Л.И.Новиканы жымны алыптасуын кезедеуі
жым дамуыны барлы кезедері мен сатыларында лкен жне кіші дстрлер алыптасып, ныаяды. Дстрлер мінез-лыты жалпы нормаларын алыптастырады, жым мірін жандандырады.
лкен дстрлер – бл лкен жаппай ткізілетін шаралар, олрды дайындау балаларда з жымы шін матаныш сезімін, жым кшіне сенімін, оамды пікірді сыйлау сезімін тудырады. Кіші, кнделікті олданылатын дстрлер з клемі, аясы жаынан аз ауымдыамтыса да оларды трбиелік маызы те жоары.
А.С.Макаренко жеке адам трбиесіні оамды баыттылыы трысынан жымны кейбір сапасын, яни белгілерін крсетеді:
1. жым трбиені масаты жне объектісі, жеке адам жымнан тыс дамымайды;
2. жым адамдарды жалпы масата, ебекке жне ебекті йымдастыруа біріктіреді;
3. жым барлы жымбармен табии байланысты оамны блігі;
4. жымны зін-зі басару органдары мен органдары – йымдастырушылары болады.
рбір жым – топ, біра рбір топ жым бола алмайды. Ол контактілі жне негізгі болып екіге блінеды. Контактілі жым – жым белгілері бар бастауыш топ. Негізгі жым – бл контактілі жымдарды бірлестігі. Мысалы, контактілі жым – бл студенттер тобы, ал негізгі жым – факультет, т.б.
Оушылар жымын алыптастыру мен ныайтуда аса маызды мселелерді бірі – жым алдындаы масатты – перспективаны тадау. Оны шке бліп арастыруа болады:
1) Жаын перспектива – бл кнделікті мірде пайдаланылатын жеке адамды р трлі іс-рекетке ынталандыру, ызытыру. Оан жарыс, саяхат, т.б. жатады.
2) Орта перспектика – бл перспективаа жыл сайын ткізілетін крмелерге, сайыстара атысу, лагерге бару, т.б. жатады.
3) ашы перспектива – бл жымны немесе жеке адамны бір істі за мерзімде орындауа талаптану масаты. Оан келешекте білім алу, маманды тадау, т.б. жатады.
Осы перспективаларды оу жне трбие барысында тиімді пайдалануда рбір малім оны баланы, сыныпты, мектепті пайдасы шін тадап ала білуі, екіншіден, оушыларды жас ерекшеліктерін жне жалпы дайынды дегейін есепке ала білуі керек.
жымды іс-рекеттегі педагог пен оушыларды зара рекеттері Педагогика ылымында оушылар жымын йымдастыру ажеттілігін, оны трбиелік ызметін ашуды негіздеу ана емес, оны жасауды теориялы негізі де бар. жым трбиелік ыпал жасауы шін оны дамуы, ілгері жылжуы керек. Балалар жымы бір орнында тоырап алмайды, даму, ілгері жылжу – жым міріні заы, бл жерде озалысты себебін, даму ммкіндігіні сырын ашып алан дрыс.
Мндай психологиялы кш – болаша міт дниесі. Адамны болашаа мтылуы, мірге міт артуы адам мен жым дамуыны маызды сттеріні бірі. Педагогикалы трыдан болаша міт дниесі деп ттас жым, балалар тобы, баланы тлалы мні дамуыны ішкі ажеттіліктерін анааттандыратын,жым мшелеріні даму дегейіне, оларды жас жне дербес ерекшеліктеріне, оам талабына сай келетін міндеттерді, масаттарды, істерді тсінеміз.
Мектеп тжірибесі болаша міт дниесін ала оюды тмендегідей екі жолы бар екенін крсетеді:
1. оушыларды жас ерекшеліктерін ескеріп, малімні зі оларды алдына болаша міт дниесін міндет етіп ояды жне міндетті шешуді жолдарын крсетіп, балаларды еліктіреді;
2. здеріне болаша міт дниесі ретінде ала ойан масата жету жніндегі оушылар бастамасын малім уаттап, оан жету жолдарын табуа кмектеседі.
