Сюжетті-рлдік ойындарды басаруды азіргі заман дістері

Д.Б. Эльконин белгілеген балалалы ша аралыындаы сюжетті-рлді ойынны трт дегейі трбиеші шін ойынды дамытуды бадары бола алады.

Бірінші дегей. Ойынны негізгі мазмны затты рекеттер болып табылады. Іс жзінде ойында рлдер бар, біра олар рекеттерді анытамайды, олар баланы орындаан рекеттерді трлерінен здері туындайтын болады. детте ойынны алдын ала жоспары рылмайды: балалар рлдерді атамайды, оларды ойын рекетін орындап боланнан кейін белгілейді. рекеттері біркелкі жне бірнеше рет айталану тенденциясы бар жне оларды логикасы оай бзылады. Бала ойын барысында рлдік жріс-трысты райтын рекеттерді крделі реттілігін орындамайды.

Екінші дегей. Ойынны негізгі мазмны затты рекеттер болып ала береді. Ойында крделі рекеттерді тізбегі орындалады. Бл ретте алдыы атара ойын рекетті шынайы мірдегі рекетке сйкестігі шыады. рекеттер логикасын оларды шынайы мірдегі реттілігі анытайды. Ойын рекеттер трлеріні диапазоны кеейе тседі. Орын ауыстыру ммкіндігі шектеулі. Ойындаы заттарды атауларын ауыстыру трасыз, орынбасар-заттарды жаа маынасы тез жоалады. Балалар рлдерін атайды, алайда, ойын рекетті зі жне ойынды затты тадауы баланы белгілі бір рлді абылдауын анытайды.

шінші дегей. Баланы рлді ойнауы жне ойына байланысты рекеттерді орындау - ойынны негізгі мазмны болып табылады. Ойын іс-рекетті алдын ала жоспарлай бастайды, рлдерді орындалуын адаалап, тзетеді. Рлдер айын, аны, балалар оларды ойын басталмай трып анытайды, рлдер рекеттерді логикасын жне трін анытайды. Модельденген леуметтік арым-атынастарды сипатын жеткізетін ойын рекеттері пайда болады. Бл рекеттер ркелкі, жалпыланан бола бастайды, жиі сйлеу арылы орындалады (аталады). Кейіпкерлерді арсындаы арым-атынасты сипаттайдын зіндік рлдік сз сйлеу пайда болады. Орын ауыстыруды ммкіндіктері кеейе тседі: орынбасар затты наты белгіленген ызметі жо болса ана затты ойынды жаа маынасы траты болады. Ережелер ашы аны трде крсетілмеген, біра іс жзінде рлдерді орындалуын реттейді жне ойын рекеттерді логикасы бзылан жадайда зекті болады.

Тртінші дегей. Ойынны негізгі мазмны — леуметтік жне жеке тла аралы атынастарды крсететін рекеттерді орындау. Алдын ала жоспарлау іске асырылады: ойынды ойластыру, рлдер жне ойнайтын заттар блу, кейде ойын ережелері блінеді. Рлдер аны жне айын, орындалуы ережелермен реттеледі. Сйлеген сздері мнерлі, рістетілген жне рлдік сипаты бар. рекеттерді логикасы бар жне р трлі, наты жйе дамыан. Сз сйлеу рекеттеріні лесі арта тседі. Бала шынайы мірді ережелерін алып, олара ойын барысында баынатынын крсетеді. Орын алмастыру кеінен олданады. Егер наты белгіленген ызметі бар зат орынбасар ретінде олданса да, балалар ойынны жаа маынасын, сатау абілеттерін танытады.

Мектепке дейінгі балалы ша бойы ойынны бірінші дегейінен (мектепке дейінгі кіші жастаы) тртінші дегейіне дейін даму динамикасы байалады (мектепке дейінгі ересек жастаы).

Алайда, кпшілік тжірибелік мліметтер крсеткендей, мектепке дейінгі балалы шаты аяталу кезінде ойын дамуыны тртінші дегейіне дейін жететін балаларды саны кп емес. рине, осындай жадай мектепке дейінгі балаларды жалпы психикалы дамуында жне жеке тласыны дамуына сер етеді.

