ЖИЫРМА ТРТІНШІ СЗ

 

Осы кнде жер жзінде екі мы миллионнан кп арты адам бар, екі миллион* аза бар. Бізді азаты достыы, дшпандыы, матаны, мытылыы, мал іздеуі, нер іздеуі, жрт тануы ешбір халыа самайды. Бірімізді біріміз адып, рлап, кірпік атырмай отыранымыз. ш миллионнан халы арты дниеде бір ала да бар, дниені бас-аяын ш айналып крген кісі толып жатыр. стіп, жер жзіндегі жртты оры болып, бірімізді біріміз адып теміз бе? Жо, аза ортасында да рлы, тірік, сек, асты алып, нерді, малды тзден, бтен жатан тзу жолмен іздеп, рістерлік кн болар ма екен? й, не болсын! Жз араа екі жз кісі сын адап жр ой, бірін бірі ртпай, рымай тыныш таба ма?

 

ЖИЫРМА БЕСІНШІ СЗ

 

Балаларды оытан да жасы, біра лшылы ыларлы ана, тркі танырлы ана таза оытса болады. Аны шін бл жер дрілхарап[20], мнда уел мал табу керек, онан со араб, парсы керек. арны аш кісіні кілінде аыл, бойында ар, ылыма марлы айдан трсын? Ашап-ішуге малды тапшылыы да, аайынны араздыына уа ртрлі блеге, рлы, зорлы, улы, смды секілді нрселерге йірлендіруге себеп болатын нрсе. Мал тапса, арын тояды. Онан со білім тгіл нер керек екен. Соны йренейін, не балама йретейін деп ойына жасы тседі. Орысша оу керек, хикмет[21] те, мал да, нер де, ылым да - брі орыста тр. Зарарынан ашы болуа, пайдасына орта болуа тілін, оуын, ылымын білмек керек. Оны шін олар дниені тілін білді, мндай болды. Сен оны тілін білсе, ккірек-кзі ашылады. рбіреуді тілін, нерін білген кісі соныменен бірдейлік дауасына[22] кіреді, аса арсыздана жалынбайды. Жасы білгенді жоралыпенен кілін алсам екен деп надан ке-шешесін, аайын-жртын, дінін, адамшылыын жаурыннан бір аана сатады. Тек майорды клгені керек деп, к...і ашылса да, ам жемейді. Орысты ылымы, нері - дниені кілті, оны білгенге дние арзаныра тседі. Лкин осы кнде орыс ылымын баласына йреткен жандар соны аруымен таы азаты адысам екен дейді. Жо, олай ниет керек емес. Малды алай адал ебек ыланда табады екен, соны йретейін, мені кріп жне йренушілер кбейсе, лысыан орыстарды жрта бірдей законы болмаса, законсыз орлыына кнбес едік. азаа кзетші болайын деп біз де ел болып, жрт білгенді біліп, жрт атарына осылуды амын жейік деп ниеттеніп йрену керек. азірде орыстан оыан балалардан арты жасы кісі шыа алмай да тр. Себебі: ата-анасы, аайын-туаны, бір жаынан, бзып жатыр. Сйтсе де осы оыан балалар - ана оымаан аза балаларынан здік, озы. Не ылса да сзді тырса болады олара, жасы атаны балалары да кп оыан жо, айта кедейді баласын орыса орлап берді. Олар осыдан арты айда барсын? Жне де кейбір азатар аайынымен араздасанда: «Сені осы зорлыыа кнгенше, баламды солдата беріп, басыма шаш, аузыма мрт ойып кетпесем бе!» деуші еді. Осындай жаман сзді, дайдан орыпай, пендеден ялмай айтан азатарды баласы оыанменен не бола ойсын? Сонда да зге аза балаларынан арты йренгені немене, ай кп йреніпті? Кірді, шыты, ілді, айтты, тбегейлеп уан бала да жо. кесі ел ашасыменен оыана ре оытады, з малын не ылып шыарсын? Турасын ойлаанда, балаа атын перме, енші берме, барыды салса да, орысты ылымын йрет! Мына мен айтан жол - мал аяр жол емес. дайдан оры, пендеден ял, бала бала болсын десе - оыт, мал аяма! йтпесе, бір ит аза болып алан со, саан раат крсете ме, зі раат кре ме, яки жрта раат крсете ме?