Болаша міт дниесін йымдастырудаы негізгі дістемелік тсіл – наты масата жету жолындаы креске балаларды даярлау. Ол даярлыа болаша міт дниесіне жетуге кмектесетін жоспарды, жобаны, сыныстарды талылау мен одан туындайтын йымды жне практикалы жмыстар кіреді. Бл жмыс – трбие жымын біріктіру барысындаы е маызды кезе. Орта іс-рекетке барлы оушыларды атысуын амтамасыз ету керек. жым мшелеріне тапсырмаларды орынды блу – балаларды еліктіруді, жым істеріне атынастыруды негізгі жолы. Кез келген іс баланы аыл-ойын ана емес, оны сезіміне сер ететіндей болуы керек.
Белгіленген болаша міт дниесі жйелерін жзеге асыруда сіресе сынып жетекшісіні лкен йымдастырушылы жмысы ажет.
Балалар жымын педагогикалы басаруды практикасында келеі маызды ережелері алыптасан:
1. педагогикалы басаруды балаларды зіндікке, туелсіздікке табии мтылысымен, зіні инициативасы мен зіндік іс-рекеттерін крсетуге тырысуымен йлестіру;
2. жым – ыли даму стінде болатын дамымалы жйе боландытан, оны педагогикалы басару да немі згерсіке тсіп отыруы керек. Яни жымны даму сатысына арай педагог та з тактикасын згертіп отыруы керек;
3. жымды трбиеде жоары жетістікке жету шін жетекші осол жымда жмыс жасайтын баса педагогтара сйенуі, жымды жалпы мектептік рекетке, баса жымдармен атынаса итермелеуі ажет;
4. формализмнен аула болу, уаыт ткен сайын жымды трбиені масаты мен міндеттерін айта ру;
5. жымда орта пікір алыптастыру, зара кмек, бір-біріні пікірін сыйлауа йрету;
6. жымды трбиені демократияландыру, баылау жйесін жетілдіру;
7. жымда тларарлы атынастарды дрыс дамуына ыпал жасау;
8. оушылара жктелетін міндеттерді оларды ызыушылытарына, абілеттеріне сйкестендіру;
9. жым ішінде стихиялы алыптасатын атынастарды тудыратын факторларды баылау;
10. оушылар арасындаы атынастарды жасарту масатында уаытша жымдар алыптастыру;
11. балаларды жаа арым-атынаса тартатын жымды іс-рекетті сипаты мен трлерін згерту.
Сонымен бірге жымды басаруда мына жайларды еске алан жн
1. жым мшелері те ыты болады;
2. басарушы міндетін орындаушы жым мшесі тарапынан балалара ысым жасалмайды;
3. жауапкершілік пен зара туелділік жйесінде жалпы істі орындауды барысында р трлі бейімделушілікке жол берілмейді.
жым мірінде гуманистік атынастар ерекше орын алады, оны негізгі белгілері мынадай:
1. сергектік стилі – шираты, белсенділік, айырымдылы, жым мшелерні досты бірлігі, бір-біріне ілтипатты болу, зара жрдем беру;
2. балалар арасында баталасты, з амын кздеушілік, тйыты, блектенушілік, лидерлік болмауы керек;
3. баса жымдара жолдасты кмек беру, н осуа дайын тру;
Мндай гуманистік атынас тек ана іс атынасыны кзі емес, ол жымда балаларды жеке байланыстарыны дамуыны ралы болады.
жымда балаларды іс-рекеті жне арым-атынасы процесінде жеке адам аралы атынастар жйесін, зара жауапкершілік пен туелділік атынасын, сондай-а гуманистік атынасты есепке алу балалар жымын басаруды жемісті болуына сер етеді.
