Темекі даылына сипаттама

Негізгі блім

2.1. Темекі даылыны зиянды объектілерінен жалпы орау шаралары .................................................................................................................... 13-15 бет

2.2. Темекі даылыны зиянды объектілерінен химиялы орау шаралары .................................................................................................................... 16-24 бет

орытынды .............................................................................................. 25 бет

Пайдаланан дебиеттер.......................................................................... 26 бет

Кіріспе

азіргі кезде азастан кіметіні халыты л – ауатын жасартудаы негізгі міндеттеріні бірі трындарды сапалы тама німдерімен амтамасыз ету болып табылады. Бл міндетті іске асыруа сімдік шаруашылыыны барлы салалары атсалысуы тиіс.

Зиянкестер мен ауруларды келтіретін шыындары бізді елде аз емес. Зиянкестер мен аурулар ндірілетін німні 25 - 30% жоюда. Сонымен атар, жиналып алынан німді оймада сатау кезінде зиянды организмдерді оан келтіретін шыыны кей кездерде 60 - 70% - а жетеді.

алымдарды зертеулері бойынша ауылшаруашылы даылдарыны негізгі зиянды трлеріні кпшілігімен кресуге арналан шаралар жйесі жете зерттеліп, азіргі кезде ндіріске енгізілуде. Реформалы кезеде кенжелеп алан сімдік орау саласы айтадан жасаруда.

Республикада ауылшаруашылы даылдары мен жайылымдара кпоректі зиянкестерді 50 - ге жуы жне маманданан зиянкестерді 100 - ден аса трі, ауруларды 70 - тен аса трі жне арамшптерді 120 трі зиян келтіреді. Зиянды организмдер асты орын жне оны деу німдерін де заымдайды.

азастанны трлі айматарында ауылшаруашылы даылдары кптеген аурулар мен зиянкестер зардабына шалдыып, сімдік физиологиясы алыптан ауытып, олардан алынатын нім шыымы мен сапасы тмендеп, шаруашылыа едуір зиянын тигізеді.

Зиянды организмдерден ауылшаруашылы даылдарын орау жоары сапалы, траты нім ндіруді кепілі болып табылады. Ал кресу шараларын дрыс йымдастыру шін зиянды организмдерді биоэколлгиялы ерекшеліктері, таралу ареалы, зияндылыы ескеріледі.

 

 

Темекі даылына сипаттама

Темекі - техникалы сімдіктер шаруашылыыны бір саласы. Темекі нды техникалы даыл. Алаш рет Отстік Америкада пайда болан. Еуропада 16 асырда алаш гл жне дрілік сімдік ретінде сірілген. азастанны отстігінде, Алматы облысыны Ебекшіаза ауданында жне Талар аудандарында, сондай – а Жамбыл, Отстік азастан облыстарыны кей ірлерінде сіріледі. Осыан орай темекі сіруді жергілікті жер жадайларына, табиатына бейімделген р трлі егіс дістері, срыпталан сорттары бар. Темекі тымы температура 10 - 12°С боланда жне 70 - 80% ылалдылыта неді. Оны сіру кшетті жерге отырызана дейінгі жне жерге отырызаннан кейінгі екі кезенен трады. Сабатары мен жапыратары траты егістікке отырызаннан кейін температура 24 - 28°С, топыраыны ылалдылыы 60 - 80% боланда жасы седі. Траты егістікке отырызылатын кшетті тамыр жйесі те жасы жетілген, наты 5 - 6 жапыраы болуы ажет.

