Болат ханны ш жзді басын осуы

Жоар шапыншылыы

Жоар-аза соыстары (Отан соысы деп те аталады) – аза хандыы рылан кезден бастап, 18 асырды 50-жылдарына дейін оны аумаына ойраттарды бірде ршелене, бірде беті айта жасаан шапыншылытары. аза халы ойраттарды алашыда алматар, кейін жоарлар деп атаан. 15 асырды 50-жылдары ойраттарды алма тайпасыны билеушісі з-Темір тайшы здерімен іргелес жатан аза даласына шабуыл йымдастырады. Дешті ыпшаа баса-кктеп кіріп, А Орданы ойрандады. Сыр бойына жетіп, аза лыстарын отстік-шыыса арай ыыстырып, Тркістанды, Ташкентті басып алды. 15 асырды 70-жылдары ойраттар шабуылдары жиілей тсті. аза ханы Тайыр ойраттарды жолына кедергі жасау масатында Жетісуда ірі Жатан бекінісін салдырды. 16 асырды екінші жартысында Аназар хан тсында аза скері ойраттара арсы тойтарыс беріп, лкен жеістерге ол жеткізді. Туекел хан билік еткен тста да аза жасатары жау скеріне арсы кйрете соы берген. Ойраттар Сырдария бойындаы сауда орталытарын басып алысы келді. Блай жорамалдауа аылшын кпесі рі саяхатшысы Дженкинсонны келтірген мліметтері негіз бола алады. Ол 1557 жылы Орта Азиядан ытайа тпекші боланда, оан азатар мен ойраттарды Ташкент аласы шін жргізген соысы кедергі жасаан.

Ойрат-ытай соыстары

1690 – 97 жылдары ойрат-ытай соыстары Жоар хандыы скерлеріні бір блігіні отстік майдана кетуіне мжбр етіп, оларды аза жеріне шабуылдарыны арынын біршама бседетті. Осыны пайдаланып Туке хан 1698 жылы ойраттара да, Еділ алматарына да кйрете соы берді. Жоарларды жаа шабуылыны басталуы 17 асырды 80-жылдарында Туке жоарларды олында алан баласын айтаруды талап етті. Баласымен бірге еріп келген 500-ге жуы жоар жауынгерлері Туке ханны шешімімен лтірілгеннен кейін аза-жоар атынасы одан рі шиеленісе тсті. 1708 жылы жоарларды жаа шабуылы басталды. Бл шапыншылы аза хандыыны отстік аудандарына айтарлытай нсан келтірді. 1710 – 11 жылдары Жоар шапыншылыы азатар мен олара одатас араалпатарды Ташкентке арай ыысуа мжбр етті.

Ш жзді бірігуі

1710 жылы ш жзді басын осан арам жиынында жауа арсы кш біріктіріп тойтарыс беру жнінде шешім абылданды. Бгембай батыр біріккен жасаты олбасшысы болып бекітілді. 1711 – 12 жылдары 50 мы адамды аза хандыыны скері Жоар хандыына басып кірді. Бл ыста болан жорыты ойраттар ктпеген болатын. 1713 жылы ойраттарды 3000 адамы бар скер кшіні арсы шабуылы жеіліске шырады. 1715 – 23 жылдары ойраттарды негізгі скери кші Цин империясы скерлеріне арсы соысып жатыр еді. 1722 жылы Цин императоры Кансиді лімінен со Севан Рабдан енді басты кшті аза хандыына баыштады. Кенеттен жасалан шабуылды ктпеген аза олы соыса дайын емес болатын. скер кшін біріктіріп лгермеген аза хандары елді орталы аудандарына шегінуге мжбр болды. 1723 жылы Севан Рабданны 100 000 адамды жасаын бастаан оны балалары алдан Серен мен Шоно аза ауылдарына басып кіріп, ойран салды. Мндай анды жорытар 1723 – 27 жылдары аралыында таы да бірнеше рет айталанды. Бл тарихта “Атабан шбырынды, алакл слама” деген атпен алан ел басына кн туан ауыр кезе еді. Тек 1726 жылы аза хандыыны хандары мен слтандары, билері мен батырлары Клтбеде бас осып, ойраттара арсы кресті айтадан йымдастыруа ммкіндік алды. аза халыны ш жзіні скери кшін топтастыруда Тле би, азыбек би, йтеке билер лкен рл атарды. Бланты – Білеуті зендері аралыындаы жазыта болан жоар басыншыларына арсы соыста аза жасатары жау скеріне кйрете соы берді (. Бланты – Білеуті шайасы). 65 000 аза олы шамамен 40 мыды ойрат скерлерін таландап, ірі жеіске ол жеткізді. аза жасатары рамында ырыздар, араалпатар да ерлікпен шайасты. Сыр бойына жеткен ойраттар араалпа ауылдарын да шапыншылыа шыратып, осыны салдарынан араалпатар тменгі жне жоары болып екіге блінді

Болат ханны ш жзді басын осуы

1726 жылы Жоар шапыншылыы азатар мен оан кршілес жатан Орта Азия халытарыны шаруаларына ауыр зардаптарын тигізді. 1726 жылы Болат хан ш жзді хандары (Жолбарыс, Смеке, білайыр), билері мен батырларыны, слтандарыны басын осып, Ордабасыда ткен жиында білайыр хан бас олбасшылыа таайындалып, жауа арсы жаа стратегиялы шабуыл йымдастыру келісілді.

