Халы ертегілерні бала дниетанымын алыптастыруындаы маызы

Халы ертегілеріні бала днетанымын алыптастырудаы маызы аса зор. аза фольклорындаы ертеден келе жатан кне жанрларды бірі - ертегілер. Ол рпатан-рпаа ауызша тараан мол мра. Оны осы дуірге дейін жетуі ертекшілермен тыыз байланысты.Халы арасында лкен беделге ие болан ертекшілер ертегіні шебер орындаан.Жаадан ертегілік сюжетті тудырып толытырып отыран. Ертегіден халымызды ертеге деген сенімі мен арман-тілегін, иялын, даналыын, асырлы мір тжірибесін креміз. Ертегіні ай трін алсата ол баланы ой-иял шырлыын кшейтеді, мінез-лын, ерік - жігерін алыптастырады. Сондытанда ертегіні оытуда оны жанрлы ерекшелігін ескеріп. трбиелік масатына айрыша кіл блгеніміз жн.
Дниеге ылыми кзарасты алыптасуы за жне крделі рдіс. Балалы шатан балаларды оршаан болмыса дрыс тсінікті трбиелеу ажет. рине, бала оршаан ортамен зі-а танысады. Дегенмен отбасы, балабаша жне мектепті жмысы балада болмыса деген белсенді танымды атынасты оятуа баытталуы керек.
Болмыса танымды атнасты ояту мен трбиелеуді бір жолы -мірді тікелей баылаудан баса танымды дебеттерде жатыр.
Бгінгі кні оытуа ойылып отыра талаптарды бірі-мір шындыын балалара халы ауызекі шыармашылыы арылы крсету, оны негізінде балаларды ой-рісін, иялын, эстетикалы жне адамгершілік сезімдерін дамыта отырып, оларды халы шыармашылыына сйіспеншілігі ебек сйгіштікке деген кзарастарын арттыру болып табылады.
Егер халы ертегілеріне педоагогикалы-психологиялы трыдан арайтын болса мны жас спірімдерге танымды сері жоары.
Халы ертегілеріні тадаулы лгілері асырлар бойы жасалан халы шыармашылыы боландытан оны ішінен кркем тіл де,тере ой да,тамаша здік кейіпкерлер де табылады. Оны осы сияты аса жоары идеалы кркем асиетін балаларды санасына жеткізу шін бларды да зіне лайы оып йрену жолдары діс амалдары бар, мысалы ертегілерді алатын болса, ол ел аузында асырлар бойы саталып айтылып гімеленіп келеді. Ал осы ертегілер арылы бала айналасындаы мірді, адамдарды кеірек танып станымдылыа ебек сйгіштікке ие болады.
Ертегі бала ойында саталу шін трлі жолдар арылы жргізуге болады;
Ертегі оу. Мнда сол ертегі кейіпкерлеріні бейнесіне еніп соны кіл-кйін образ арылы бейнелеп беру. 2.Пантомима ойыны. Ешандай сз айтпай сол кейіпкерді имылдарын крсету.
З.Суретпен жмыс. р трлі жндіктер бейнеленген суреттер немесе
бір ертегідегі барлы имылдарды суреттер арылы крсету.
Баланы табиат туралы білімдерін кеейтіп табиата деген сйіспеншілік сезімдерін оятып, аморлыа алуа трбиелеу. Сабата нтаспа, бейнетаспа суреттер крнекілікті пайдалану гімелесу, тсіндіру.
Табиатты семдігін кріп сезіне білу балаларды мір тжрибесін байытып, оларды эстетикалы таламын дамытады. Туан жерге деген ысты сйіспеншілігін кшейтеді. Халы ымында табиат деген сз Жер - ана.туан жер, атамекен сздері трінде кп айтылады.
Бастауыш мектеп жасында балдырандар шын маынасындаы оырмандар емес, олар тек тындаушылар, крушілер ана. Олара арналан шыармалар ыса да ышам жазылан суретті кітапшалар трінде беріледі. Бл жастаы балалара арналан дебиет жанры жаынан кбіне жеіл сюжетке рылан шаын шыармалар, хайуанаттар жайында жазылан гімелер белгілі оиа не ойын трлеріне рылан ледер, ертегілер болып келеді. Бл жастаы балдырандара арналан шыармаларды таырыбы кбінесе табиат лемінен, зін оршаан кнде кріп жрген оиалардан алу керек. Тілі жеіл, сзі ойнаы болып келеді.
1) Балаларды психологиясына зерттеу жасаанда,оларды ойлау тсіну аблеттін суреттеліп,отыран оианны керкем обрызды натылыын длдігін з міріні аймаласынан алуды ажет етеді.
2) гімеленіп отыран оианы барысында мерзімі болуы шарт. Баланы ішкі дниесіне ой-санасына бірден сер ететін кшті де маыналы бейнелер алу керек. Балаларды мірді жасы болашаына анаатандырып,шарытатып отыру ажет.
3) Балалар дебетінде оианы жне адам характерін суреттеу,дістеріні динамикасы ерекше болады.
4) Балалар жаратылысыны кркем кріністерін, пейзажды шебер суреттеуді натады,оан сйсіне арайды.соны айналасынан іздейді.
5) Балалар дебеті шыармаларыны мазмны идеясы оларды ебекке, ылыма р илы мамандытарды игеруіне лес осады.
Ертегілерді танымды-талымды рлі К.Ушинский Д.Макаренко, В.Сухамлинский ебектерінде ерекше крініс тапан. Аса крнекті педагог В.Сухамлинский зіні педагогикалы ызметіні н бойында мектеп оушыларын трбиелеу жне дамыту мселелерімен шылданды. Ол ертегілерсіз дворчествасыз, иялсыз толы мнінде трбие жзге аспайды деп саналады.
Жалпы аза ертегілеріні ел арасынан жиналып баспаа шыуы XIX асырды II жартысынана басталады деуге болады. Бл ретте Ш.Улиханов, Т.Потанин, В.Радлов, Э.Диваев, И.Березин, А.Алекторов жне т.б аталуа болады.
Кейінгі кезеде аза ертегілерін зерттеуге М.уезов, М.абдуллин, С.Садырбаев, С.асабаев жне басаларды осан лесі елеулі болды

