Аза ертегілеріні алыптасу тарихы
Улиекл балабашасы» МКК
Жмыс таырыбы:
Ертегілерді сахналау арылы
балаларды
шыармашылы
абілетін дамыту»
Жыл
Жмысты авторы:
Жмабаева Глбаршын Кжекызы
улиекл ауданы кімдігіні «Айглек»
Улиекл балабаша діскері.
Ертегілерді сахналау арылы балалалды шыармашылы абілетін дамыту» атты ебегіне
ПІКІР
Аталан ебектер мектеп жасына дейінгі балалара арналан ертегілерді трлері сынылып оны сабата жне бос уаыттарында пайдалану дістері амтылан. Кркемдебиет сабатарында ертегілерді сахналауа жне ертегіні рлдерге бліп ойлау арылы мектепке дейінгі жастаы балаларды шыармашылы абілетін арттыру міндеттері наты крсетілген. Балабашада даярлы тобында сахналы ойылымдарды тиімді жолдарын арастыран. аза ауыз дебиеті – талай асырлардан келе жатан мра, сарылмас бай асыл азына. Одан халымызды ткенін білеміз, сол арылы бгінгі заманымызды лылыын танимыз.азаты маал-мтелдері болсын, жмба-жаылтпаштары мен ертегілері болсын – брі де балаларды Отанын сюге, ерлікке, елін орауа ндейтіні белгілі.
Балалар башасыны трбиеленушілерін ауыз дебиетіні лгілерімен таныстырып, оларды мірін байыта тсу трбиешілерді міндеті болып саналады.
Баланы шыармашылы абілетін дамытуда ертегіні маызы зор екендігін жне сахналы ойымдар арылы ертегі мазмнын баланы санасына сіру, тсіндіру, шыармашылыпен рекет етуге баулу мселесіне баса назар аударан. Театрландырылан кріністер арылы бала зін жан –жаты ашады, іс –рекетке деген ызыушылыы арта тседі. Материалды мазмнында діс –тсілдері трлі -тсті суреттермен жне балаларды іс -рекет барысындаы фото суреттеріні берілуді ебекті ндылыын уаттай тседі. Трбиешілерге арналан дістемелік нсауды маыздылыы тжірибелік сабатарды жан –жаты талданып сынылуында. Е бастысы ертегіні сахналау -балаларды кейіптендіру дадыларын алыптастыруа, танымды белсенділігі мен іс –рекетке ызыушылын арттыруа ыпал ететіндігімен маызды.
Аталан ебекті балабаша тжірибесінде трбиешілер пайдалану шін басылымнан жариялауа сынуа болады.
МАЗМНЫ:
1. Кіріспе:.................................................................................................5
1.1 аза ертегілеріні алыптасу тарихы......................................8
1.2. Халы ертегілерні бала дниетанымын алыптастыруды маызы......................................................................................12
1.3. аза халы ертегілері арылы мектепке дейінгі балалара адамгершілік трбиені алыптастыру жолдары...................19
2. орытынды...............................................................................................24
3. олданылан дебиеттер ........................................................................25
Кіріспе. Ккейтестілігі:азіргі аламтану заманында елімізді леуметтік –экологиялы дамуы, индустрияны арыштап суі ,лемдік дегейге ктерілуге бет бруды кезеіндегі лтты мдени- тарихи, рухани ндылытарымызды бойыне сіірген азаматтара оамы сранысыны суі білім жетістіктерін ркениетті елдерді білім дегейіне ктеру ажеттігін ала тартады.
азастан Республикасыны Президенті Н..Назарбаевты азастан халына Жолдауында «Біз аза халыны санасырлы дстрін, тілі мен мдениетін сатап, тлете береміз. Сонымен атар лтаралы жне мдениетаралы келісімді, бірттас азастан халыны ілгері дамуын амтамасыз етеміз»- деп атап крсеткен. азастан халыны іргері дамуын амтамасыз ететін –білім саласы. Бгінгі тада білім саласыны алдында дайын білімді, дадыларды мегеретін, айталайтын ана емес шыармашылы баытта жмыс істейтін ты жаалытар ашатын, біртура ойлау абілетімен ерекшеленетін жеке тла алыптастыру міндеті тр. Бл,рине, балаларды шыармашылы рекетін дамытуда маызды мселе екендігін длелдейді. Жалпы балаларды шыармашылы рекеті ылыми –педагогикалы проблема ретінде едуір зерттелген. Балалар бойында «шыармашылы рекет тжірибелерін» алыптастыру ажеттілігі туралы 80 жылдары –а И.Я. Лернер жазан болатын.
