Саздар жне рамында саз тзуші минералдары бар таужыныстар.

Сазды таужыныстар (саздар, сазды тататастар, аргилиттер), саз рамды таужыныстар (сазды мтастар, ксаздар жне т.б.), техникалы жне гидротермалды згеру белдемдеріні, милонтизация, лиственитизация, серпентинизация белдемдеріні таужыныстары рлыты, шельфті белдемдерді жне мхиттардаы атты, сйы жне газ тріздес пайдалы азбаларды барлы дниежзілік кенорындарды геологиялы ималар рамында кездеседі. Шгінділер рамындаы сазды таужыныстарды рамы 62-ден 82% арасында згереді. Олар имада жеке абатшалар трінен ондаан жне жздеген метр алындыы бар абаттара дей ін кездесіп, уыстарды, карсты уыстарды толтырып, кері геологиялы рылымдарды алыптастыруа атысып, тауаралы ойпаттарда жне артезиан бассейндерде (И.А. Бриллинг, 1984) жиналады, броылануы бойынша І-ден VII дрежелі таужыныстара жатады, ал аттылыы бойынша штампты басу дісі бойынша 1000-2000 МПа арасында згереді.

«Саз» термині белгілі анытамасын арастырмай, осы таужыныстарды негізгі ерекшеліктерін жне трлерін толы арастыруа болатын оны бір анытамасында тоталайы. Л.И. Кульчицкий жне О.Г. Усьяров саза «белгілі коагуляциялы рылыма ие болатын су жне блшектер арасындаы барлы байланыстар ерекше реологиялы асиеттері бар су абатшалары арылы жзеге асатын жоары дисперсті сазды минералдарды» жатызады. Саз деп аталатын полимерлі таужыныстара атпарлы немесе шынжырлы-атпарлы рылымды таужыныстарды тзуші сазды минералдар жатады. Оларда «тетраэдрлік кремний оттегі жне октаэдрлік алюмо оттегі – гидроксилды торлар белгілі изоморфизмен сйкес келеді». Изоморфизм немесе изоморфты алмасу деп иондары бір-бірін алмастыру абілеті бар кристалды торларды рылысы бойынша жаын, радиусы жне заряд табасы бойынша бірдей иондарды тзілуін айтады. Сазды минералдарды фракциялары 1-5 мкм рап, жоары дисперстілік дрежесімен, шеті, абырасы, сыну жеріне араанда базалды штарында, кристалдарды рылымдар арналарынды беттерінде катиондарды жне су молекулаларыны жоары адсорбциясымен ерекшеленеді.

Саз – полимерлі таужыныс, оны рамында коллоидты блшектерді белгілі саны бар жне ол сумен, жуу сйытыыны фильтраттарымен зарабайланысан кезінде гидратталуа, диспергирленуге, сіресе саталан кйінде жне массивте физикалы-механикалы асиеттерді згеруіне шырауы ммкін. Сумен (фильтраттармен) зара рекеттесу кезінде саз рамды таужыныстарды кйі бірінші кезекте оны рамында белгілі бір сазды минералдарды таралуымен аныталады.

Сазды таужыныстарда ымаларды брылау кезінде крделіктерді туындауыны негізгі факторлары.

Сазды таужыныстарда ымаларды апатсыз брылау мселелерін шешуге лкен назар аударылан. Осы сра бойынша бірінші мліметтер 1914 жылы А. Хегман жне Д. Поллард, А. Льюис жне В. Мак-Мюррей баспаа шыаран. ыма абыраларында сазды таужыныстарды тратандыру бойынша лкен зерттеулер КСРО 1933 жылдан бастап жргізіле басталды. В.С. Федоров сазды таужыныстарды опырылуын су тиген кезінде крінетін саздарды табиатымен байланыстыран. 1934 жылы жмыстар Водгео, ГрозНИИ, АзНИИ жне т.б. жаластыран.