Белгілі аза жазушысы академик М.уезов аза фольклористеріні арасында алашыларды бірі болып ертегілерге былай деп анытамасын берді: "Ертегі деп бояы замандаы елді дниеге кзарасын білдіретін, я сол кзарасты белгілі ізін крсететін онан со, елді белгілі санатын білдіретін арнаулы лгі айтатын жамандыты жерлеп жасылыты айтан, ойдан шыаран ктерме гімені айтады.
Баланы ебекке трбиелеуде отбасы мшелері лкендеріні ебекке деген кзарасы,ебек істеу рекеті сер етеді. Баланы ебек сйгіштікке трбиелеуде, нерге баулуда ауыз дебиеті кшті рал болан. Айталы,мерген,мал тапыш, ебек сйгіш нерлі жандар жайында балаа ертегі, гіме, ле-жыр айтып беру арылы баланы ебек ардагерлерін адірлеуге ал оан арама-арсы ебек сймейтін арамтама жатып ішер жалау деген жиркенішті сезімге трбиелеуге болады.
з рпатарыны трбиесі ерлі-зайыптылара,ата-желерге орта іс,жауапты міндет болан. Кбіне ата-желер есте жо ерте замандаы, ауыздан-ауыза тарап келген ертегілер арылы бала трбиесіне кіл блген.
Балаа адамды асиетті нрі ертегі арылы ана стімен оса сііріледі.йткені, оныжаны кндан пк, таза, кілінде кдік жо. Бріміз де жасы жана жайлы, одан рахат табатын ертегіні тыдап, сол ертегілерден адам бойына керектіні брін сііріп стік. Бала жанын оректендіретін рухани ор - айналадаы барлы табиат болмысы, жанды малты брімен табыстыратын, тере де та ажайып сырлара толы ертегілер. Бала бойына тамаша асиеттер мен адалдыты, мейрімділікті, имандылыты егетінде осы –ертек
Ертегі - ауыз дебиетіні клемді саласыны бірі. Ертегілер -бірнеше асырларды жемісі. Ертегіні негізгі бір саласы иял-ажайып ертегілері. Бларда мірде болмайтын нрселер туралы гімелер озалады. "шыр кілем","Адам жебек Айыртас батыр"т.б иял-ажайып ертегілерді де зінше мні лкен. Ертегілеріді ішіндегі кне тріні бірі - хайуанаттар жайлы ертегілерді балаа берері кп. Адамды оршаан табиатты рбір блшегі сонытыныс-тіршілігі ызыты рі жмба.
Мектепте саба стінде кім хайуанаттар, ебек жне нер жайында ертегілер біледі деген ойын арылы балалара тиянаты малмат,тлім-трбие беруге болады.
Ертегіні бір трі-трмыс салт ертегілері.Бл ертегіде кбінесе елді баташылы трмыс - тіршіліктері суреттеледі.
Ебек мнін биік баалайтын "отыр Торай","Кім кшті?", "уырша"