азастанда шыармашылыты дамуы жнінде арнайы зерттеу жмысын жргізген психолог –алымдар Т. Тжібаев, Ж. Аймауытов, В. К. Шабельников, Н.Палагина, .Р. Рахымбаев, С. . Бердібаева, Б.Трынбаева ебектерін атап туге болады.
«Бала мейлі жасы, мейлі жаман іс болсын ,йтеуір бірдеме істеуі керек. Ештеемен айналыспаан адамны жан дниесі жнді жетілмейді.» Ж.Аймауытовты бл пікірі белгілі психолог А. Н. Леонтьевті адам психологиясы тек іс –рекет стінде дамып отырады дейтін аидасына жаын тжырым деп есептейміз.
ылыми зерттеулерге сйенетін болса, бала шыармашылыын дамытуда «шыармашылы тапсырмалар » лкен рл атарады. «Шыармашылы тапсырмалар» атауы педагогикада белгілі, екі рамдас бліктен трады:
-біріншіден, бала дербес ,з бетімен ойдан жааны растырады;
-екіншіден, жадай тудырушы материалдар даярлап, шыармашылыа икемдейтін ересек адамны атысуы арастырылады.
Баланы шыармашылыын дамытуда педагогке жауапкершілік жктеледі, жмыс нтижесі оны іскерлігіне байланысты. Шыармашылыты алыптастыру жолдарын зерттеу тапсырмаларды крделендіруді ш кезеін аытауа ммкіндік туызады.
. мірова, Г. Метербаева, А. Межанова, . Таубаева жне баса ылымдар з ебектерінде халы ауыз дебиетіні трбиелік мнін арастырып, кркем бейнені абылдау проблемасына немесе этикалы тсініктер мен адамгершілік асиеттерді алыптастыруды дістерін анытау жаына кіл блген. Аталан мселелерді арастыруда бірталай арама – айшылытар туындады.
- балаларды ойлау абілетіні азаша алыптаспаандыына сйкес сйлеу дадылары дан жеткіліксіз дегейде ;
- ертегілерді жас ерекшеліктеріне сйкес іріктеліп жинаталмааны ;
- ауыз дебиеті лгілерін балаа жеткізуге арналан аудиовизуальді ралдарды тапшылыы;
- оу –дістемелік кмекші ралдармен амтамасыз ету мселесіні наты шешілмей келе жатандыы аныталып, осы олылытарды орнын толытыру масатында біз іс –тжірибемізді таырыбын тмендегідей деп тадап алуа негіз болады.
Іс –тжірибені таырыбы: «Ертегілерді сахналау арылы балаларды шыармашылы абілетін дамыту ».
Іс – тжірибені масаты: ертегілерді сахыналау арылы балаларды сздік орын байытып, шыармашылы абілетін дамыту;
Іс –тжірибені міндеті :
- іс –тжірибені педагогикалы –дістемелік трыдан негіздеуге арналан ебектерге талдау жасау;
- ертегілерді жас ерекшеліктеріне сйкес іріктеу;
- ертегілерді сахыналау арылы балаларды шыармашылы абілетін дамыту;
- балабашада ертегілерді сабата жне бос уаыттарында пайдалануа арналан кмекші рал дайындау;
Іс –тжірибені болжамы: Егер : іс –тжірибені педагогикалы –дістемелік трыдан негіздеуге арналан ебектерге талдау жасалса, ертегілер бадарлама мазмнына сйкес жас ерекшеліктеріне арай арнайы іріктелсе, ертегілерді кркем дебиет сабатарында пайдалануды діс –тсіллері натыланса, балабашада ертегілерді пайдалануа арналан кмекші рал дайындалса онда бізді жргізген іс –тжірибеміз о нтиже береді.