жым- оамды мні бар масат, мдде, бірлескен іс - рекеттін арым- атынас негізінде біріккен адамны оамды тобы. Трбие жымы кшті трбиелік ыпал нтижесінде пайда болан дамуды жоары дегейіндегі топ. Онда адамдар арасындаы арым – атынас оамды трыдан нды боп табылатын жне жеке тла шін ерекше мні бар бірлескен іс- рекет мазмнынан рылады.
Трбие жымына тн белгілер:
1. Трбие жымы балалар міріні мазмнын райтын, бірлескен іс - рекетті, оуды, ебекті, оамды саяси іс - рекетті жне ызыушылытарына байланысты ртрлі жмыс трлерін біріктіреді.
2. Трбие жымыны наты рылымы болады.Мектеп жымы педагогикалы жым жне балалар жымынынан трады. Балалар жымыны ресми жне ресми емес рылымы болады.
3. Трбие жымыны басару органы жалпы жиын, оушыларды ртрлі йымдарыны кеесі болады.
4. Трбие жымдарыны бар мірі мен іс - рекеті саналы трбиеге, режимді орындауа негізделеді.
5. Трбие жымдарына балаларды кіл–кйін ктеретін жасы арым – атынас стилі стемдік етеді.
6. Ебек жымдарын тыыз ынтымасты байланыс жасау,трбие жымын жалпы халыты іске араласу тжірибелерін, ебек дстрлерін байытады.
7. Трбие жымы немі дамуда болады.
Оны мірлері мен іс - рекетіні мазмны крделеніп рылымы басару органдарына жетілдіріліп отырады. Мшелерді оамды белсенділігі тртіп дегейі артып пайдалынатын дстрлер кбейеді жне ебек жымынын байланысы ныаяды. Сынып жымында оушыларды зін-зі басаруы: маызы, принциптері, ызметтері. Оушыларды зін-зі басаруын дамытуды нтижелі шарттары. Оушыларды зін-зі басаруы оушылар жымында зін-зі басаруды жоары органы ретінде. Сыныпта оушылар жиналысын йымдастыру жне ткізуді дістемесі.
Сынып жетекшісіні пн малімдерімен зара рекеттесуі сынып оушыларын трбиелеуші жне дамытушы орта рушы ретінде. Оушылар жымымен жмысында пн малімдері жне сынып жетекшісіні жалпы білімділік жне трбиелік міндеттері.
Отбасы сынып оушыларын трбиелеуші жне дамытушы ортаны алыптастырушы жне баланы негізгі трбиешісі ретінде. Сынып жетекшісіні оушыны отбасымен йымдастыру – педагогикалы жмысы. Ата-аналармен дстрлі жне шыармашылы формадаы жмыстар. Педагогтар, оушылар жне ата-аналады зара рекеттесуін йымдастыру дістемесі.
Балаларды йымдары мен бірлестіктері сынып оушыларын трбиелеуші жне дамытушы ортаны алыптастырушы ретінде, оларды белгілері, азіргі кездегі ызметтері. Балаларды бейресми йымдары мен бірлестіктері. Сынып жетекшісі жне сынып оушылары ресми жне бейресми йымдары мен бірлестіктері.
Трбие жымын алыптастыру дістері.
1. бірыай. педагогикалы талаптар дісі.
2. оушыларды жымды з- зіне ызмет крсету дісі.
3. жарыс.
4. оушыларды з - зін басару дісі.
1-ші діс жым мірін іс-рекеттеріні негізгі нормаларын белгілеп, балаларды бріне бірдей ойылатын талаптар жйесін райды жне малімдерді, ата- аналарды, жрттарды, балаларды трбие жымыны, балаа ыпалын бір баытта жргізуді кзделді, оушыларды міндет – ытарын натылай отырып, оларды бойларында саналы тртіптін мінез – лы мдениетін алыптастыруды амтамасыз етеді. Сонымен атар трбие жымын алыптастыруды алашы кезеінде ерекше мнге ие болады. Бл діс тиімді болу шін: 1- шіден малім оушы іс - рекетіні кез – келген трлеріні мазмнына сай талапты анытау керек. 2- шіден бл талаптарды орындалуын жым мірінде іске асырылуын йымдастырушылы трыдан амтамасыз ету керек.
