ЖИЫРМА СЕГІЗІНШІ СЗ

 

Ей, мсылмандар! Біреу бай болса, біреу кедей болса, біреу ауру, біреу сау болса, біреу есті, біреу есер болса, біреуді кілі жасылыа мейілді, біреуді кілі жаманшылыа мейілді - блар неліктен? - десе біреу, сіздер айтасыздар: дай тааланы жаратуынан, бйрыынша болан іс деп. Ж, олай болса, біз дай тааланы айыбы жо, міні жо, зі діл деп иман келтіріп едік. Енді дай таала бір антрана, ебексізге мал береді екен. Бір дайдан тілеп, ебек ылып, пайда іздеген кісіні ебегін жандырмай, атын-баласын жндеп асырарлы та ылмай, кедей ылады екен. Ешкімге залалсыз бір момынды ауру ылып, ор ылады екен. айда бір ры, залымны денін сау ылады екен. ке-шешесі бір, екі баланы бірін есті, бірін есер ылады екен. Тамам жрта бзы болма, тзік бол деп жарлы шашып, жол салады екен. Тзікті бейіске шыарамын, бзыты тозаа саламын деп айта тра, пендесіні біреуін жасылыа мейілдендіріп, біреуін жаманшылыа мейілдендіріп, зі дайлы діретімен біреуін жасылыа брып, біреуін жамандыа брып жіберіп трады екен. Осыны брі дай тааланы айыпсыз, мінсіз афур[29] рахимдыына, ділдігіне лайы келе ме? Жрт та, млік те - зінікі. Бл ыланын не дей аламыз? з млкін зі не ылса ыла береді. Оны айыпты, болды дей алмаймыз десе, ол сзі дай тааланы айыбы, міні жо емес, толып жатыр, біра айтуа бата алмаймыз дегені емес пе? Олай боланда, пенде з тырысандыыменен не табады? Брін ылдырушы зі екен. Пенде пендеге кпелейтын ешнрсе жо. Кім жасылы, кім жаманды ылсадаы дайдан келген жарлыты ылып жр екен дейміз бе?

рбір аылы бар кісіге иман парыз, рбір иманы бар кісіге ибадат парыз екен. Жне де рбір рас іс аылдан орыпаса керек. Ж, енді біз аылды еркіне жібермесек, дай тааланы аылы бар кісіге иман парыз дегені айда алады? «Мені таныан аылменен таныр» дегені айда алады? Дінімізді бір жасырын тран жаланы жо болса, аылды, оны ойлама дегенімізге пенде бола ма? Аыл тотамаан со, дінні зі неден болады? уелі иманды тзетпей жатып, ылан ибадат не болады? Жо, сен жасылы, жамандыты жаратан - дай, лкин ылдыран дай емес, ауруды жаратан дай, ауыртан дай емес, байлыты, кедейлікті жаратан дай, бай ылан, кедей ылан дай емес деп, нанып, са болар, йтпесе - жо.

 

ЖИЫРМА ТОЫЗЫНШЫ СЗ

 

азаты маалдарыны кбіні іске татырлыы да бар, іске татыма тгіл, не дайшылыа, не адамшылыа жарамайтыны да бар.

уелі «Жарлы болса, арлы болма» дейді. Ардан кеткен со, тірі болып жргені рысын. Егер онысы жала жргеніде жаныды инап ебекпенен мал тап деген сз болса,- ол ар кететын іс емес. Тыныш жатып, кзін сатып, біреуден тіленбей, жанын арманып, адал ебекпен мал іздемек - ол арлы адамны ісі.

«алауын тапса ар жанады», «Срауын тапса адам баласыны бермесі жо» деген е барып тран дай ран сз осы. Срауын табамын, алауын табамын деп орлыпенен мір ткізгенше малды не жерден срау керек, не аан терден срау керек ой.

«Аты шыпаса, жер рте» дейді. Жер ртеп шыаран атты несі мрат? «Жз кн атан боланша, бір кн бура бол» дейді. Тірге жазып мінбей-тспей, арып, шмедеп диуаналыпен бір кн болан буралы неге жарайды?

«Алтын крсе, періште жолдан таяды» дейді. Періштеден садаа кеткір-ай! Періште алтынды не ылсын, зіні крсеызар смдыын остаалы айтаны.