Ктілетін нтиже:
- ертегілерді сахналау арылы байланыстырып сйлеу дадылары алыптасады, шыармашылы абілеттері артады;
- сахналау арылы таажайып ертегі, кейіпкер рекетіні сиырлыын тсінеді;
- ертегіні сахналай отырып, балаларды шыармашылы тебіренісі, рлдерді орындау шеберлігі арта тседі жне трбиешілерге арналан дістемелік кмекші рал дайындалады.
Іс –тжірибені жаалыы:
- іс -тжірибені педагогикалы- дістемелік трыдан негіздеуге арналан ебектерге талдау жасалды;
- ертегілер балаларды жас ерекшеліктеріне сйкес іріктеледі;
- ертегілерді сахналау барысында балаларды ертегіні айтуа, тыдауа ызыушылыы оянды;
- трбиешілерді білім беру дерісінде бадарламаны мазмнына сйкес балалара арналан ертегілер жинаталып, дістемелік кмекші рал дайындалды;
аза ертегілеріні алыптасу тарихы
Ертегі – фольклорды негізгі жанрларыны бірі. Ертегі жанры – халы прозасыны дамыан, кркемделген трі, яни фольклорлы кркем проза. аз ертегілеріні алыптасуы масаты. Оны масаты – тыдаушыа ибрат сынумен бірге эстетикалы лззат беру. Ертегіні атаратын ызметі ке: ол рі трбиелік, рі кркем-эстетик. деби азына. ертегіні бкіл жанрлы ерекшелігі осы екі сипатынан крінеді. Сондытан ертегілік прозаны басты міндеті – сюжетті барынша тартымды етіп, кркемдеп, рлеп баяндау. Демек ертегі шындыа баытталмайды, ал ертекші гімесін мірде болан деп длелдеуге тырыспайды.Ертегіні композициясы бас аhарманды дріптеуге баындырылады, сйтіп, ол белгілі бір слба бойынша рылады. Мны брі ертегіге идеялы, мазмнды жне кркемдік ттасты береді. Осы ттасты бл жанра баса да асиеттер дарытады: композиция мен эстетикалы мратты бірлігі рі тратылыы, кркем шарттылыты міндеттілігі, ауызекі сйлеу тіліне сйкестігі, траты тіркестерді олданылуы, т.т. Ертегіде иял масатты трде пайдаланылады, сондытан ол сіреленіп, ажайыпа айналады жне біршама зінше дамып отырады. ертегідегі ажайып иял адамны кнделікті кріп жрген заттары мен былыстарын саналы трде басаша етіп крсетеді, йткені бл жанрда ажайыпты кркем бейнелеуіш рал ретінде олданылады. мірдегі шынайы нрсені зін дейі згертіп крсету – ертегіні зіндік асиеті боландытан, ертекші де оны мазмнын барынша сірелеуге, ажайыпты етуге кш салады. Сонымен бірге ертегідегі оиалар мен іс-рекеттерді аншалыты серлі болуы ертекшіге ана емес, сондай-а тыдаушыа да, ертегіні айтылу жадайына да байланысты. ертегіде иял мен ажайып рі идеялы та масатта олданылады, себебі классик. Ертегі адамны рухани азыы болуымен атар идеол. та ызмет атаран. ертегіні кркем баяндалуында сюжеттен де грі композицияны рлі артыыра. рылымы Ертегіні поэтикасы мен композициясы кркем рі жйелі. Композициясы бірнеше блшектен трады: бастама – эпикалы баяндау – аятау. Бастама, детте, ле немесе йасан проза трінде бас кейіпкерді ата-анасы, оны дниеге келуі туралы айтып, тыдаушыларды бас кейіпкермен таныстырады. Эпикалы баяндау аhарманны суін, йлену тарихын, оны бастан кешкендерін гімелейді. Аятауда кейіпкерді сйгенін алып немесе ойлаанын іске асырып, мратына жеткені хабарланады. Бастама мен аятау, кбінесе траты тіркес болып келеді. зіні за тарихында ертегі жанры р дуірді, р оамны болмысы мен тсініктеріні, нанымдарыны р трлі іздерін сатап алан, бізді заманымыза жеткізген. аза ертегілерінде ханды заманны шындыы, сол шатаы деттер мен