2-ші діс –жым мірі шін олайлы жадай жасау шін оушыларды ебек іс-рекетіне араластырады, оларды бойында оам, меншікке дрыс арым – атынасты алыптастыруды кздейді жне оушылар іс - рекетіні бар трін амти отырып оларды ебекке сйгіштікке, ыптылыа, жауапкершілікке трбиелейді. Оушыларды жымды з - зіне ызмет крсету трлері:
- мекен-орындарын, территорияны жинау.
- мектеп асханаларына, киім саталатын орындарына кезекшілік.
- мектеп рал -жабдыты жне мектепте ждеу жмыстары, т.б.
2-ші дісті тиімді болуыны шарттары:
1. Оушыларды бойында з -зіне ызмет крсету дадыларын, деттеріні болуы.
2. Оушыларыны керекті ралдармен, трмысты ралдармен, материалдармен амтамасыз етілуі.
3. з-зіне ызмет крсетуді йымдастыру барысында балаларды жалытырып алмас шін трбиелік масатты ртрлі ойын элементтерін пайдалану.
3-ші діс – мектепте оушылар жымыны іс - рекеттерін йымдастыруда жне ынталандыруда септігін тигізеді. Дрыс йымдастыратын жарыс балаларды шыармалы белсенділігін, йымшылдыын з ебектеріні нтижесінде жауапкершілігін дамытады. Орта іске лес осу ынталарын арттырады. Жарыс мазмнына оамды пайдалы ебек, оушыларды оамды іс - рекеттері, спортты сауытыру іс - рекетері, клубты жмыс жатады.
Жарысты табысты йымдастыруды шарттары.
1. Жариялылы бар оушылар жарысты шартымен, оны р кезеіндегі барысы,соы орытынды нтижелер туралы хабарлар болу керек.
2. Нтижелерді салыстыру.
3. Озат тжірибені айталау ммкіндігі.
4. Жарысты барысын есепке алу, баылау.
5. Математикалы жне моральды ынталандыруды йлесімділігі.
4-ші діс – жымды масата жету шін балаларды з бетінше шешімдер абылдап, оны жзеге асыруына іс-рекеттер негізделеді. Жеке тлаа атысты з- зін басару мынадай функциялар атарады.
- бейімділік (жеке тланы арым –атынасын реттейді)
- интегративті (іс - рекеттер жымды жне дербес трлерінін сйкесті ммкіндік береді, іс нтижелі болу шін малімні, ата – ананы, балаларды кш-жігерін біріктіреді).
- болжау (диагностиканын рефлексия негізінде болашатаы істерді анытауа кмектеседі)
- басару мдениетті игеру – (жым шін маызды шешімдерді з алауы бойынша тадауа ммкіндігі болады, еркіндігі мен жауапкершілікті сезінуі) оушыны з зін басаруы жзеге асыруы шін алдымен іс-рекет мазмны анытап алып оны басару рылымны руда жне міндеттерді бліп беруде басшылыа алу керек. жымны жалпы жиыны басару органдарын сайлайды жне оларды зырлыын анытайды. р оушы белгі бір тапсырманы ала отырып з міндеттерін оларды орындалу ммкіндігін кре білуі тиіс.
Оушыларды з - зін басаруды йымдастыруда мына педагогикалы басшылы ерекше мнге ие болады:
1. Малімні андай органдарда ру жне олар андай ызмет атару керектігін дл кре білуі.
2. Оушыларды жмысты наты йымдастыра білуге йрету.