Маызы, сірілетін аймаы, сорттары.Баалы техникалы даылдарды бірі - темекі. Ол негізінен шылым дайындауа жне медицинада пайдаланылады. Темекіні ра жапыраыны рамында 1,09 - 3,76% никотин, 17,1 - 18,9% кл, 4,9 - 17,6% кмірсутегі, 2,2 - 3,7% азот, 0,1 - 1,37% эфир майы жне 4 - 7% шайыр бар. Темекі негізінен Алматы облысыны Ебекші аза ауданында сіріледі. Сонымен атар «Филипп-Морис Казахстан» темекі компаниясыны азастана келуіне байланысты, темекіні сіру аудандары кеейтілді. Атап айтса, Алматы облысыны Талар, Жамбыл аудандарында жаадан, Отстік азастан облысыны Сарыааш ауданында сіріле бастады. Темекі шикізатыны орташа німділігі - 20,4 ц/га. Аталан айматарда 2006 жылы темекіні Дюбек - 44 - 07, Дюбек - 13, Талгарский - 25, Талгарский - 28 сорттары аудандастырылды. Сырты ортаа ойылатын талаптар. Темекі - жылу сйгіш бір жылды техникалы даыл. Оны тымыны кктеп шыуы шін 27 - 28 °С, ал кшетті сіп -дамуына 18 - 22 °С жылу керек. Танапа кшіріліп отырызыланнан кейін темекі кшетіні сабаы мен жапыраыны суіне олайлы температура 24 -28 ° С шамасында. Егер температура 35 ° С - тан асып кетсе, онда сімдік суін тотатады. Темекіге -1 - 3°С суы ауіпті. Суды кп пайдаланатын кезеі - жапыратары толы шыан мезгіл. Осы кезеде суды кем, не арты болуы те зиянды. Темекіні транспирациялы коэффициенті 500 -600. Темекі оректік заттарды кп млшерде ажет етеді. Ол бір гектар жерде 15 центнер жапыра рау шін топыратан 90 кг азот, 24 кг фосфор жне 58 кг калийді сііріп алады.

рылымды, техникалы даыл тріне жатады, жеіл топыратарда жасы седі. Республикада ср топыраты жерлерде сіріледі.

Алы даыл. Темекі - кшет арылы сірілетін даыл. Сондытан сапалы кшет сіру - темекі шаруашылыындаы жауапты жмысты бірі. азіргі кезде шаруашылытарда кшетті жылыжайларда сіреді. Темекіні жасы алы даылы - днді даылдар, жоыша йасы, днді бршаты даылдар. Осыан орай Алматы облысында олданылатын ауыспалы егіс нобайы тмендегідей:
1. Днді даылдар + жоыша.
2. Жоыша.
3. Жоыша.
4. Днді масаты даылдар.
5. Темекі.
6. Темекі.
7. Срлемдік жгері.
8. Темекі.

Тыайту жне топыра деу. Топыраындаы фосфор жеткіліксіз шаруашылытарда кзде жер жырту алдында р гектара 3,5 - 4 центнер аммофос жне 1,5 центнер ккірт ышылды калий тзын берген жн. Топыра деу жерді жырту алдындаы суарудан жне жерді тере етіп жыртудан трады. Жер жырту тередігі -22 - 25 см. Кктемде ылал жабу шін танапты тырмалайды. Арамшптер шыаннан со кшет отырызанша танапты таы бір рет тырмалау, ал кшет отырызуа 5 - 7 кн аланда опсыту жргізіледі. Техникалы даылды кшетті танапа отырызу. Танапа кшетті отырызуды олайлы мерзімі - мамыр айыны 2-3-он-кндігі. Темекі кшетін танапа отырызуа дейін Трефлан 24 к.. (4-8,0 кг/га) бркеді.

Темекі жапыраыны пісуі - тменгі белдеудегі жапыратан басталады, піскен жапыра зіп алынады, біраз уаыттан со орта белдеудегі жапыратар пісіп жетіледі, оны аланнан кейін жоары белдеудегі жапыратары алынады. су мерзімінде жапыратарды 5 - 7 рет зеді. Жиналан жапыратарды кептіреді жне оларды ферменттеуден ткізеді.

1 – сурет

Темекіні жинау. Тым телімдеріндегі сімдіктерді айрыша ктеді жне олардан екі рет ана жапыра жинайды. Темекіден е жоары нім (35 – 40 ц/га) Алматы облысыны брыны Алматы жымшарында жиналан.

Темекі шаруашылыындаы е иын кезе - оны жинау, йткені, барлы жмсалатын шыынны 60 - 70 пайызы осы операцияны орындауа жмсалады. Темекі жапыраыны пісуі бір мезгілде жрмейді, е алдымен темекіні е тменгі жапыратары, содан кейін ортаылары, соынан жоары жапыратары піседі. Темекі жапыратарын олмен жинайды. 1,5 - 2 ай млшерінде 5 - 10 ретке дейін жиналады. Бір жинаанда, рбір сімдіктен 3 - 7 жапыра сындырылады. Жиналан жапыратар топтастырылып, кептірілуге арналан сарайа жіберіледі. Ол жерде жапыратарды сорттап, зындыы 5 - 6 м жіпке тйреп кептіреді. Темекі жинауды е ауыр процесі -жапыратарды жіпке тізіп кептіру. Оны негізінен олмен істейді, сонымен атар ТПМ 69М машинасымен жзеге асырады. Алайда, кейінгі кезде жапыраты жіпке тізбей, арнаулы контейнерлерге салып кептіру олданылып жр.

