АЗІРГІ КЕЗДЕГІ ТТЫУДАН АЙЫТЫРУДЫ КОМПЛЕКСТІ ДІСТЕРІ
ТТЫУ
Ттыу – сйлеу кемістігіні ішіндегі ауыр трі. Ол баланы психологиясын жарааттайды, дрыс келе жатан трбие процесін тотатады, сйлеу атынасына кедергі жасайды, айналасымен сіресе балалар арасындаы арым-атынасын иындатады.
Ттыуда сзді еріксіз тоталуы, сонымен атар жеке дыбыстар мен буындарды айталауа кеп соатын жадайлар пайда болады.
Блар сйлеу кезінде сйлеу мшелеріні /ерін, тіл, тадай, жтынша, ккірек, еттері, диафрагма, ішкі еттер/ блшы еттеріні дірілдеп тырысу салдарынан болады.азіргі кездегі логопедияда ттыу сйлеу аппараты еттеріні дірілдеп тырысу салдарынан болан сйлеу шапшадыыны бзылумен аныталады.
Балалардаы ттыуды таралуы. ХІХ асыр аяында психиотар И.А.Сикорский алаш рет ттыуды 2 мен 5 жастаы балаларды арасында жиі кездесетіндігін анытап, осыан байланысты оны «бала ауруы» деп атады.Совет жне шетел алымдарыны мліметтері бойынша жалпы балаларды 2% ттыады.
Ттыуды пайда болу себептері. Этиологиялы белгілері бойынша ттыу екіге блінеді:
1. Функционалды ттыу жиі кездеседі. Ол 2-ден 5 жаса дейін балаларда сз тіркесіні байланыстырып сйлеуі алыптасу кезінде пайда болады. Кбінесе ашуланша, кйгелек балаларда кездеседі.Ттыуды бл трі орталы жне перфириялы /шеткі/ нерв системасындаы сйлеу механизміні органикалы заымдануы болмаса да пайда болады.
2. Ал органикалы ттыу орталы нерв системасыны органикалы заымдануынан /жарааттану, нейроинфекция т.б./, болады. Бл барлы жастаы адамдарда кездесуі ммкін.
Функционалды ттыуды себептері трліше болады.
Кп тараан себептеріні бірі олар шін лі келмейтін сйлеу жктемесі /иын сздер мен тсініксіз сздерді айталау, клемі лкен, мазмны ауыр ледер, баланы жасы мен дамуына сйкес келмейтін гімелер мен ережелерді есте сатау/ болып табылады. Мндай жадайда баланы нерв системасына шамадан тыс салма тсіру жне сздерді иындыпен айтылуы осылып сйлеуіні тосынан тоталуына немесе дыбыстар мен буындарды айталауына кеп соады. Одан балаларда рашан солай болуы керек деген сенімділік пайда болады. Патологиялы тітіркеніштік жасалады /фиксация, зін-зі сендіру/. Ттыу пайда болады.Кейбір балаларда ттыу дыбыс айту кемшіліктеріні салдарынан болады.
Сйлеу тез жне тосынан боландытан да ттыу болуы ммкін: бала з ойын тез жеткізуге асыады, сйтіп кейбір дыбыстарда кідіріп алады да, ттыу басталады.
Жалпы сйлеу тілі толы жетілмеген балаларда ойын айту шін грамматикалы сз тіркестері мен элементарлы сздік орыны жетіспеушілігінен ттыу жиі болады.
Бала трбиесіндегі брыс жадайлар, баланы атал жазалау, орыту да ттыуа душар етеді.
Еліктеушілікке байланысты да ттыу пайда болады.
Біра аталан себептер барлы балаларда барлы жадайда ттыуды болдыра бермейді.
Ттыуды білінуі. Ттыу кейде ая астынан пайда болады, кейде білінбей жріп, бірте-бірте кшейе береді. Ол ішкі жне сырты тітіркену мен жйке ауруларыны сипатына байланысты кезекпен бірде бседеп, бірде кшейеді.
Сйлеу жадайы жалпы физфкалы жне эмоционалды ортасымен тыыз байланысты. Мысалы, ттыу ауыран кезде, шаршаанда, баланы жазалаан со кшейеді. Сол сияты ауа-райына, мезгілдеріне, мір талабына, таматануа да байланыстылыы байалады.
Сйлеу кезінде тынысы алу, дыбысты немесе артикулциялы аппаратында пайда болан тырысу ттыуды негізгі сырты белгісі болып табылады.
Ттыуды белгілері. Ттыуды негізіг белгісі сйлеу процесі кезінде тырысу болып табылады. Тырысу бойынша - /клоникалы, тоникалы, аралас/, таралуы бойынша /дем алу, дыбыс шыару, артикуляциялы, аралас/ жне жиілігіне арай сипатталады. Тоникалы тарауда блшы еттерді жиырлып тырысуыны салдарынан сз басында немесе ортасында за тоталып алу байалады. «К-іт-ап». Клоникалы тырысуда дыбыс немесе буын айталана береді. «м-м-м-мысы».
Ттыу кшейіп ауыр тріне айнала бастаан кезде ілепелі жалас имылдар байалады. Ілеспелі жалса имылдар – сйлеу кезінде бетте, мойында, денеде, ая-олда пайда болатын дірілдеп тырысу былыстары. Ол имылдар р трлі болып келеді: кз ысу, тануын желпілдету, басын тмен салбырату, шалайту, саусатарын ысу, аятарын соу, денесін трлі озалыса келтіру
Ілеспелі имылдар ерікті жне еріксіз болып екіге блінеді. Тттыан адам сйлеуін жеідету шін сйлеуін еліктеу сздерінен бастайды: /а-а, ну, былай, сосын, сол т.б./. Мндай былыс эмболофразия деп аталады.