сияты балалара арналан ыса ертегілерді мазмны да аса ызы тартымды. "Кім кім кшті?"ертегісінде мздан кшті нрсе жо деп ойлайтын ырауыл, одан жабыр, жер, шпдоты, асыр, осыларды брінен оты кшті екенін айтады. Ал отан мылты пітесін жеп оятын тыша тышанны ін азып,алты баптан ауыруды сйреген мырса кшті болып шыады. йткені ол ебек сйгіш "йымшыл".
Ал "Мата ыз бен мысы" жне "отыр торай" оиалары ебекпен тікелей байланысты. Балаларды табиатпен байланыстыратын ертегілерді бірі -"Ормана ар не шін керек" деген ертегіні алуа болады.Оны оушыларды рольге блу арылы оындауа болады. Яни рольге блу арылы оларды жадында жасы сатап"алып алады. Ертегі баланы ой-рісін дамытуда лкен лес осады. Жаманды пен жасылыты ажырата алады, табиат жайлы ертегілер баланы табиата амор болуа;оны аялап орауа гіттейді.
аза ертегісіні е мол трі - шыншыл ертегілер. Мндаы ертегі кейіпкерлері иял- ажайып ертегілердегі сияты иялдан туан емес.кнделікті мірден ебек адамдарынан алынан. Мысалы; "Аяз би", "Тазша бала", "р топа","Атамтай Жомарт"т.б ертегілер жатады.
аза халы балалара табиат туралы з білгенін йретуді масат етіп,оны ретті жерде жзеге асыран. Табиат адамны аыл-ойы мен трбиесіні сарылмас айнар кзі екендігін кре білген. Бар мір тіршілігі табиата болып,оны аясында мір сргеннен со адам баласы зі туып скен жеріне деген сйіпеншілік пайда болады.
Батырлар жыры - ел - жртты арманы сырты жаулардан оранып, тыныштыта мір сру. Бл, сіресе ерте кездегі жаугершілік замандарда оай болмаан. Сондай жадайда халы ел орайтын хас батырларды асаан. Оларды батырлы аарманды істерін мадатап жыра осан. Алашыда батырларды бір ерлігі ана айтылса, кейін баса да жорытар жаласып, оиа тізбегі рбітілген. Сйтіп, халы шыармаларыны клемді де крнекті таы бір трі батырлар жыры пайда болан. Жырды зі шыарып, зі айтушы адамды жырау деп, ал жырды айтушы, таратушы адамды жыршы деп атады. Балалара ертегілерді трлері кп. Батырлы - эпосты, хайуанаттар жайында, тазша бала, тірік ле. Ал батырлы ертегілер арнайы жанрда арастырылып жр. Міне, сол дстр негізінде аза фольклористері соы жылдары батырлы ертзп жанрын бліп алып, оны иял-ажайып ертегімен новеллалы ертегіні сондай-а иял-ажайып ертегімен аарманды эпосты аралыындаы жанр деген пікірге келді.
азаты батырлы ертегілері екі сипатта болады. Бірі - кне заманда туан миф пен хикаялар, нанымдар мен ажаиып ертегілер негізінде пайда болып дамыан кркем ертегілер.
Мысалы, "Ер тстік", "Керла атты Кендебай " сияты классикалы фольклор лгілері. Бл иял - ажаиып ертегілерінен кейінгі жанырды лгілері. Сол себепті мндаи архаикалы элементтер кп. Екінші - аарманды эпосты ертеп тріне айналан нсалары. Оларды ішінен бір жаынан кне трлері яни жыра жаындай, біра толы ертепге аиналып лгірмеген шыармалар бар. Ал екінші жаынан классикалы батырлар жырыны ара сзге ауысан лгілері кездеседі. Мысалы; "абанбай батыр", "Алпамыс алып"," ЕрТарын шыармаларын атауа болады. Кптеген ертегілер мынадан деп басталады;
Ерте,ерте,ертеде ешкі жні бртеде.
ырауыл жзі ызылда,
Бала жні зында
Ататы бір бай бопты
Трт тлігі сай болыпты
Деп басталатын ертегілерді ла кйінде барлы байлы дн дниесі сайлы алдамшы кіл жайлы тпті - тбінде рпа игілігіні асында ткке трысыз екендіпн бабаларымыз бастан-а сиет етіп ерекше ескерткендей. Бабалар дстрін туелсіздік алан алашы кннен бадарлы басшылыа алынган іргелі егемен еліміз, мрагерлер мдесін немі назарда стаумен келеді.лем балалар дебетіні 50 томды асыл азынасынан аза тілінде басып шыаруды жедел ола алуда соны бір айын айаы шытырманы кп мына заманда адалды, мейрімділік, іскерлікке, отан сйгіштік, бауырмалдыа баулитын ертегілер.