Шыармашылы ойынны ерекшеліктерін талдау кезінде негізгі талданатын ерекшелік - ойынны мазмны. Ойынны мазмны ересектер орындайтын рекеттерді бейнелейтін ойындардан, одан рі адамдарды арым-атынастарын бейнелейтін ойындара арай дамып, соында — оамды жріс-трысты жне атынастарды ережелеріне баыну негізгі мазмны болатын ойындара дейін мазмны рістейді.

Ойынны мазмны - «жасы» ойынны дамуын анытайтын маызды фактор болып табылады.

Осындай ойынны келесі критерийлерін атауа болады:

- аыл-ойды жне адамгершілікті дамытатын мазмныны болуы;

- иялды жне шыармашылыты дамытатын;

- арым-атынаста ыыластыты дамыту;

- з кшін сезінуден уаныш алу.

Алайда, зерттеулерді мліметтері бойынша (Артемова Л.В., Гаспарова Е.М., Зворыгина Е.В., Новоселова С.Л. жне т.б.) балабашаны трбиеленушілерінде шыармашылы ойыны стереотипті сипатында болады. Ол жиі ата тртіпті іс-рекет трінде болады, біркелкі, трбиеші алдын ала барлыын йымдастырып, балаларды шыармашылы еркіндіктеріне орын болмайтын фронтальды сабатар трізді.

Ойынны осындай жадайды келесі себептерін атауа болады:

- ересектерді — ата-аналарды жне трбиешілерді - саналарында бала ойыныны ндылыын тсінбеушілігі;

-трбиешіні пассивті баылаушы немесе баланы жріс-трысын жне рекеттерін айтып істеткізуші позициясы;

- балабашаны барлы топтарында бірдей тптіштенген жне балаларды олармен рекеттесуді бірдей тсілге итермелейтін ойыншытарды болуы:

- бала иялыны дамуына себеп болатын жабдытылмаан ойын материалыны жеткіліксіз саны.

Трбиешіге трбие процесін модельдеуі ана емес, ойынды ткізудегі шыармашылы позициясы байланысты болады, себебі, тек трбиеші ана балаа сер ету тсілдерін анытайды. Сондытан, педагогикалы іс-рекетте ересек пен бала арасындаы арым-атынасты сипатын згеру басты болып табылады. Ересек пассивті баылаушы позициясын станбай, ойынны белсенді серіктесі ретінде болу тиіс.

Бізді ойымызша, осындай жадайды амтамасыз ету шін:

- бала ойынына н атып, рбір атысушыны эмоционалды кйін сезіне алу;

- ойын сюжетіні дамуына сйкес балалармен арым-атынасты сипатын жне мінезін згертуге абілетті болу ажет. Ол шін затты-ойынды ортаны згерту арылы жне ересекті баламен ынталандырушы арым-атынастары арылы рылатын мселелі ойын жадайлар олданылады;

-бала ойыныны мазмныны кзі ретінде болатын аиаттаы оиаларды трбиешіні білуі, оны балалар тсінетіндей мліметтерді белгілі бір тсілмен, діспен жеткізе білуі, балаларды шыармашылы абілеттерін танытуларын жне балаларды іс-рекетін ынталандыру;

- балада ересекті бейнесін жне оан еліктеуді тырысуын (ойын сюжетіні даму дегейіне байланысты) алыптастыратын лайыты педагогикалы ыпал ралдарын іріктей алу;

-ойынны ммкін болатын нтижелерін модельдеу.

Ойына байланысты педагогикалы ыпалды масаты «білімді жымды деу» емес, балаларды зіндік ойынды амтамасыз ететін, шаын ойын бірлестіктерде рдастарымен арым-атынаса тсу з еркіндерімен р трлі мазмнды іске асыратын ойнау абілеттерін алыптастыру болып табылады.

Трбиеші мектеп жасындаы баланы ойына тартып, оан жетіспейтін аа мен пкелерді, рдастарды орнын басу тиіс. Осындай стратегия балаларды жеке дербес ойынын, оларды шаын топтардаы келісімді ойынын, ерте жастан бастап арапайым жптаы арым-атынаса тсуді амтамасыз етеді.