азастанда негізінен Дюбек - 566, Гибрид - 23, Талар - 25 сорттары сіріледі. Соы екі сортты жоарыда аталан жымшарды директоры, Социалистік Ебек ері П.Ф. Томоровский шыаран.

Темекі жапыраын кептіруді екі сатыа бледі: клекеде (томление) жне кнні кзінде стау. Клекеде кептіру арнайы сарайда жргізіледі. Ол кезде ауа температурасы 25 - 30°С болады, сімдік дем алады жне ылал жоалтады. Жапыра лпасында ауыздар ажырайды, крахмал анта айналады. Жапыра рамындаы никотин азайып, ароматты заттар кбейеді. Клекеде кептірген кезде жапыра сарыш тартып, сапасы жасарады. Клекеде кептіру 3 - 4 кнге созылады. Одан кейін темекі жапыраын кнні кзіне 15 - 20 кн кептіреді. Кептірілген жапыратарды сорттап, байлап, дайындау пунктіне ткізеді. Тауар шикізатыны ылалдылыы 19 % - дан аспау керек.[2]

Темекі зиянкестері

Темекі трипсі - Thrips tabaci. Lind (Thysanoptera отряды , Thripidae тымдамасы). Темекі сімдітерін, озаны, ытай бршаын, иярды, асабаты, пиязды, картопты, глді жне баса да даылдарды заымдайды. Ересек трипсілер жне оларды дернсілдері жапыратарды астыы бетінде жне глшоырларында топтанып тіршілік етеді де сімдік шырынын сорып оректенеді. сімдіктерді заымданан мшелерінде алашында бозаран ашыл болып, кейіннен тоты тске айналатын датар пайда болады. Нтижесінде сімдікті жапыратары морт сыныш лсіз болып, суі баяулайды, никотинні проценті кеміп, темекіні сапасы нашарлайды. Сонымен атар трипс темекі сімдігіне вирус ауруларын таратады (мысалы, томатты ола вирусын).

3-сурет

са зиянкес (зындыы 1 - мм шамасында ) ашыл сары немесе ара оыр тстес. н бойына созылан жйкесі бар енсіз жіішке анаттарыны шеттерінде шашатар болады. Жмыртасыны зындыы 0,21 – 0,25 мм, клденеі 0,1 – 0,14 мм, пішіні бйрек трізді ашылдау, млдір тсті болады. Дернсілдеріні зындыы 1 мм жетеді, ересек трипсілерге араанда ашылдау тсті, мршалары , бунатан трады. Ересек трипсілер топыраты стігі абатында немесе сімдік алдытарыны астында ыстайды. ысы мекендерінен ауаны жылылыы 10 С – ден асанда шыды. Жмырталарын темекі жапыраыны стігі бетіндегі эпидермис абатыны астына бір – бірлеп орналастырады. сімталдыы 100 жмыртаа жетеді. рыты дамуы 3 – 5 кнге созылады. Осы мерзім ішінде 4 рет тлейді де, дамуы аяталан со топыраа еніп (5 см тередікке дейін), онда 4 – 5 кн болады. Одан со анаттары жетілген ересек трипсілерге айналады да жер бетіне ктеріліп, темекі немесе баса сімдіктермен оректенуге кіріседі. Зиянкесті бір генерациясыны дамуы мекендеген зонасыны ауа райы жадайларына байланысты 15 кннен 30 кнге дейін созылады. азастанны отстік – шыысында 5 – 6 рпа беріп кбейеді.

Шабдал бітесі – Myzodes persicae Sulz. Бл трді орежерея бітесі немесе темекі бітесі деп атайды. Те анаттылар (Homoptera) отрядыны бітелер (Aphididae) тымдасына жататын са насеком. анатсыз партеногенетикалы рашы бітені зындыы 2,5 мм жетеді, тсі жасыл, сары немесе ызылт, шырын ттікшелеріні зындыы денесіні ¼ блігіндей, цилиндр пішінді, йрышасы конус трізді, шырын ттікшелерінен 3 есе ыса. анатты рашы бітені зындыы 1,4 - 2 мм, басы оыр, ортаы жне арты ккірек саиналарыны тсі ара, рсаы клдене орналасан ара жолатары бар жасыл немесе сары тсті, йрышасы шырын ттікшелерінен 2 есе ыса болады. Ересек бітелер денесіні зындыы 1,9 мм, анаттары жетілген, басы, мртшалары жне кеуде блімі ара, рсаында ара тсті клдене жолатары бар бозылт – жасыл болады. Жмыртасы алашында жасыл тсті болады, одан со бірте – бірте кгірттеніп, дернсілі шыар кезде артаяды.