Халы ертегілері - халы мірін бейнелейтін фонтастикалы негізге ралан оиалы кркем шыарма. Онда ебекші халыты асырлар бойы жасап келген мір тжрибесі, оны мденетімен салты, деті мен рпы, шаруашылы ксібімен трлері, тіліні шебер ерекшеліктері амтылан. Табиатты адам баласына жмба болып келген неше алуан ызметі айтылады. стем тап кілдеріні злымды астанды рекеттері халы ертегілеріні негізгі зіні тыдаушысына аыл -парасаты баяндайды. Адам арманны жарын болашаына ол сілтейді. мір кресіне бастайды. Ол сондытан "халы жанны айнасы" - деп атаан. Халы ертегісіні ішінде балаларды сйіп оитын оларды жас еркшеліктеріне тн мралар те кп, халы ертегісі асырлар бойы балаларды ыыласын зіне ызытыра тартып, жас жанына сер беріп кілін шатты клкіге блеп уантады. Халы ертегілеріні бай фонтастикалы балаларды ойына озау салып, мірді неше алуан ияпатын танытады, сана - сезім, аыл - ой ызметіні ерте дамуына, ерте алыптасуына жрдемдеседі.
Халы ертегісін балаларды сйіп оитын барлы ыыласынасы сйсіне тыдайтын, оны асырлар бойы рпатан -рпаа айтылып, бден текшелеп халыты тапыр ой -пікірлері жинаталып, рі кркем, рі жеіл тілмен берілетіндігінде. Халы ертегілеріні балаларды ызытыратын таы бір ерекшелігі ондаы адам бейнелері барлы жаынан бден жетілген болады. Кейіпкерлерді е тере, е айын жне кркемдігі жаынан бден жетілген трлері, типтері фольклорда, ебекші халыты ауыз дебетінде жасалан. Кптеген халытарды ертегілерін атап айтуа болады. Мселен; "Тоыз йрыты а тлкі" ытай халы ертегісі, "Тылсым Тауыс" нді ертегісі,"Ата мра" Парсы ертегісі. Міне, бларды бір-бірінен ерекшеліктері р халы з трмыс-тіршілігіне арай ертегілер, аыз, гімелер пайда болады.
Халы ертегілері ішінде балалар арасында ке тарааны, сіресе сйіп тыдайтын хайуанаттар жайындаы ертегілер. Табиат жайында е бай матералдар, ке тсініктер балалара алаш осы хайуанаттар жайындаы ертегілер арылы берілеген "Барматай бала","отыр торай", "Мата ыз бен мысы". Хайуанаттар жайында айтылатын ертегілер кейіпкеріні зі ызы. Сол клкілі, ызы кейіпкерлерді мір сру мірге икемді болуы жолындаы атыыстармен арым -атнастар оларды айла - тсілдері жас спірімдерге мір жолын танытады. Кішкентай, болымсыз тіршілік илеріні мірге икемділігін, жегіштігін крсету таырыбы балалара арналан аза ертегілеріні барлыына да орта. Бл ертегілер балаларды ой - санасын оятып, оларды здеріні кш -жігеріне сене білуге, тапырлыа баулиды, масат жртына жетуге йретеді. Хайуанаттар жайындаы ертегілерді ай трін алса та балаларды ымына сай, тсінуі жеілде, клкілі ызы болып айтылады. Хайуанаттар жайындаы ертегілерде балаларды ызытырарлы жне олара ой саларлы екі трлі сипат бар, бірінші оларды мінез згешеліктерін, сырт кріністерін, кн крісін байайды. Есіту арылы олар енді тікелей білуге, зерттеуге штарланады. Екінші, хайуанаттар жайындаы ертегілер арылы соны мысал ете отырып, адамдар арасында болатын тартыстарды сыр-сипатын байайды. стем тап кілдеріні арапайым момын елді алай алдайтынын, арбайтынын, кш крсетіп анайтынын неше алуан злымды рекеттері жасайтынын біледі. Сондытан халыты шыармалары ішіндегі хайуанаттар жайында айтылатын ертегілер тгел дерлік балалар фолькулорыны мрасы деп араймыз. Бан "тлкі мен тауы" деген ертегіні мысал етіп крейік. Бір тлкі жортып, тама іздеп келе жатып, биік ааш басында отыран тауыты креді де, бл тауыты алдап, апаныма тсірейін деп ойлайды. Тлкі:
-Тауыым, биікте неге отырсы? Тілімді алса, жерге тс, дос болайы, осы жерде намаз оып алайы, ойнап - клейік -дейді. Тауы:
- Рас айтасы, тлкім, бесін намазыны мезгілі болып алды, анау жерде имам жатыр, оята ой –дейді. Жердегі тауыты жеймін ой деп жгіріп барса,бір тазы йытап жатыр екен, тра тлкіні уады. Тлкі аша жнелді. Тауы оны намаза шаырады "Байтал тгіл бас айы", тазы тлкіні уып жетіп, алымынан алады. "Біреуге ор азба, з басыа келер" деген апырмай, тауы андай тлкі андай тлкіні тауы па еді алдаандай. Осыны зі балалара лгі неге боларлы тере ойлар айтылан.