Ойын баланы з шыармашылыын жзеге асыруды шынайы ралы болып, дамытушы ызметін толы атаруы шін, ол ересектермен «жоарыдан» тсірген таырыптардан жне рекеттерді тртіптеуден туелсіз болу керек. Балада ойынны крделі «тілін» мегеру ммкіндігі болу тиіс — зіні ойластыруы бойынша шыармашылы еркіндігін арттыратын жзеге асыруды жалпы тсілдерін мегеру (шартты рекеттермен, рлдік арым-атынаспен, сюжетті шыармашылыпен ру).

Трбиеші, балаларды еркін іс-рекетіне осылып, ойнайтын серіктесті позициясын абылдап, балаларды дербес ойынын дамыту жаынарадаы даму аймаын рады.

Бала осындай жадайда зін ойына кіру жне одан шыу ммкіндігінде еркін жне тедес сезінеді, зін баалаудан тыс сезінеді: жасы-жаман, дрыс-дрыс емес, себебі, сюжетті ойында баалау олданылмайды.

Ересек пен баланы бірлескен ойыны бала шін (саба немесе нсау бойынша рекет емес) болып осы іс-рекетте трбиешіні, барлы жадайларда баынатынын ересек адамны ысымын сезінбей, тек «ызы ойнай алатын» серіктесті ілгерлігін сезінгенде ана шынайы ойын ретінде болады. Осындай позицияларды алмасуы жне ойнай алатын серіктес ретіндегі трбиешіні шынайы эмоционалды жріс-трысы — баланы бойында жалпы сюжетті ойына деген ыыласты туындайтынны кепілі, сондай-а, ересек адам ойына осатын таырыптара деген ызыушылыы пайда болады.

Балабашада ойынды йымдастыру ажет:

Біріншіден, трбиеші мен балаларды бірлескенойыны ретінде, ересек ойнайтын серік ретінде болып, сонымен атар, ойынны ерекше «тілін» білетін адам ретінде болады. Балаларды рбір ойластыруын абылдайтын трбиеші жне оны шынайы эмоционалды жріс-трысы баланы зін емін-еркін сезінуін, ойыннан ляззат алуын, ойын тсілдерімен зі мегеруіне деген ынтасыны алыптасуын амтамасыз етеді.

Екіншіден, рбір жас кезедерде ойын балаларды еркін дербес іс-рекеті ретінде болуы тиіс, ойында балалар барлы здеріне ол жетерлік ойын дістерін олданатындай, бір бірімен еркін бірлесіп, арым-атынас орната алатындай, ересектерден туелсіз балалы ша лемі амтамасыз етіледі.

Балаларды дербес ойыны кбіне затты-ойынды ортаны йымдастырылуына жне сйкес ойын материалдарды іріктелуіне байланысты. Балаларды сюжетті ойыныны заттармен жабдыталуы брыныдан икемді болу керек, трбиеші жне балалармен бірге (бдан рі балаларды здерімен) ойын басталмай трып йымдастырылуы керек.

Сюжетті-рлді ойынды дер кезінде алыптастыру шін кешенді басару дісін олдану е тиімді болып табылады.

І. Ойынды басару кешенді дісібір-бірімен байланысты компоненттерді амтиды: балаларды белсенді іс-рекетте айналамен танысуы; йретуші ойындар; затты-дамытушы ортаны йымдастыру; ойын процесіндегі ересек пен баланы арым-атынасы.

ІІ. Балаларды білімдермен, сер алумен байыту.Тсініктерді алыптастыру: баылау; экскурсиялар (алашы, екінші, орытынды); шыармашыл маманды кілдерімен кездесу; кркем дебиет оу; трбиешіні гімесі; схбат-гіме; белгіленген таырыптар бойынша балаларды гіме руы; балалармен жеке гімелесу; деби туындылар бойынша сахналау (деби сюжеті бойынша, туындыны басын немесе соын згертіп); иял-ойын; эстетикалы гімелесу.