нанымдар, салт-дстрлер, трмыс кейпі кбірек крініс тапан. Трлері Ертегілері жанрлы рі сюжеттік рамы жаынан р алуан. Ол іштей бірнеше жанра блінеді: 1) жануарлар туралы ертегілер; 2) иял-ажайып ертегілер, батырлы ертегілер; 3) хикаялы ертегілер, сатиралы ертегілер; Сюжеттері тек азаты зіне тн ертегілермен атар, баса елдермен орта сюжетке рылан ертегілер де бар. Оларды кбі тарихи-типологиялы жадайда пайда болан, біразы тарихи-генетик., яни туыс халытара орта болып табылады, кейбірі тарихи-мдени байланыс нтижесінде аза жртына тараан. Сол себепті аза ертегілерінде таза лтты та, халыар. та, кшпелі сюжеттер де атар мір срген. Негізгі кейіпкер мен мазмны жне ияли дістерді аншалыты пайдаланылуына арай бл салаларды р айсысы таы бірнеше топа блінеді. Бларды ішінде: хикая, сиет, мысыл, батырлы туралы ертегілер болады. алыптасу тарихы Ертегі жанрыны пайда болып, алыптасу тарихы те за. Оны тп-тркіні – алашы ауымда туан кне мифтер, ашылы гімелер, хикаялар, р трлі ырымдар мен аыздар. зіні алыптасу барысында ертегі осы жанрларды кптеген белгілерін бойына сіірген. Бл жанрларды кейбірі з бітімін млде жоалтып, толы ертегіге айналан. Соларды бірі – миф жанры. Мифті ертегіге айналу процесі бірнеше кезенен ткен. Миф – алашы рулы ауымны асиетті деп саналан пия гімесі мен шежіресі. Оны ол кезде ркімге жне р жерде айта бермеген. Мифте оршаан ортаны, дниені жаратылуы мен аспан лемі жайында, руды тотемдік бабасы, ілкі атасы мен жасампаз аhармандар туралы, оларды іс-рекеттері жнінде фантастикалы трде баяндалан. Алайда ол заманда осыны брі аиат деп абылданан, мифке жрт кміл сенген. Біра уаыт тіп, адам санасы мен ммкіндігі жетілген сайын миф згеріске шырап, бірте-бірте «асиетті» сипатынан айрылан, пия болудан алан. Осыны нтижесінде мифке сенушілік те лсіреген, ондаы оиалар мен кейіпкерлер баса сипат абылдаан, тіпті мифті айтушы бара-бара з жанынан да осатын болан. Соны салдарынан іс-рекеттерді де нтижесі баяы мифтік сипаттан айырылан. Мифті себеп-салдарлы белгісі жоалан. Бірте-бірте мифті брыны масштабы тарылып, гіме жеке бір адамны тадырын баяндайтын жадайа келеді. Сйтіп, миф хикаяа, содан со ертегіге айналады. Ертегіні таы бір тамыры – алашы рулы ауым адамдарыны ашылы гімелері мен хикаялары. Алашында шын болан оиалар негізінде айтылан гімелер бірте-бірте ел арасына тараан сайын оспалармен толытырылып, хикаяа, одан ертегіге айналып кеткен. Осындай ашы мергендер жайындаы гімелер аза ертегілеріні рамында аз емес. рине, олар бізді ертегіде сол ежелгі замандаы кйінде емес, кркем фольклора айналан формада крінеді. Алашы ауымдаы мифтік ымдар туызан небір аламат малытар (жезтырна, жалыз кзді ду, албасты, жалмауыз кемпір, т.б.) брыны ашылар гімесіне кірігіп, хикая туызады. Хикая жанры мифті зімен бірге ертегіге де айналады. Оны ертегі рамында жретіні де сондытан. Біра мифті ертегіге айналу жолында хикая мен ертегі атар мір среді, сол себепті миф, сіресе, хикая зінше жеке айтылып, елге жайылады. азa ертегілеріні алыптасуы аза халы прозасында осы процесс тгел дерлік із алдыран. Жалпы ертегілерді пайда болып, алыптасуыны алашы кездерінде ел оны иял деп ойламаан, онда баяндалатын оиаа сенген, себебі ол шата ертегі з тркінінен алша кете оймаан, сондытан кркемдік ызмет те атармаан. Ал кркем фольклорлы жанр болып алыптасан классик. аза ертегілеріні жиналуы мен жарияланып, зерттелуі 18 -ды 2-жартысында басталды. Алашы жз жылда, негізінен, азастана Ресейден келген адамдарды кейбірі аза жртыны трмыс-салты, дет-рпы туралы деректер жинап, соларды атарында фольклор жайында жалпылама мліметтер жариялап жрді. ертегілерді кбірек жиналып, жары крген тсы – 19 -ды 2-жартысы. Бл кезеде аза ертегілерін ыл. масатта жариялаан жинатар да болды. сіресе, В.