 

 

 

 

 

аза халы ертегілері арылы мектепке дейінгі балалара адамгершілік трбиені алыптастыру жолдары
зіміз кп міт ктіп отыран жас рпа ата-бабамыздан алан мдени мра халы ауыз дебиетіні н бойындаы мнділігі мен маыздылыынан, ойшылдыы мен иялшылдыынан, тапырлыы мен шешендігінен, семдігі мен алырлыынан тлім-трбиесі мен лгі — негесінен нр алары аны.

Ертегі арылы айнала оршалан ортаны барлай алады, табиатты сиырлы сырларын сезіне біледі, халыты демілік жне дептілік жайлы ымдарын бойына сііреді, лтты салт-дстр, дет-рып туралы тсінік алып, адамгершілік трбиесіні бастауларына ден ояды. Ертегі рбір баланы жеке-дара ой дниесіні е нзік белгілерін жанып тегістейтін жаныш болып табылады, ал сонымен бірге ол балаларды біріні жрегін біріне айара ашады, балалар жымында нзік интеллектуалды зара арым-атынастарды тудырады. Табиат аясында малімні ойынан туып, аузымен айтылан ертегі балалар шін жары суле, ол суле оларды ми уысыны барлы пия ткпірлерін шарлайтын жары суле. Ертегісіз балалар арасындаы интеллектуалды зара арым-атынастарды тсіну ммкін емес, ертегіге уестенбейінше жымды кйініш-сйініш болма емес, ертегі туындамайынша оймен шабыттанан уаныш балаа тсініксіз. Ертегісіз балалар арасындаы интеллектуалды зара арым-атынастарды тсіну ммкін емес, ертегіге уестенбейінше жымды кйініш-сйініш болма емес.