3. Мектепішілік жаттарды ( з- зін басару оргадары мен жымдар туралы ережелер, жауапты адамдара араналан ескертпелер т.б.) дайындау.
.Малімні трбие жымын йымдастыру шеберлігіне тн белгілері:
1. йымдастыратын істерді білгірі болуы.
2. Орта істерді келешегін кре білуі.
3. Наты негізгі міндеттерді анытай білу.
4. Балаларды, оларды абілеттері мен ммкіндіктерін жасы білу.
5. йымдастыратын істерді материалды, технологиялы трыдан жабдытарын ойластыру.
6. Орындалан жмысты барысын дрыс есепке алу жне баылау,наты орытындылар шыару).
Трбие жмысыны табысты болуы шін жаня мен мектеп рекетіні бірлігі принципіні де лкен маызы бар, йткені мектеп беретін трбиеге арсы ыпалдар жанядан жиі шыады. Мектеп болса, трбиеде бірлікке мтыла отырып, арсы рекет ететін ыпалдарды лсіретуге н/е жоюа тырыса отырып, жаняа ыпал ете алады жне ыпал етуге тиіс.
орытындылай келгенде трбие жмыстарына талдау жасау жне оларды жоспарлау масаттары шін жеке асиеттерді, сондай-а трбие принциптерін саралауды арастыруа жол берілгенімен, трбие процесіні бір ттас жне кешенді болатынын: адамны жеке басы оны барлы ырларымен, кріністерімен бірлікте дамитынын жне алыптасатынын, оны барлы асиеттері зара тыыз байланыста жне бір біріне туелді болатынын таы бір атап ткен жн.
Сынып жетекшісі оушыларды ата-аналарымен сол сыныпта саба беретін малімдер жымыны кілі ретінде, оушыларды бас трбиешісі ретінде арым-атынас жасайды. Ол оушылара йінде андай ыпал жасалатынын білу шін, оан теріс ыпал жасалатын болса, дер кезінде кмек крсету шін, тіпті бл баланы трбиесі мен дрыс суіне атерлі болса, оны орау шін оушыларды жаняларын жете білуге тиіс.
Сынып жетекшісі балаларын трбиелеуде жаняа кмек крсету шін кн тртібі, саба дайындау, й жмысына араласу жне басалары жнінде мектепті оушылара оятын талаптарымен таныстырады. Ол мектеп пен жаня талаптарыны біркелкі болуын амтамасыз етуге кш салады.
Ата-аналар шін трбиені жеке мселелері жнінде здіксіз лекциялар оылып, мнда оыту, адамгершілік, ебек, эстетикалы трбие беру, балаларды денсаулыын жасарту міндеттерін шешуде жаняны мектепке кмек крсетуіні жолдары мен дістері туралы айтылады. Лекциялар мен баяндамалар сынып жетекшісіні оушыларды ата-аналарымен жеке-жеке ткізілген гімелерімен толытырылып, сол гіме барысында оушы жнінде зіні байаандарын анытайды, зіні кдіктерін, аса маызды мселелерді айындайды, балаларына дарыан наты асиеттерді дамыту жнінде ата-аналара кеес береді, баланы мінезіндегі кейбір мият назар аударуды талап ететін ерекшеліктерін атап крсетеді.
Кейбір жаняларды материалды жаынан тапшылыта екені млім болса, сынып жетекшісі мектепті ата-аналар комитеті арылы мемлекетті осы масата блген аржысынан олара материалды кмек крсетуді тініш ете алады.
Педагогика тарихында, оны ішінде ата-аналар ауымын мектепке кмек крсетуге кеінен тарту болан. Онда:
- ата-аналар мектепке кезекші болан;
- жекелеген оушыларды трмыс жадайымен танысан;
- тменгі сынып оушыларына мектепте тама беруді йымдастыран т. б.
шаралара кмектескен сондай-а
- мектептегі йірмелерді басаран;
- экскурсиялар йымдастыран;
- мамандыпен таныстыран.