4-сурет

Шабдал бітесі темекі сімдігіні те ауіпті зиянкесі. Ке таралан кп оректі насеком – темекіден баса да кптеген даылдарды заымдайды. Даму циклі те крделі, жмыра фазасында кбінесе шабдал жне рік ааштарыны бтатарыны абыында немесе гл бршіктеріні олтыында ыстайды. Личинкалар суір айында шыады да 4 рет тлеген со партеногенетикалы аналы бітелерге айналады. Шабдал аашында бітелер 7-8 рпа беріп дамиды. Екінші, шінші генерациясында анатты рашы бітелер пайда болады да шптесін сімдіктерге кшеді. Олар сіресе ала тымдасына жататын сімдіктерді, соларды ішінде темекіні кбірек натады. Темекі егісінде шабдал бітесі кктемнен бастап, кзге дейін 10 – 12 рпа беріп сіп – неді. Партегенетикалы рашы бітелерді райсысыны табатын дернсілдеріні саны 120 дейін жетеді. Дернсілден бастап, ересек бітеге дейінгі даму кезеі ауа райы жадайларына байланысты 4 – 8 кнге ана созылады. Кзге арай анатты аналы бітелер шабдал немесе рік ааштарына кшеді. Осы кезде аналы бітелермен атар еркектері де шыады. рытананнан кейін рашылары ааш бтатарыны абыына ыстап шыатын жмыраларын салады да здері кзді ая кезінде леді.

Шабдал бітесі темекі сімдігіні жер стілік мшелеріні шырынын сорып, атты зиян келтіреді. Нтижесінде сімдікті беретін німі кеміп, сапасы нашарлайды. [3]

 

Темекі аурулары

Кшет шірігі немесе ара сира.Ауру оздырышы – Pythym debarum Hesse, Rhizoctonia solani Kuehn. сараулатары. Темекі кшеттеріні тамыр мойны мен саба негізін шірітеді. Pythym debarum сараулаымен залалданан сімдікті мшелерінде бір клеткалы жіпшумата зооспорангий тасушылар мен ооспарангийлер пайда болады. Тзілетін зооспоралар ылалды ортада сімдікті залалдайды.

сімдік лпаларында жынысты кбею нтижесінде саыраулаты пішіні домала, ала абыты, ыстайтын ооспоралары тзіледі. Тынышты кезенен ткен со ооспоралар ніп, зооспорасымен зооспарангийлер береді. Сараулаты олайлы температурасы 16 – 19 С температура.

Кшетті алаш сабаы залалданып, тамыр мойны тартылып, ауруа шалдыан блік жіішкеріп, сімдік жойылады. Залалданан мшелерді бетінде жне айналасында, тсі а, кейде оыр киізді немесе жеіл ез тзіледі.

Аурумен алаш жеке немесе бір топ сімдік залалданып, кейін басаларына жып, кшеттікті едуір блігіне таралады. детте бл ауруа сіру технологиясы дрыс саталмаан жадайда кшетхананы нашар желденуі, сімдік саныны шамадан тыс жиілігі, суы сумен суару, температураны трасыздыы, сондай – а бірыай азот тыайтыштарымен оректендіру нтижесінде даму нашар, нзік кшеттер шалдыады.

Тамырды ара шірігі. Ауру оздырышы - Thelaviopsis basicoia Ferr. Саыраулаы. Ол тсі оыр жіпшумата алаш тссіз, бір клеткалы, пішіні таяша трізді эндоконидиялар, кейін тсі ара – оыр алы абыты тізбектелген хломидоспора тзіледі. оздырыш темекімен атар 100 – ден астам сімдік трлерін – мата, беде, жоыша, брібрша, жасымы жне т.б. залалдайды. Инфекция оры сімдік алдыы мен топырата жіпшума, хламидоспора трінде саталады. Кесел сімдіктерді жылыжайларда жне егістіктерде залалдайды.

5-сурет

Кшетті залалданан тамырлары оырланып немесе арайып, ауру атты дамыанда жапыратары солып, сарайып урайды. Жас сімдіктер кбінесе жойылады, ал жетілгендері ауруа шыдамды келеді. Егер залалданан сімдікті тптеп, степ оректендірсе, онда жаа тамырлар пайда болуы есебінен оны тзімділігі артады. Залалданан тамырларда ара - оыр датар пайда болып, ауру арынды дамыанда олар арайып, шіриді. Егістікте ауруа шалдыан сімдікті суі саябырлап, кейде жапыратары сарайып, некрозды датар тзіледі. ра ауа райында темекі солып, урап, топыратан оай суырылады.