Ертегі – бл ой бесігі, бала трбиесін жола ойанда, ол осы бесік жніндегі толанулы естеліктерді мір бойы сатайтындай ету керек.

Ертегі – бл ойлау лззаты, ал ертегі шыара отырып, баланы ойлауаз абілетін орнытырады, сол арылы зіні ар-намыс сезімін орнытырады.

аза ертегілеріні не шін ажет екенін дебиет зерттеушісі алым А. Байтрсынов “Ертегіні адірі анша деп сраанда, керектігіне арай жауап беріледі. Ертегіні керек орындары:

1. Халыты мытылан сздері ертегіден табылма. Олай болса, ертегі тіл жаынан керек нрсе

2. Бала дебиеті жо жерде баланы рухын, иялын трбиелеуге зор

кедергі бар нрсе. Баланы иялдауа, сйлеуге йретеді.

3. Брыныларды сана – салау, алып-салты жаынан дерек беруші шін керегі бар нрсе”- деп айтан болатын. аза халы ертегілері

мейірімділікке, адалдыа, ділеттікке, ебек сйгіштікке, тазалыа, достыа, дептілікке йретеді. Жамандытан, улытан, тіріктен,

злымдытан аула болуа трбиелеу жолын ала ояды. рдайым татулы, бірлік, ынтыма жеетінін крсетеді. Батырлар ертегілер мен батырлар жыры ел орау жолындаы батырларды ерлік істерін дріптей отырып, ел бірлігі мен жрт тыныштыын сатап орау азаматты парыз екенін нытап, жас рпаты елжандылыа, Отан сйгіштікке трбиелейді. Мектепке дейінгі балаларды жан-жаты жетілдіре трбиелеудеауыз дебиеті лгілеріні барлы жанр трлерін олдануды білімдікте трбиелікте мніні зор екені сзсіз.

Адамгершілік жасы асиеттерді алыптастыруа болады деп есептейді

Жасы істерге мтылдыру жаман ылытардан аула жру, негелі мдениетті азамат болуа тырысу адамдарды зіне байланысты. Сондытан адамгершілікке кір келтіретін мінездер ,депсіздік, жеілтектік, екі жзділік, крсеызарлы, опасызды, рккіректіктен ашанда аула болуымыз керек. Жсіп Баласаниді “ тты білікті”р сзі, р тарау тынысы – адамгершілік, адалды, айырымдылы хаындаы негелі ойлары р ккіректе кмбірлеп трандай. Адамгершілік трбиесі мен ебек, аыл-ой трбиесі бір-бірімен зара тыыз байланысты. Адамгершілік жаынан дрыс алыптасан адам ана біреуге аморлы жасауа дайын трады.

