Реш, улары тркмслре, синтаксик функциялары. Рештре яалышы.

Эш йки хлде билден, уны ниндй хлдр тлеен алатан р. Кп ваыт ылыма эйреп кил. Нисек? асан? айа? Кпме? Ни тиклем? яуап бир. ай выыт рештрг, сифаттара эйреп кил: байта ары, балдай татлы. йлмд – хл, ирк кен – хбр, исем роленд килгнд – эй, эйрсн кик.

Тркмслре: 1)Хл (Тп) реш(Нисек? Ни решле?) 2)Ваыт р.(асан?) 3)Урын р. (айа?) 4)Ошатыу-саыштырыу р.(Нисек?) 5)Клм-држ р.(Кпме? Ни тиклем?) 6)Сбп-масат р.(Ни? Нилектн? Ни сн?).

Яалышы: 1)Тамыр реш – семантик м лексик ятан айырылан рештр, улар хркт билден йки билдне билден белдер м шул арала тик ылым йки сифат алдында ына кил ала. 2)Яалма реш – морфологик юл – аффикстар – ярамында яала:-са/-с(исем, сифат, ан, алмаш, реш – саыштырыу р. барл. кил й хл р.), -лай/-лй (исем, сифат, алмаш, ылым – хл, ваыт, урын, саыштырыу р. яай), синонимы -лата/-лт(исем, сифат, ан, ылым – клм-држ, хл р.); -лап/-лп(исем – хл,клм-држ р.),-лаш/-лш; Морфологик ныынан реш-р – Исемдш (исем, сифат, ан, алмаш, реш), модаль ре м ылым тркмслрене тб, сыана, урын-ваыт килештренд рене тп мнлрен юалтып, реш мнен аландар:иртг, кпк, тин, башта .3)ушма рештр: а)тем – бер к е абатланыу юлы м-н, й 2 трл е -ара ишлше юлы м-н яала; б)эйртеле – трл тркмдрене -ара эйртеле мнсбтт киле юлы м-н яала: был арала, бер ваыт, ошо тирл; -са, -лай ялаулы реш+баша тркм: й беренс.

 

Теркестр м улары трре.

Ярамлы р ртен ин. Ябай йлмд баш киктр менн эйрсн киктре бер-береен теркй, бйлй. Йн ушма йлмдге ябай йлмдре -ара тоташтыра. Традиция буйынса 2 трг блен: 1)Теесе: 2)Эйртеле. Трре: I. Йыйыу терк. (да-д, а-, ла-л, та-т, м, йн, таы, шулай у, шул у ваытта, шуены менн берг); II. аршы уйыу терк. (блки, , мм, лкин, тик, фт, шулай а, юи, да-д, а-, ла-л, та-т); III. Бле-абатлау терк. (бер, берс, й, йки, ни, ле, лл); IV. Анылау терк. (йни); Эйртесе терк-р эйртеле ушма йлмдге эйрсн йлмде баш йлмг йки ти киктре -ара терк сн улланыла. Мнлре буйынса тркмдрг блен:I.Сбп (снки); II.Шарт (гр, гр ); III.мт (хатта, шуа ла, шуа кр л, шунлытан, ки хатта, тимк); IV. Ошатыу-саыштырыу (гй).

 

Бйлестр м улары трре.

йлмдге эйресе киктр менн эйртесе киктре, эйрсн йлм менн баш йлмде бйлнешен белдересе ярамлы р.Сыышы яынан трре: 1)Тп бйлестр – лексик яынан бтнлй мнлрен юалтан бйлестр (сн, менн, айын, кеек, ыма, шикелле, хтлем, р .б.); 2)Бйлес функцияын башарыусы р-исем, сифат, реш тркмдренн барл. килгн (тыш, буйы, кй, баша, хата, салы, сбпле, аа, у .б.)Бйлес м-н аллы араындаы бйлнеш башарыу-башарылыу юлы м-н белдерел. йлмд тотан ролен арап:1)Сбп(сн, кр, сбпле), 2)Масат б. (сн), 3)Йнлеш б. (табан), 4)Ваыт б. (бирле, тиклем, салы, у, элек), 5)Ксйте б. (айын), 6)Реш б. (аша, арылы) 7)Ошатыу б. (кеек, тл, шикелле, ыма), 8)Берглек б. (менн). Килеш формаларында килеен арап: 1)Тп, эйлек к. м-н: менн, сн, кеек, шикелле, ыма, тл, буйынса, салы, хтлем, арылы, аша, буйы .б.;2)Тб к. м-н: табан, була, кр, хтлем, салы, аршы, арата .б., 3)Сыана к. м-н: у, аа, элек, элгре, бтн, тыш, башлап, ала, баша, бирле.

 

Кикслр м улары трре.

Айырым е, бйлнеште йки бт йлмде йкмткеен тлм мн енслеге биреп килгн ярамлы р. Баым тшмй улара, ялауар ушылмай, рг ушылып йтел йки яыла. Препозитив: бик, т, сем, дм .б. Постпозитив: та, у, ына, икс, ла баа, -дыр, -сы, и .б. Мн енслектрен арап трре: 1)орау (-мы ни, икн –ме, -мы лл, -мы у .б.) аллы тркмдренн у килеп, орау атыш икелне, ышанмау, аптырау белдер; 2)Ксйте (шатай, бик, и, т, айырата .б.) Сифат, реш, ылым алдынан й у килеп, уларр алатан мнлрг ксйте тмр тй; 3)Сикл (ына, у, хатта, бары, фт, тиерлек, и, тик .б.) ре бйлн торан ре мнлрен сикл, анылау, аытыу, ксйте тмр!рен тй; 4)Билдл (тап, н, ап) аллы ре мнлрен анылау, асылау тмр тй; 5)Ралау (ле, лаа, ла баа, ла .б.) аллы ре ааында тороп, ралау, анылау, нтелне тмр тй; 6)Йкмте (-сы, -со) тене, орау, ялыныу тмрн бир; 7)Самалау, икелне (лл, ни, у, -тыр .б.) Самалау, билделек, ризаылы тмр бир; 8)Ошатыу-саыштырыу (тас, хас) аллы р м-н килеп, ошатыу-саыштырыу тмрлктре бир.