Сонымен сынып жетекшісіні оушыларды ата-аналарымен жргізетін жмыстарыны негізгі йымдасан трлері:
- оушыларды жанясында болып, йінде гімелесу;
- ата-аналарды мектепке шаырып, жеке гімелесу;
- сыныпта ата-аналар жиналысын здіксіз ткзіп тру;
- ата-аналар белсенділерімен жмыс жасау;
- ата-аналарды ашы кндерін ткізіп, педагогтік аыл-кеес алу шін мектепке келген ата-аналармен сынып жетекшісіні гімелесуі, т. б.
Мектепте оушыларды йымдара ту жнінде ата-аналара кні брын хабарлау керек, йткені оларды здеріні жасты шаы, туралы баяндауы оушы шін трбиелік мні зор (пионерге туді йде атап ту).
Жанядаы жоары сынып оушылары шін трбиені негізгі баыты – оушыларды здеріні жанясын руа даярлау. Бл іске сынып жетекшісі, дрігер кеесі де ажет етіледі.
Жынысты трбие таырыбында гіме ткізу ажет.
Жаня руды негізінде кмек ретінде істелетін ебекті тжірибесі аншалыты пайдалы боланымен бл салада йде ата-аналарды істеткен ебегіні тжірибесі одан да нды. Балаларды й шаруасына жмсауды зі де те маызды.
й жмысын атарудан босаан жігіттер мен ыздар з бетімен йдегі трмыс шаруашылыын атаруа моральды жаынан да, практикалы жаынан да млдем икемсіз болып жр. й жинау, кір жуу, азы-тлік сатып алу, тама дайындау сияты кнделікті трмысты ам-арекеті мірді жаадан бастаан жас жбайларды албырт, лі шыдалмаан сезімін айтарып, салын суа салады.
Бл мселелер тек ана жаня кмегімен жне жаня арылы шешуге болады.
Моральды кодексті аидасыны бірі - жаняда зара рмет крсету, балаларды трбиелеу туралы аморлы- е алдымен, жаня ымыны бізді оамымызды жаня рылып отыран жаа принципиальды негіздерді мн-жайын, балаларды трбиелеудегі жаняны ролін анытап алуды кздейді. Мнда бтін біратар жеке мселелерді натылы анытап тсіндіріп, ажыратуа тура келеді. Жоары сыныпты оушыларыны назарын оларды жеке з жанясын руа зірлік мселесіне баыттауа болады.
Осыны нтижесінде оушылар бізді оамымыздаы жаняны зор ролі мен маызын тсінуе, балаларды трбиелеу жолындаы ата-ананарды жауапкершілігі туралы, з жанясын руа моральды зірлікті ажеттігі турлы жне жанядаы кемшіліктер мен кінратты былыстарды тзетудегі жртшылыты ролі туралы біліп алуа тиіс.
дебиеттер:
1. Педагогика: Учеб. Пособие для студентов пед. ин-тов / Ю.К.Бабанский, В.А.Сластенин, Н.А.Сорокин и др.; Под ред. Ю.К.Бабанского. – 2-е изд., доп. И перераб. – М., Просвещение, 1988. – 479 с.
2. Педагогика. Педагогикалы институттарды студенттеріне арналан оу ралы. /Т.А.Ильина. “Мектеп” баспасы, Алматы 1977
3. Лихачев Б.Т. Педагогика: Курс лекций / Учеб. Пособие для студентов педагог. Учеб. Заведений и слушателей ИПК и ФПК. – 4-е изд., перераб. и доп. – М.: Юрайт, 2000. – 523 с.
4. Подласый И.П. Педагогика. Новый курс: Учебник для студ. Пед. вузов: В 2 кн. – М.: Гуманит. Изд. Центр ВЛАДОС, 1999. – Кн. 1: Общие основы. Процесс обучения. –
Дріс