Адамгершілік трбиесі моральды жаынан кіршіксіз таза, оам мддесі шін ебек ететін, жан-жаты жетілген адам даярлау сияты трбиені жалпы масатына баытталады. Адамгершілік асиетіні негізгі имандылы пен ізеттілікте. Ал сыйласты, жасы лкенді сыйлау, слемдесу, лкенні сзіне жнді – жнсіз араласпау, кісіні алдынан кесе тпеу, кп алдына дараыланып клмеу, есінемеу сияты ылытарды жас рпа санасына аырындап сііру ажет. Адам баласы оамда зіні адамгершілік асиеттерімен, айырымдылыымен, адалдыымен, ділеттілігімен ардаталады. Моральды асиеттер адамдарды имыл-рекеттерінен, арым-атынасынан шыады. Жасылы пен жаманды, злымды пен махаббат, ділеттік пен ділетсіздік, борыш пен намыс, ар мен ождан адамны іс-рекеті арылы лшенеді. Осыны станан аза халы жастарды отбасында кішіпейілділікке трбиелеуді бірінші міндет етіп ойан. Жастарды жадына “сіз” деген сыпайылы, “сен” деген анайылы, “Адамдыты белгісі, иіліп слем бергені», “Кішіпейілділіктен кішіреймейсіз”, “дай деген р алмайды” деген аидаларды немі уаыздаан, Адамгершілік асиетті зекті мселесі – айырымдылы, досты. Халы ымында жасылы пен жаманды досты пен асты адамгершілік асиетіні екі трлі белгісі ретінде егізді сыарындай атар салыстыра суреттеген. Жас рпаты адамгершілік рухында трбиелеу – жоарыда айтылан мінез- лыты дадыларын ережелеріне йретеді. Адамгершілікке йретуді негізгі жолы - оу процесі мен оушыларды кнделікті мірін, іс-рекетін тиімді трбие шараларын йымдастыру. Балаларды адамгершілік туралы тсінігі мол боланымен тжірибеде іс-рекеті, тртібі біліміне сйкес келмейтін жадайлар кездеседі. Олар жасы, жаман деттерді білгенімен, оны з міріне сйкестендіре, тртібінде іске асыра алмайды. йткені, ережені есте сатау оай да, оны іске асыру иын.

Сондытан адамгершілік жайында тсінік білім берумен атар дрыс тртібін, іс-рекетін йымдастыруды кздейді. Адамгершілік трбиесіні мазмнына лкенді сыйлау, беделін мойындау, ебек адамдарын рметтеу, аморлы жасау, адалдыа, шыншылдыа, арапайымдылыа, масаттылыа, шешімділікке, табандылыа, белсенділікке, батылдыа, стамдылыа, йымшылдыа трбиелеу де жатады. К.Д. Ушинский: “… шыармада келтірілген адамгершілік іс-рекеті, адамгершілік сезімді, адамгершілік ойды сюге баланы итермелейтін деби шыарма негелі шыарма” деп жазан.Сонымен адамгершілікке трбиелеуде аза халы ертегілеріндегі кейіпкерлер бейнесі кбіне арапайым адамдар болып келеді. Ертегі – ауыз дебиетіні ыылым заманнан келе жатан кне де мол мрасы. Оны ертегі деп аталуыны зінен де, сол сияты ертегілерді “Брыны ткен заманда”, “Баяы ткен заманда”, “Ерте, ерте, ертеде, ешкі йрыы келтеде” деп басталуынан да оны атам заман туындысы екенін аару иын емес. Ертегілерде халы басынан кешкен асырлар ізі жатыр. Оларды ебекші халыты трмыс-тіршілігі, дет-рып, елдік тарихы, илы-илы иын ыстаулары, халыты м-шері, арман-мраты бейнеленген. аза ертегілерін академик М. уезов ш жанра бледі; иял-ажайып ертегілері, хайуанаттар жайлы ертегілер, шыншыл ертегілер. Соларды ішіндегі е кнесі, рі ертегілерді мол саласы – иял-ажайып ертегілері. Бл ертегілерде табиатты немен тиы сырларын лі танымаан адам ойыны сбилік шатары, соны білсем деген халы арманы, лемді шарласам, жеті ат жер асты пиясына ілсем, тіршілік мірін жеілдетсем деп армандаан халы иялы бейнеленген. Сол дниеде жаалы пен жаманды, ділдік пен жауызды, адалды пен аскйлік бітіспес арпалыста болады. Ертегілерде тартыс осы арама-арсы кштер арасында ділдік пен жауызды, арасында рбиді. Кедей, жесір кемпірді баласы немесе ке-шешесі жо, мірі кедейліктен кз ашпаан тазша зіні аыл-айласы, тапырлыымен ханды, оны узірлерін жеіп, аыр аяында хандыты не узірлікті з олына алады. Ертегіні аяы жасылыпен аяталады. Ертегіні таы бір саласы – трмыс-салт ертегілері жне хайуанаттар туралы ертегілер. Бл ертегілерде кбінесе елді трмыс-тіршіліктері суреттеледі. “Тлкі мен ешкі” ертегісінде айлакер тлкі ешкіні рыына оп-оай тсіре ояды. Апана абайсызда тсіп, шыа алмай шарасызданан тлкі су іздеп шліркеп жрген ешкіні сол апана алдап тсіреді. у тлкі “ешкі мйізіне шыып ” зытады, аау ешкіні алдап рады. Осы арылы халы керемет ойын кемегерлік тйін жасаан: “тірікке алданба, басы блеге душар болар”,- деп аау жандарды сатандыран. Ертегілерде тлкі у, айлакер. Оушылар ертегілердегі рбір кейіпкерлерді жаман детінен аула болуа, жасы кейіпкерлерге арап айырымды, мейірімді болуа талпынады.