 

ЖИЫРМА АЛТЫНШЫ СЗ

 

Бізді азаты осан аты алдында келсе, креске тсірген балуаны жыса, салан сы алса, осан иті згеден озып барып стаса, есі шыып бір уанады. Білмеймін, содан арты уанышы бар ма екен? й, жо та шыар! Осы уаныш брі де аза арындасты ортасында, бір хайуанны неріні артыланына, я бір бтен адамны жыанына матанарлы не орны бар? Ол озан, алан, жыан зі емес, яки баласы емес. Мны брі - азаты азатан баса жауы жо, биттей нрсені бір лкен іс ылан кісідей уанан болып, ана згелерді ызаландырсам екен демек. Біреуді ызаландырма - шариатта харам, шаруаа залал, аыла теріс. ншейін біреуді ыза ылматы несін дулет біліп, уанады екен? Ж, болмаса, ана ыза болушы соншалы неге жер болып алады екен?

Жйрік ат - кейде ол елде, кейде бл елде болатын нрсе, ыран с та, жйрік ит те - кейде оны олына, кейде мны олына тсетын нрсе. Кшті жігіт те немі бір елден шыа ма? Кейде ана елден, кейде мына елден шыады. Мны брін адам з нерімен жасаан жо. Бір озан, бір жыан немі озып, немі жыып жрмейді. Соны брін біле трып, жерге кіргендей я бір арамдыы шыандай, жамандыы білінгендей болып несіне ялып, орланады екен?

Енді осылардан ойлап білсеіз болады: надан ел уанбас нрсеге уанады. м уананда не айтып, не ойанын, не ыланын зі білмейді, есі шыып, бір трлі мастыа кез болып кетеді. м яландары ялмас нрседен ялады, яларлы нрседен ялмайды. Мны брі - наданды, аыматыты сері. Бларын айтса кейбіреуі «рас, рас» деп йыан болады. Оан нанба, ерте ол да лгілерді бірі болып кетеді. Кілі, кзі жетіп трса да, хайуан секілді уелгі детінен бойын тотата алмайды, бір тиянасыздыа тсіп кетеді, ешкім тотатып, тырып болмайды. Не жаманшылы болса да бір дет етсе, аза ол детінен еріксіз орыанда я лгенде тотайды, болмаса аылына жегізіп мным теріс екен деп здігінен тотаан адамды крмессі.

 

ЖИЫРМА ЖЕТІНШІ СЗ

(Сократ Хакимні сзі)

 

Бір кні Сократ Хаким бір Аристодим деген алым шкіртіне дай табарака уатаалаа[23] лшылы ылма турасына айтан сзі. Ол зі лшылы ыландара клуші еді.

- й, Аристодим, ешбір адам бар ма, сені білуіше, ылан нерлері себепті адам таырауа лайыты? - деді.

Ол айтты:

- Толып жатыр, азірет.

- Біріні атын аташы, - дейді.

- Гомерге бйітшіліктігі[24] себепті, Софоклге трагедиясы себепті, яни біреуді сипатына тспектік, Зевксиске суретшілігі себепті таыраймын - деп, соан сас неше онан баса нерлері шкере болан жандарды айтты.

- Олай болса, кім артыша ажайыблануа лайыты: жансыз, аылсыз, р пішінді жасайтын суретші ме, я жан иесі, аыл иесі адамды жаратушы ма? - дейді.

- Соысы лайыты, - дейді, - біра ол жаратушы жаратты, здігінен кез келіп, солай болып кетпей, басынан біліп істеген хикметімен болса, - дейді.

- Ж, пайдалы нрсе дниеде кп, біріні пайдасы крініп, білініп трады. Кейбіріні пайдасы аны білінбейді. Соны айсысын хикмет кресі? - деді.

- рине, шкере пайдаа бола жаратыланын хикмет десек керек деймін, - дейді.

- Ж, олай болса, адамды жаратушы хауаси хамса зари[25] бергенде, тахи ойлап, оларды пайдасыны барлыы тгел оан мтаж боларлыын біліп бергендігі шкере тр ой. уелі кзді крсін деп беріпті, егер кз жо болса, дниедегі крікті нрселерді кркінен айтіп лззт алар едік? Ол кз зі нзік болан себепті, керегіне арай ашып, жауып трсын шін аба беріпті. Желден, шыннан аа берсін болсын шін кірпік беріпті. Мадай теріні кзден аып труа керек боландыынан, баса таы керегі бар ылып ас беріпті. ла болмаса, не аыр, не дгір дауыс, жасы н, кй, н - ешбірінен лззт ала алмас едік. Мрын иіс білмесе, дниеде болан жасы иіске ашы болма, жаман иістен ашы болматы олымыздан келмес еді. Тадай, тіл дм білмесе, дниеде не ттті, не атты, не дмдіні айсысынан лззат алар едік? Бларды брі бізді пайдамыз емес пе?