Жалан а нта немесе переноспароз.Ауру оздырышы - peronospora tabacina Adam сараулаы. Оны бір клеткалы жіпшумаы клетка аралыымен таралып, залалданан лпада конидиялы спора тасушылардан тратын ез тзеді. Конидия тасушылар дихотомиялы тарматалан, тссіз.

6-сурет

Кшетті тым жарнаы мен негізгі жапыратарында сары – жасыл тсті, кейін кгіртенетін, майлы да астында конидиялы спора тасушылардан тратын клгін - ср ез тзіледі. Залалданан сімдік тез солып, шіриді.

Егістікте жапыра, саба, саа, тым ауашаы жне тым залалданады. Ауруа алаш тменгі жапыратары, кейін орта жне жоарылары шалдыады. Кеселді белгісі жапырата хлорозды датар мен оны астында ылалды ауа райында мол, ккшіл ср ез тзілумен білінеді. ез кеуіп срланады. Датар кбінесе дгелек пішінді жйке аралыында орналасады.

оздырыш ауру сімдікте диффузды таралуы да ммкін. Бл жадайда саата, сабата жаралар немесе жола трінде басылан оыр датар пайда болады. Датар сабаты тгел орап дамыанда, ол сынады. Залалданан глсидамдар жіішкеріп кгірттеніп, кеуіп, ауашата тзілген тым лжуазданып, жетілмейді. Ауруды диффузды трінде сімдікті бойы спей, буынаралытары ысарады.

А нта.Ауру оздырышы - Erysipe cichoracearum DC. сараулаы. Оны жіпшумаы кп клеткалы, тссіз. Конидия тасушылары арапайым, конидиялары элипс трізді, тізбектеліп тзіледі. А нта ылалды мол ойпа учаскелерде жне шамадан тыс жиі егістіктерде жасы дамиды. Инфекция оры – залалданан сімдік алдытары. Бл аурумен сімдік негізінде егістікте залалданады. Ауруды белгісі алаш темекі сімдігіні тменгі жапыратарында білініп, кейін жоарыларына таралады. Жапыраты стігі бетінде жеке датар трінде а нтаты ез тзіледі де, тез лайып оны тгел амтиды. Залалданан жапыра тсі оырланып кеуіп, сыныш келеді.

Бактериялы, вирусты жне микоплазмалы аурулар

Шбар бактертоз.Ауру оздырышы – Pseudomonas syringae pv. Tabaci Young et al. бактериясы. сімдікке оздырыш механикалы жаралар, жарытар жне су тамшысы болан жадайда леп салауы арылы енеді. Кеселді дамуына 22 – 25 С температура жне жоары ауа ылалдыы олайлы.

7-сурет

Темекіден баса шбар бактериоз кеселіне брыш, ызана, картоп жне баса да даылдар шалдыды. Бактерия тымда, картоп жне баса да даылдар шалдыады. Бактерия тымда, шірімеген сімдік алдытарында, олданылан ралдарда саталады. Ылалы мол топырата оздырыш тез жойылады. Ауруа кшеттер мен сіп жетілген сімдіктерді жапыратары шалдыады. Кшет жапыратарыны жиегінде майлы немесе суланан датар тзіледі. ра ауа райында датар кеуіп, оырланып немесе арайып, ал ылалды жадайда олар шіриді. Егістікте ауруды белгісі жапырата дгелек хлорозды да трінде білініп, бірте – бірте лайып, да лпасы ортасынан бастап жансызданып, оыр ср тстіболып, дестеніп, оны айналасы шеберленеді. Жапыра сааында ашы оыр, ал тым ауашаында басылан оыр да тзіледі.

Темекі мозайкасы.Ауру оздырышы – Tabako mosaic virus вирусы. оздырыш рашылыа те тзімді, олар за уаыт темекі тозаында саталып, желмен кшеттерге жне егістікке тарайды. Вирус аса потогенді, жапыра жне басада мшелерге майда жарааттар арылы енеді.

сімдік барлы вегетациялы кезедерде залалданады. Жапырата ашы – жасыл тсті, мозайкалы датар пайда болады. Залалданан жапыра шеті стіне арай сл ширатылып, кейін абынан кпіршіктер тзіледі. [1]

 

 

Негізгі блім