклеше: йшрг булын.

Ылым тркмслре, улары трре, синтаксик функциялары.

Исем ылым эште, хлде, хрктте атамаларын белдер. Формалары: 1)-у/-, -ыу/е; 2)-ма/-мк (фольклора); 3)-ш, -ыш/-еш, -ош/-ш(йнле йл телм.-д): барыш, йрш. ылым билдлре хас: -юлы формаы; -ксемлелек-ксемелек (эшк барыу, китапты алыу); -йнлеш катег. (би, бине, биле .б.); -клм катег. (клмр .б.); -модаль мнлр яай (килее бар). Исем билдлре хас: -кплек; -эйлек катег.; -килеш катег.; -бйлестр менн йрй ала. йклеш, заман катег. менн грмй. йлмд – баш кик йки эйрсн кик.

Сифат ылым предметты эше, хле, хркте буйынса билден белдер. ылым билдлре: -юлы формаы; -ксемле/ксеме; -йнлеш катег.; -клм катег.; -модаллек мне алата (бара алматай). Сифат билдлре: -айырым формалары држ катег. менн; -йлмд – анылаусы; - аллы улланыланда исемлш, ан, эйлек, килеш катег. м-н гр. Замандары бар: ткн (-ан,-ан)Анылаусы, эй, тултырыусы, эйрсн йлмде хбре; Херге (-ыусы, оусы м аналитк формаы -а,-й+торан)Анылаусы; Килск (1.Билде:-р,-ыр,-ор 2.Билдле: -аса,-яса 3.Тейешлек: -йы,-йо,-аы)Анылаусы,эй,тултырыусы.

Хл ылым 2се ылымдан алашылан эште, хлде, хрктте башарылыу решен белдер. ылым билдлре: -юлы, -ксемл./ксеме, -йнлеш. Реш ыаттары: -клм категор.(бтксерк), -морфологик категор. м-н грмй, -йлмд хл. йклеш, заман, зат, ан м-н грмй. йлмд роле: хл, хл йтеме, ушма хбр составында, эйрсн йлмд – хбр. Формалары:1)-п 2)-а,-,-й (яа тор) 3)-ас,-ас 4)-ансы 5)-анса 6)-ыуынса 7)-ышлай.

Инфинитив эш, хл, хрктте масатын белдер. Трл модаль мнлр йртрг ммкин. Ксемл./ксемел, барл./юл.,йнлеш, клм катег. хас. йклеш, заман, зат, ан, эйлек катег.,килеш м-н грмй.-ыра, -ыуа, -маа, -маа, -а/-й формалары бар. йлмд баш м эйрсн кик була ала.

ылымды йнлеш м клм категориялары. Улары яалышы.

Эш-хрктте кемг йки нимг йнлеен алата. Трре: 1)Тп йнлеш – процесты субъект тарафынан башарылыуын белдер. Махсус афикстары ю. 2)айтым йн. – процесты субъектты ен тблеен, йлнеп айтыуын алата. –н, -ын, -ен, -он, -н. яалышта ла атнаша: атлан, оран, уын 3)Тшм йн. – субъект тарафынан башарылан процесты объекта йнлеен, тшен белдер; мтл объект – йлмде грамматик эйен, субъект тултырыусыа йлн. –л, -ыл, -ол, -н, -ын, -он афф. м-н яала: уыл, йырлан, эшлн. 4)Урталы йн. – процесты бер нис субъект тарафынан берглп башарылыуын алата. –ш, -ыш, -ош афф. ярамында яала: туарыш. яалыш функцияын да тй: а)булыш, килеш, яраш б)дулаш, эшлш. 5)Йкмте йн. – процесты башарыуы 2се бер субъекта йкмтее, ушыуы белдер. –т, -дыр, -дор, -тыр, -тр, -ыр, -ор, -ыр, - ар, -ы, -ы, -ар, -ыр, -ор, -ат ялауары м-н яала: ттт, алдыры. Бер нис йкмте йн. Бер юлы булыра ммкин: дрл-т-тер-ерг. Ксеме ылым ксемлег йлн: йрт, сыар.

Клм категорияы – пространство м ваыт эсенд процесты башарылыу характерын белдересе лексик-грамматик категория. 1)Морфологик юл:а) ылым нигее+махсус афф.: бар-ыла, уы-штыр; б)ылым формаларын парлау юлы м-н: йлй-йлй. 2)Синтаксик юл:а) аллы ылым формаларына ярамсы ылымдар эйреп киле ярамында; б) аллы ылым формаларыны абатланып килее м-н. Клм формалары: 1)Эш-хрктте ксйеен, артыуын й кмеен белдер: а)-ыра, -ыыра, -оора: аптыраыраны; б)–мыра: клмрне; в)-ыра, -ора: аптырабыра; г)Хл ылымды –а,-,-й аффикслы формаына тш ярамсы ылымы, -п формаына кил, бар яр.ылым ушыла: арайып бара, ятыра тшт. 2)Эш-хрктте башланыуын белдер: а)-ра аффикслы инфинитив+тотон, кереш, тор яр.ылым-р: китерг тора; б)-а,-,-йаффикслы хл ылым+башла, тор яр.ылым-р: ял ит торор; в)-п аффикслы хл ылым+ебр, кит, ара яр.ылым-р: клп ебре. 3)Эш-хрктте дауамлыын белдер: а)-а,-,-й аффикслы хл ылым+бир, кил, йр, бар, тор яр.ыл.:ята бире, б)-п хл ылым+йр, тор, ят, ултыр яр.ылым-р:барып йр, в) –у афф-лы исем ылым+бул яр.ылымы м-н:ялауында булды, г) аллы ылым формаларын парлау юлы м-н:ята-ята, ауырайандан-аыуырая, д) да,та,а,ла теркестре м-н бйлнеп килгн аллы ылым формаларын абул ите юлы м-н: бара ла бара. 4)Эш-хрктте абатланыуын белдер: а)-ыла, -ола:барыла; б)-штыр, -штор: эшлштер; в)-ысла, -осла:тартысла; г)-ла,-кл: ятала,йркл. 5)Эш-хрктте ти арала башарылыуын белдер: а)-а,-,-й хл ылым+ал, уй яр.ылым:яуап бир ал, орай уй; б) –п хл ылым+ал, бир, ташла, уй, ал, ал яр.ылым-р: ашап ал, в)да, а, та, ла кикслре ара бйлнеп йргн ылым формаларынан: йлнгн д уйан, г)-у афф-лы исем ылым+бул яр.ылым: ебрее булды. 6)Эш-хрктте, хлде башарылмай алыуын йки ирк-ая эшлнеен белдер: а)-а,-,-й хл ылым+я яр.ылым: олай яы, б)-п хл ылым+уй, ал яр.ылым:клп уйы, в)-андай афф-лы аллы ылым м-н ит, бул яр.ыл.:аптыраандай итте. 7)Эш-хрктте тамамланыуын белдер: -п хл ылым+бт, сы, ет, ал яр.ыл.:уып сы, барып ет.