Кзді, мрынды мндай ауыза жаын жаратыпты, ішіп-жеген асымызды тазалыын кріп, исін біліп, ішіп-жесін деп. Бізге керегі бар болса да, жеркенерлік жер бар тесіктерді бл бастаы азиз білімді жерімізден алыс апарып тесіпті, мны брі хикметпен біліп істелгендігіне длел емес пе? - депті.

Сонда Аристодим тахи ойлап тексергенде адамды жаратушы арты хикмет иесі екендігіне м махаббаты бірлн жаратандыына шбсі алмады.

- Олай боланда жне не ойлайсы, мма малытарды жас балаларына елжіретіп, йірілтіп труын кргенде уа мма малыатты лімін жек кріп, тіршілікте кп алматыын тілеп, ижтиат ылуын кргенде сіп-нуіні амында болудан баса істі аз ойламатары - бларыны брі жрт болсын, ссін, нсін шін. Соларды жаратанда кілдерін солайша ынтытандырып ойандыы м мны брі жасы кргендігінен екенін білдірмей ме? - дейді. Жне:

- Ей, Аристодим! алайша сен бір зінен, яни адамнан басада аыл жо деп ойлайсы? - деді. Адамны денесі, зі жрген жерді бір битімдей мына сас емес пе? Денеде болан дымдар жердегі суларды бір тамшысы емес пе? Ж, сен бл аыла айдан ие болды? рине, айдан келсе де, жан деген нрсе келді де, сонан со ие болды.

Бл аламды крді, лшеуіне аылы жетпейді, келісті крімдігіне м андай лайыты жарастыты законімен жаратылып, оны ешбіріні бзылмайтынын кресі. Бларды бріне таажайып аласы м аылы жетпейді, осыны брі де кез келгендікпенен бір нрседен жаралан ба, яки бларды иесі бір лшеусіз лы аыл ма? Егер аылменен болмаса, блайша бл хисабына, лшеуіне ой жетпейтын дние рбір трлі керекке бола жаратылып м бірі-біріне себеппен байланыстырылып, пндені аылына лшеу бермейтын мыты кркем закона аратылып жаратылды, - дейді. Ол айтты:

- Тахи бл айтаныны брі рас, жаратушы арты аыл иесі екендігі малм болды. Ол дайды лытыына ікрім жо. Біра сондай лы дай мені лшылыыма не ылып мтаж болады? - деді.

- Ей, Аристодим! ате айтасы. Мтаж болмаанда да, біреу сені амыды жесе, сені оан арыздар екендігіе де стаз керек пе? - деді.

Аристодим айтты:

- Ол мені амымды жейтынын мен айдан білем? - деді.

- Ж, олай болса, мма мала да ара, зіе де ара, жанды брімізге де беріпті. Жанны жарыын брімізге де бірдей арлы ылып беріп пе? Адам алдын, артын, м осы кнін - шеуін де тегіс ойлап тексереді. Хайуан артын, осы кнін де блдыр біледі, алдыы жаын тексермекке тіпті жо. Хайуана берген денеге ара, адама берген денеге ара. Адам екі аяына басып тік трып, дниені тегіс крмекке, тегіс тексермекке лайыты м зге хайуандарды лданарлы, пайдасын крерлік лайыы бар. Хайуанны бірі аяына сеніп, бірі анатына сеніп жр, бір зідей хайуанды лданарлы лайыы жо. Адам зі зіне сенбесе, адамды да хайуан секілді ылып жаратса, ешнрсеге жарамас еді. Хайуана слтан болуа ана лайыы бар. Хайуана адамны аылын берсе, мнша шеберлік мнша даркарлік[26], бір-біріне ылым йретерлік шешендік салахият[27] ол денеге лайыты келмейді. ай гіз шаар жасап, рал, неше трлі сайман жасап, сыпайылы шеберлікті десінен[28] шыарлы исыны бар? Біра адам баласы болмаса, бл ажайып аылды жне ажайыппен м жасаан денеге кіргізіп, мнша салахият иесі ыланы хикметпенен зге хайуана слтан ыландыына длел емес пе? Ол длел болса, адам баласын арты кріп, амын уелден алланы зі ойлап жасаанына да длел емес пе? Енді адам баласыны лшылы ылмаа арыздар екені малм болмай ма? - депті.