 

Мнсбт р, улары семантик трре м йлмдге синтаксик функциялары.

йлсене йтелгн фекерг мнсбтен белдере сн ярам ит торан р. Реаль мнлре булмай. Грамматик категориялар м-н д грмй, кбеене аллы баымы бар. йлм эсенд айырым ктренке интонация м-н йтел. Трре: 1)йлмд йтелгн фекерг арата ышанып етм, икелне, самалап арау, фараз ите (блки, шикелле, моайын, буай, ихтимал, ахыры, булмаа); 2) йлмдн алашылан фекере ысынбарлыа тура килеен, дрлгн, фекерг билдле бер баа бирее белдер (лбитт, ысынлап та, тт, др, тбии, билдле); 3)йлмдн алашылан фекере йомалауы, мтле белдер (тимк, ммн, ыаы); 4)Бер фекере икенсеен аршы уйылыуын белдер (киреенс); 5)йлмдн алашылан фекере инар итее, кирелекте йки ыайлыты белдер (ю, тгел, бар); 6)Берй нмне апыл ик тшре белдер (йткндй, йтелгнс); 7)йлмдн алашылан фекере тртибен белдер (беренсенн, берн, икесенн); 8)йлмдн алашылан фекере кемг була ла бйлнгн булыуын, сыанаын беледр (минес, инес, имеш, ти); 9)Бер фекерн икенсеен ксее субъектив юлын, ысулын крт (млн, айырым аланда); 10)Эш-хрктте йки эш-хлде ммкинлеген, ммкин тгеллеген белдер (ммкин, ммкин тгел, була, булмай); 11)эш-хрктте йки эш-хлде тейешлеген, крклеген белдер (тейеш, крк); 12)йтелгн фекерг арата эмоциональ мнсбтте алата (исмаам, етм); 13)йлмдн алашылан фекерг икрм яау, яынса мтлп уйыуы белдер (кре, хйер); 14)Фекере ммкин булыуына йлсене мнсбтен белдер (кре, ысынында).

йлмг дйм решт бйлнеп килгн модаль р инеш хемтен тй (инеш-модаль р: кре, ихтимал, лбитт, етм, имеш, ммн, моайын, ахыры, билдле .б.). Икенсе тркм уушма хбре постпозитив компоненты функцияын тй (хбрлек модаль р: крк, тейеш, ммкин, ярай, тгел, бар, ю .б.).

 

Ымлытар. Улары фонетик м мни енслектре, синтаксик функциялары. Ошатыу ре, улары синтаксик функциялары.

Кешене хис-тойоларын, ихтыяр-телген, кисерештрен белдер торан р: аба, их, уф, и-и, шш .б. Ымлытаран ылымдар а яалыра ммкин. йлмдре енслеген арап, ымлытар йлм киге була ала. Эмоцияны, кйеф-тойоно, ихтыяр телген атамай, улары ксермен ген бирлр. Тркм: 1)Эмоциональ ымл. хис-тойолары, кисерештре белдер:а)шатлыты, оланыуы, нтлнее, хуплауы белдер (, и, о, ай, аба, и-и, ай-ай .б.); б)ыаныуы, кенее, айырыуы, ыланыуы, азапланыуы, бошоноуы белдер (и, а, ай, эй, ох, ай-яй, тт .б.); в)шелтле, урытыуы, нтелнее, рле, слшее, нфртлнее белдер (, а, ах, й, ара ин уны .б.); г)Кр алмауы, се, кле, ернее белдер (-, ах, фи, фу, тфу, ии .б.); д)урыуы, от осоуы белдер (а, их, ай, ай, абау, э, аба-ба .б.); е)Икелнее, аптырауы, жплнее белдер (э, , й, эммм, мм, билли, кит .б.) 2)Императив ымлы-р кешене ихтыяр м телк мнсбттрен белдер: а)ндше, саырыуы белдер (й, й, й, й, йт, .б.); б)Тыйыуы талап итее, бойороуы белдер (ссс, шшш, тссс, се, м .б.). Хайуандары, оштары саырыу, ыуыу сн улланылан ымлытар була.

Ошатыу р ысынбарлытаы тауыштара, ндрг, хркттрг, ятылыа .б. кренештрг ошатыуы белдер: шаптыр, мыш-мыш, йлп, ялт, келт. ношаш (предметтаран, кренештрн йки заттаран ишетелгн тауыштара, ысырытара, ндрг ошатыуы белдер: шатыр-шотор, ша-шо) м ыношаш (Предметтары хрктен, ятылыа м иенег ынлы ошатыуан яалан рг йтлр: глт, йлп, клт, ша атыу, ялт, млдр-млдр .б.) рг блен.

йлмде баш киктре м эйрсн киктре хемтен тй. Тп м исемлшкн ош.р – эй, Кберк хл функцияын тй.