Жеткен нтижелерді келесі жадайлармен байланыстыруа болады: тратылыты жоалуыны негізгі факторына сазды сумен зара рекеттесуі жатады, бл жадайда ыманы абыраларында саздар ісініп, сулы болады; осымша факторлара ыма айналасындаы таужыныстар массивіні ширыан кйі, макро жне микрожарышатарды таралуы, жоары арынды суларды жне газа аныан саздарды кездесуі. Опырылымдармен кресуді негізгі шараларына е тменгі сзілу асиеттері бар жуу сйытытарын олдану, саздарды бетінде су ткізбейтін абыршаларды жасау шін оларды рамына арнайы оспаларды енгізу сынылан, яни сазды таужыныстарда ымлар абыраларыны тратылыын сатау шін физикалы-химиялы дістерін олдану негіздері салынан. Осы жмыстарды негізгі жадайлары азіргі уаыттарда да олданып келеді. Біра сол уаытта тратылы сратарын шешуге ммкіндік болмайтын.

Жуу ерітінділері шін бентонитті саздарды енгізу тек 1937 жылы ана басталды. Зерттеу жмыстары химиялы реагенттерді – сзілу асиеттерін тмендетуге баытталан болатын. 1934-1936 жылдары В.С. Баранов жне З.П. Букс УЩР (ТШР) типті аспаптарды олдану арылы сазды таужыныстарда брылау технологиясын шыаран. Шетелде бл баытта Г. Лаутон (лигносульфатты реагент), Г. Грей (сілтілі-крахмалды реагент) жне т.б. жмыстарын жргізді. К.Ф. Паус крсеткендей «тратылыты сатау» жне «су бергіштігін тмендету» терминдері кпуаыт бойы синонимдар болып келген.

50 жылдары А.Н. Динник жмыстарымен зерттеулерді физикалы-механикалы баыты ашылан. Негізгі фактор ретінде сазды таужыныстарды опан маы белдемінде пайда болатын кшке жеткіліксіз кедергісі жататын (С.Г. Лехницкий, А.Л. Шамсиев жне т.б. жмыстары, шетелде – Бретсопер, Ханзин жне т.б. жмыстары). за уаыт бойы жуу сйытыыны сзілу асиеттерін шектеу арылы оны жоары тыыздылыты болуы дрыс деп санаан. Біратар аудандарда жоары тыыздылыты (р= (1,3-1,5) 10³ кг/м³) сйытытармен жуу кезінде о нтиже алынан.

Б.В. Байдюк жне Л.А. Шрейнер ылалдылыы 2-5% болатын сазды таужыныстардаы ыма опаныны ттастылыын амтамасыз ету шін тыыздыы 1 10³ кг/м³ болатын жуу сйытыын олдануа болатыны крсетті. Бл сыылан ауамен жне мнайлы негізі бар ерітінділерді олдану арылы брылау тжірибесі растады. М.А. Гейман жне В.И. Мусин нлдік су бергіші бар жеіл сйытытарды олдану тиімділігін растады. Сазды таужыныстарда брылау кезінде жуу сйытытарды сзілу асиеттерін баалауда азіргі уаытта айшылытар жо.

70 жылдары сазды таужыныстар – сйы орта байланысында физикалы-химиялы былыстар айтадан здеріне назар аудартты. Б.В. Байдюк жне Л.А. Шрейнер жуу сйытытарыны параметрлерін таужыныстарды кеуекті кеістігіндегі ысыммен сйкестендіру ажеттілігін крсетті. Сазды таужыныстарды тратылы мселелерін шешу кезінде адсорбциялы, осмотикалы жне баса да физикалы-химиялы рдістерді ескеру ажеттілігі еш кмн тудырмайды.

Жеке зерттеушілер сазды таужыныстарда уыстарды тзулі себебіне ыма абырасына брылау бырлар баанасыны механикалы (кштік) серін жатызады.

Айналу брылау кезінде сазды таужыныстарды тратылыыны жоалуыны негізгі факторларына – таужыныстарды шиілініскен кйі, оларды жуу сйытыымен (фильтратпен) физикалы-химиялы зара рекеттесуі, ыма абыраларына механикалы рекеті жатады. азіргі уаытта ыма опаны тратылыыны бзылу механизмі туралы жалпы абылданан тсінік жо. Бл сазды жне сазрамды таужыныстарды ртрлі асиеттерімен, сонымен атар оларды тратылы кйін баалауды ртрлі дістерімен тсіндіруге болады.