Аыраай шайасы

1728 жылдан бастап жоар басыншыларына арсы азатты кресте тбірлі бетбрыс жасаан Итішпес кліні маындаы ауыр шайаса даярлана бастады. Аыраай шайасы (1729 ж., кей деректерде 1730 ж.) — біріккен аза олыны жоар басыншылыына арсы жз жылды азатты соысында бетбрыс жасаан е ірі жеісі. Саяси жне скери бірлікке ол жеткізген ш жз жасатары 1728 ж. бастап, Балаш пен Шу бойына арай жылжып, рыса зірлене бастады. Бл кезде жоарлар аза жерін ттастай иелену ниетінде еді. азатарды рекетін сезген олар да Шу мен Балашты отстігінде лкен шеп рды. ш жз жасатары шешуші шайас алдында Хантауында, Сар тауында (кейін бл жер білайыр тауы аталды) жиналды. Шайас солтстігі Балаш, отстігі Отар даласы, батысы Шу, шыысы Кртіге дейінгі аралытаы жерлерде ткендігін осы ірлерде жиі кездесетін аза, алма орымдары длелдейді. Аыраай аталатын да осы ір. Бл шайаста (40—45 кн) азатар ірі жеіске жеткен. ш жз жасатарыны имылын йлестіру міндетін бас олбасшы білайыр хан жзеге асырды. Кптеген аза батырлары соыс нерін жетік білетіндігін крсетті. лы жз олын Жолбарыс хан мен Тле би, Орта жз олын анжыалы Бгенбай, шаша Жнібек, аракерей абанбай, Кіші жзді тама Есет, шекті Тайла т.б. батырлар басарып, лкен ерлік крсетті. аза садашыларыны жеке жасаын ошаты Сауры батыр басарды. Шайаса болаша олбасшы шапырашты Наурызбай да атысан. Бл шайаста кптеген батырлар жекпе-жекке шыты. Бл соыста кптеген ататы батырлар аза тапты. Соыдан есін жия алмай алан алматар сусыз сорта жерде шлге шырап, одан рі соыса алмай Аягз, Шара арай жкіле ашты. азатар бл соысты рі арай дамыта алмады. Оан шайасты соында Болат хан жараланып, айтыс боланнан кейін басталан та шін талас кедергі келтірді. Кпшілік Болат ханны баласы жас білммбетті олдады. Бан наразы болан білайыр майдан даласын тастап, Кіші жзді олын Ырыз арылы батыса алып кетті. Орта жз олы Смеке хан соынан солтстікке бет алды. Біра Аыраай шайасындаы жеіс аза халыны рухын ктеріп, болашаа деген сенімін бекітті. Халымыз шін Аыраай шайасыны маызы орыстарды Бородино даласындаы, Еуропаны біріккен олыны Ватерлоо, КСРО халытарыны лы Отан соысындаы Сталинград тбіндегі жеістерімен бірдей.

Абылай хан

1738 – 41 жылдары олбасшы Сары Манжаны 30 мыды скеріні шабуылы – ойраттарды аза жеріне жасаан соы ірі шапыншылытарыны бірі. 1745 жылы алдан Серен айтыс боланнан кейінгі Жоариядаы билік шін зара тартыс оларды саяси жадайын лсіретіп жіберді. Осыны пайдаланан Абылай хан басаран аза скерлері жоарлара шешуші соылар беріп, Жетісу мен Шыыс азастанды айтарып алды. 1755 – 58 жылы жоарлар Цин скерлеріні шабуылынан кейін тас-талан етіліп, дербес ел ретінде мір сруін тотатты. Жоар хандыы жойыланнан кейін 1757 – 58 жылы аза хандыы зіні жаа кршісі Цин империясы скерлерімен соыс жадайында болып, кейіннен бітімге келді. ытайлар Жоарияны толы жаулап алды, ал азатар здеріні ежелгі ата мекені Жетісу, Тарбаатай, Алтай ірлерін иеленіп, шыыстаы шекарасын бекітті. Кейіннен 1771 жылы батыста блініп алан алматар да Еділ – Жайы арасындаы оныстарын тастап, аза жері арылы Жоарияа ауды (. Шады жоры). Жоар шапыншылыына арсы кресте Смеке, Жолбарыс, Болат, білммбет, білайыр сынды хандар аза халыны рухын ктеріп, болашаа деген сенімін оятан, скери біліктілігімен танылан тарихи тлалар ретінде ел жадында алды. Крнекті мемлекет айраткері, есімі жауынгерлік рана айналан, даты олбасшы, дарынды дипломат Абылай хан бастаан еркіндік пен ерлік рухы биік, соыс даласында тегеуріні мыты абанбай, Бгенбай, Баян, Наурызбай, Сауры, Блек, Малайсары, Шоантай, Жауаш, Смен, теген, Райымбек, арасай, т.б. батырларды шпес ерлігі туелсіздікті асаан аза халыны ттастыын, бірлігін сатап ала алатындыын длелдеді.