IIІ. Шыармашылы іс-рекетті алыптасуы мен дамуына себеп болатын дістер:сыныс; еске тсіру; кеес; ойын материалын іріктеу; ойынды ойластыру бойынша схбат-гіме; тапсырыстар; сратар; тсіндіру; сурет материалдарды олдану; костюм элементтерін зірлеу; балалармен бірге орындау; трбиешіні ойына атысуы (бір баламен ойнау, бастаушы немесе жетекші рлді орындау).

IV. рылыс материалдардан растыруа жне салан заттармен ойнауа йрету:лгіні арау; растыру тсілдерін крсету; сызбаларды, суреттерді, фотосуреттерді, кестелерді, модельдерді олдану; растыран заттармен ойнау шін материалдарды іріктеу; ааздан, атты ааздан, табии жне осалы материалдардан ойыншы жасауа йрету.

Балабашадаы трбиеші уаыт ммкіншілігі тапшылыына байланысты балалара наты ойын тжірибесін біртіндеп жинау жне жалпылау барысында белгілі бір ойын дадаларын мегеруге себеп болатын бірлескен ойынны осындай клемін амтамасыз ете алмайды.

Ойын дадыларын алыптастыру шін ойынды тиісті жас кезеінде балалар ойын руды жаа, крделі дісін олдануа ажеттілігі туындайтын трде йымдастыруа болады.

Бл жадайда балалар бастапы кезде дісті жаадан «ашып», оны ересек адаммен бірге «таза» трінде олданып, кейін р трлі мазмны наты зіндік ойына апарады.

Шартты ойын рекеттер алыптасу кезеінде ересек адам кбіне ойынны «бір таырыбын, бір сюжетін» рекеттерді маыналы тізбегі ретінде рістетіп, балалара сюжетті дл осы аспектін атап крсету тиіс.

Рлдік жріс-трысты алыптасу кезеінде трбиеші шін кейіпкерлерді (рлдерді) іліктес жйесі ретіндегі бір кейіпкерді басаларымен арым-атынасы, жаа кейіпкерлерді енгізу арылы жне «кп кейіпкерлі» сюжет негіз болу тиіс.

Жаа сюжеттерді ру біліктеріні алыптасу кезеінде трбиеші мен балаларды бірлескен ойында р трлі оиаларды рамдастыруды болжайтын, жаа оиаларды атарын арастыратын «кптаырыпты» сюжеттерді рістеру керек.

Балаларды ойына тартып, олармен бірге ойнау шін трбиешіні зі белгілі бір трде рылан сюжетті «тірідей» ойын процесінде балаларды ызытыратын таырыпа сйеніп, еркін рістетуге йрену керек.

Ересек адамны ойын процесінде балаларды сыныстарын абылдап, баланы ойластыран ойын рекетін жаластыра алу, жаа кейіпкерді (сондай-а, ойын рлін) енгізе алу, растыранды аятау, бала сынан оианы рістету шеберлігінен балалар шін ересекпен бірлескен іс-рекетті тартымды жне алыптастыратын серді табысты болуы байланысты.

Трбиеші ойын сюжет-оиаларды элементтеріне, кейіпкерлеріне (рлдерге), оларды рекеттеріне сйеніп, еркін пайдалану тиіс, р жастаы балалармен сюжеттерді рістете алу тиіс.

Балалармен бірлесіп ойнаанда да, зіндік іс-рекетері шін жадай жасаан кезде де, ересек тарапынан мжбрлеу, таырыптарды, ойын рлдерін, ойын трін (здік немесе бірлескен) міндеттеу млде жарамайды.

Балаларды бойында балабашада «з еркінше емес, бйры бойынша ойнау керек» деген сезім тудырмау тиіс. Жалпы, педагогикалы процесте ойына атысты бір бірімен тыыз байланысы бар екі рамдас блікті ажырату ажет: ойын процесінде жаа біліктері алыптасатын балалар мен трбиешіні біріккен ойыны, жне балаларды здік ойыны, оан трбиеші тікелей атыспайды, тек ойын белсенді болу шін жне балалар мегерген ойын біліктер арсеналындаы ойын дадыларын олдану шін жадай туызады.