В. Радлов, И.Н.Березин, Ы.Алтынсарин, Г.Н.Потанин, А.В.Васильев, А.Е.Алекторов, .Диваев жинатарында ертегілерді кптеген мтіндері жары кріп, олар туралы азды-кпті ыл. пікір айтылды. Аталан жинаушы-жариялаушыларды алымды дегейі, ыл. тсінігі р трлі боландытан ертегі мтіндері р трлі кзарас трысынан бааланды. Соан арамастан біраз ертегі жары крді, ыл. айналыма енді. Соны арасында аза ертегілері Потанинні, Радловты, А.Н.Веселовскийлерді ке масштабты ыл.- зерттеулеріне ілікті. Бл шата ертегілерді аза оыандары да, аындары да жинастырып, «[[Дала улаятыны газеті]]нде» жекелеген мтіндерді жарыа шыарды. сіресе, Мшhр Жсіп Кпейлы ертегілерді арнайы трде жариялап отырды. Ш.Ш.Улиханов бастаан зерттеу ісін Алтынсарин, Абай нанбаев,.Бкейхановтар жаластырды. Ертегілерді ылыми рі аартушылы масатта жинап, жария ету, зерттеу жмысы 20 -да ке жола ойылды. Бл асырды 40–50-жылдарына дейін ертегілер, кбінесе оу-аарату мселесі трысынан жарияланып, оулытарда, жекелеген маала мен кітаптарда арнайы арастырылды. Осы тста А.Байтрсыновты, Х.Досмхамедовті, М.О.уезовті, С.Сейфуллинні оулы іспетті жары крген кітаптары, С.Мановты, Б.Кенжебаевты, Е.С.Ысмайыловтарды маалалары аза фольклортануы ертегі жанрына да арнайы кіл блгенін айатады. Біра аталан авторлар ертегіні тсінуде, талдауда ркелкі тсінік крсетті. сіресе, ертегіні таза тапты трыдан баалау етек алып, оны кптеген нсалары талдаудан тыс алды, тіпті мтіндерге редакциялы тзетулер де енгізілді. Осы рдіс 20 -ды 60-жылдарына дейін жаласып, жары крген мтіндерге тапты сипат берілді, ал зерттеу ебектер трпайы социологиялы баытта болды. 1960 жылдан бастап ертегі жанрын зерттеу ыл. негізге тсті. Бл салада уезов пен Ысмайыловты, В.Сидельниковты, М.абдуллинні ебектері айрыша болды. Олар ертегілерді азаша ш, орысша ш томын жариялап, бл жанр туралы жааша ой толап, клемді маалалар жазды жне мтіндерге тсініктер берді. Ертегілер 1960 ж. басылып шыан «аза дебиетіні тарихына» жеке блім болып енді (авторы – уезов). Ертегі жанрына абдуллинні жоары оу орнына арналан оулыында, Н.С.Смирнованы кітабында, орыс тілінде жары крген «История казахской литературы» атты 3 томды ебекті бірінші томында арнайы тараулар берілді (авторы – Е.Костюхин). ертегіні сала-салаа бліп, тередете, типологиялы трыдан зерттеу ісі 1970 жылдан ола алынды. С.А.асабасовты иял-ажайып ертегілерге, Е.Д.Трсыновты трмыс-салт ертегілеріні шыу тегіне арналан монографиялары 1972–1973 ж. баспадан шыты. 1979 ж. хайуанаттар туралы ертегілерді тыш академиялы басылымы жары крді. Ертегі жанры бкіл халы прозасы жйесінде «азаты халы прозасы» атты ебекте зерттеліп, оан 1986 ж. азастан А-ны Ш.Ш.Улиханов атындаы сыйлы берілді (авторы – асабасов). аза ертегітануы лтты фольклор туралы ылымыны лкен де маызды бір саласына айналды.