Сонымен аза ертегілеріні е мол тараан трі – шыншыл ертегілер. Халы зіні дниетанудаы, оам тіршілігіндегі, й трмысындаы іс-рекетін, крес-тартысын, талап-тілегін осы шыншыл ертегіге жиып тйген. Бл ертегідегі кейіпкерлер кнделікті мірдегі ебек адамдары. Шыншыл ертегілерде жауызды иелері де кбіне натылы адамдар: хан, бай, молда. Шыншыл ертегілерде тапты сипат айын

Адамгершілік трбиесі тсінігі туралы айта отырып, оушылар адамгершілік трбиесіні негізгі нормаларымен мірді айналасындаы, дебиетті айын мысалдар арылы жне мірден алынан з тжірибесіне сйене отырып танысады, біра, бл арада тсіну сезіміні дрежесіне тн істі талдап орытуа байланысты болады.

 

 

Ортынды

Кіші мектеп жасындаы оушыларды адамгершілікке трбиелеуде аза халы ертегілеріндегі намды кейіпкерлерді жасы асиеттерін балалар бойына сііру, намсыз кейіпкерлерді жасаан злымдытарынан аула болуа йретеді.

Кіші мектеп жасындаы оушыларды ертегілер арылы трбиелеуді маызы зор. Сынып оушыларын ертегілерді оыту арылы балалар арапайымдылы, кішіпейілділік, айырымдылы, адалды сияты асиеттерді алыптастырады. Оу пндерінде ертегілерді тілі тсінікті, анатты сздер мен бейнесіне тіркестерге бай болып келеді. Бала санасына жастай трбиелік ерекше ыпал етуде ертегілер лкен орын алады.

аза ертегілерін е алаш зерттеп, жинатаан Шоан Улиханов, Г.Н. Потанин, В.В. Родлов, А.Е. Алекторов, А. Ивановский, Л. Исаков, О. лжанов, Р. Дйсенбаев, М. Кпеевтер болса, кейін Э. Дидаев, Н. Пантусов, А. Мелков, М. уезов, С. Сейфуллин, М. абдуллиндер зерттеп жинатай бастады. Бл зерттеушілерді барлыы да ертегілерді адам баласыны арман мддесі, болашатан ктетін мітінен, иялынан туан деп арастырады. Біра, ертегілерді трбиелік жатарын, адамны не бір сапалы жатарын алыптастырудаы оны ерекше ыпалы туралы пікір кездесе бермейді. Ертегіде мір мратына жету шін е керек нрсе адам шін аылдылы екені айтылса да, сол аылдылыа жетуді жолы ебек деген тсінікті аз сзбен ана беріп отырады.Сонда ертегіні жасаушыны басты масаты — мір мратына жеткізетін аылдылыты толы длелді крсете білу ме, лде мірді мні сайып келгенде, ебекпен ана байланысты екенін ындыру ма, деген сра туындайды.

Ертегі туралы айта отырып, оушылар адамгершілік трбиесіні негізгі нормаларымен мірді айналасындаы, дебиетті айын мысалдар арылы жне мірден алынан з тжірибесіне сйене отырып танысады, біра, бл арада тсіну сезіміні дрежесіне тн істі талдап орытуа байланысты болады.