Ттыуа тн белгілерді бірі- сйлеу алдындаы орыныш, рейлну. Ттыан адамда ойын жеткізу шін сздерді немесе дыбыстарды айтар кезде рей пайда болады. Бл былыс логофобия деп аталады.
Ттыу белгілеріні барлы баяндалан трлері трасыз, згере береді. Ттыуды трі де ауысып отырады: бірде дыбыстар мен буындар айталана береді, бірде аяастынан тоталып алады.
Ілеспелі имыл-озалыстар да трасыз, біреуі жоалып ктеді де оны орнына жаа трі пайда болады.
Ттыуды жадайы немі ауысып отырады. Мысалы, бір бала бір уаытта атты ттыып немесе жасы сйлеуі ммкін. Ттыатын бала жалыз зі ойыншытармен ойнаанда, жаын адамдармен ттыпай сйлеседі. Ал баса адамдар оан трліше сер етеді: жаын адамдарымен сйлескенде, ол зін еркін сезінеді, сондытан ттыу аз болады. Бтен адамдарды арасындаы гімелесуде бала оруы ммкін немесе ялады. Сйтіп ттыу кшейе тседі.
Кейбір ттыатын балаларда дене имылдары /моторика/ бзылады. Б.И.Шостак ттыатын балаларда жріс-трысындаы ыайсызды, епсіздікті, озалысындаы нашар йлесімділікті байаан.
Ттыуды психологиялы белгілеріне ттыпа балаларды ш топа блуге болады. /аауын ескермейді, кіл блмейді, стамдылыпен арайды; рдайым ааулыына кіл бледі, ашы айырады/.
Ттыу ш дрежеге ажыратылады: жеіл, орташа, ауыр трі. Тез сйлегенде немесе тоанып сйлеген кезде ана ттыса- ол жеіл трі; ттыанны орташа дрежесінде бала зіне таныс ортада жеіл сйлеп аз ттыады, бтен адамдар арасында ттыпа кшейеді; ауыр трінде бала барлы сйлеу трінде ттыады, ыли да ілеспелі имыл-озалыстар байалады.
АЗІРГІ КЕЗДЕГІ ТТЫУДАН АЙЫТЫРУДЫ КОМПЛЕКСТІ ДІСТЕРІ
Ттыумен кресте комплексті дістерді олдану жадайында ана лкен жетістіктерге жетуге болатындыын теория мен практикада /іс жзінде/ длелденіп отыр.
Ттыуа комплексті сер ету мынандай баыттардан трады:
1. Медициналы сер ету. ол баланы нерв системасыны функциясын алыпты жадайда болуына ммкіндік жасайды жне психотерапия мен логопедиялы жмыстар шін олайлы жадайлар жасайды.
2. Психотерапиялы сер ету барлы логопедиялы жмыс кезінде жргізіледі. Ол баланы ттыусыз сйлей алатынына сендіру. Бл баыттаы жетістіктерге рбыларын, трбиешілерін немесе ата-анасын атыстыра отырып, баланы кіл аударуын блу, белгілеу /жазып алу/.
3. Логопедиялы сер ету. Бл за уаыт бойына /8-9 ай/, жйелі трде жргізілетін системалы сабатар курсы.
Бл сабаты негізгі масаты мірді кез-келген жадайында ттыуды жеіл трінен бастап, крделі, иын трлеріне дейін балаларды дрысм жне еркін сйлеуге дадыландыру болып табылады.
4. Логопедиялы ритмика. /ыра/. Ол ртрлі жаттыулар мен ыратар немесе балаларды сйлеуіне байланысты озалыс ойындарынан трады. Мндай жаттыулар мен ойындар жалпы жне сйлеу моторикасыны дамуына ыпал етеді, сигнал бойынша рекет жасауа, зін-зі мегере білуге, ыраты сезінуге трбиелейді, озалыс координациясын дамытады.
5. Ттыатын баланы жеке басына оршаан ортасыны сер етуі. Бл тзету – трбие жмыстарыны барлы кезедерінде жзеге асырылады. Педагогтар, трбиешілер, ата-аналар баланы зіне-зіні сйлеу кемістігін тсініп, одан тылу жолдарын ойлауа трбиелеу ажет, сабатарды рбір кезедеріндегі ол жеткен жетістіктерді сезінуіне олдау жасап, тбінде толы болатын, яни ттыудан біржола айырылып, дрыс сйлей алатынына кз жеткізу керек.
Ттыудан айыру шін баланы араласатын ортасыны дрыс сйлеуіні лкен маызы бар. /балалар мекмелер мен жанясында баланы жаындары/. Балалар баяу, асыпайтын, біралыпты сйлеуді естулері керек. Сонда олар здері де осылай сйлегу дадыланады.
Баламен біралыпта арым-атынаста болан жн. Кішкентай ана жетістігін сол кезекте мадатап отыру ажет.
Сол сяиты жалпы сйлеу режиміні, дрыс таматануды, міндетті трде кндізгі йыны, таза ауада демалу мен шыныуды тртібін сатау маызды роль атарады.