«Ата-анадан мал ттті, алтын йден жан ттті» дейді. Ата-анасынан мал ттті крінетын антранны ттті дерлік не жаны бар? Ата-анасын мала сатпа е арсызды ылыы емес пе? Ата-ана шамасы келсе, михнаттанып мал жиса да, дниелік жиса да, артымда балаларыма алсын дейді. Ол ата-анасын сатан со, дайа дшпанды іс емес пе? Осындай білместікпенен айтылан сздеріне бек са болу керек.

 

ОТЫЗЫНШЫ СЗ

 

ырын мінсе ыр артылмайтын осы бір «ырт матан» деген бір матан бар, сол неге керек, неге жарайды? Ол ар, есті білмейді, намысты білмейді, ке толау, лкен ой жо, не балуандыы жо, не батырлыы жо, не адамдыы жо, не аылдыы, арлыы жо. Мойнын брып ойып: «й, тірі-ай, ойшы рі, кімнен кім арты дейсі, кімні басы кімні анжыасында жр, ол мені азаныма ас салып беріп жр ме, мен онан сауын сауып отырмын ба» - деп блатап, немесе: «аяаным жаным ба? й, енесін райын, ліп кетпей неге керек? Азар болса атылып, я осы шін айдалып кетсем де кнгенім-а! йтеуір бір лім бар ма» деп алшылдайтын кісі кп ой.

здері кріп жрсідер, осы айтан сз бойына лайы аза крдідер ме? лімге шыдайтын аза кргенім жо, лімге шыдамаймын деген де аза кргенім жо, кеірдегін ана крсетеді-ау «иылып ала алайын» деп. Егер осы сз бойына лайы кісі крінсе, аылы жо болса да, айратыменен-а кісі айдындыратын адам боланы ой! Егер шын айайды кргенде, кірер жерін таба алмайтын дараы, жртты осы сзімен айдындырамын, «мына кпірден кісі шошитын екен» дегізіп айдындырайын деп айтып отыран р домбытпасы болып, боса оиып отырса, соны не дейміз? Ай, дай-ай! Жана мырза ылатын, ерді жадаайда-а сертке трыштыы, мала мырзалыы, дниені бір тиын есеп крмейтыны, жомарттыы - ртрлі белгісі бойында трмас па еді? «ялмас бетке талмас жа береді» деп, кп былжыраан арсыз, ятсызды бірі-даы.

 

ОТЫЗ БІРІНШІ СЗ

 

Естіген нрсені мытпастыа трт трлі себеп бар: уелі ккірегі байлаулы берік болма керек; екінші - сол нрсені естігенде я кргенде ибртлану[30] керек, кілденіп, тшынып, ынтамен у керек; шінші - сол нрсені ішінен бірнеше уаыт айтарып ойланып, кілге бекіту керек: тртінші - ой кеселді нрселерден ашы болу керек. Егер кез болып алса, салынбау керек. Ой кеселдері: уайымсыз, салыртты, ойыншы-клкішілдік, я бір айыа салыну, я бір нрсеге марлы пайда болу. Бл трт нрсе - кллі аыл мен ылымды тоздыратын нрселер.

 

ОТЫЗ ЕКІНШІ СЗ

 

Білім-ылым йренбекке талап ылушылара уел білмек керек. Талапты зіні біраз шарттары бар. Оларды білмек керек. Оларды білмей, іздегенмен табылмас.

уел - білім-ылым табылса, дниені бір ызыты нрсесіне де керек болар еді деп іздемеске керек. Аны шін білім-ылымны зіне ана мар, ынты болып, бір ана білмектікті зін дулет білсе, м р білмегеніді білген уаытта кілде бір рахат хзур хасил[31] болады. Сол рахат білгеніді берік стап, білмегеніді таы да сондай білсем екен деп міттенген мар, махаббат пайда болады. Сонда рбір естігеніді, кргеніді кілі жасы ып, аны з суретімен ішке жайастырып алады.

Егер дін кілі зге нрседе болса, білім-ылымды біра соан себеп ана ылма шін йренсе, ондай білімге кіліні мейрімі асырап алан шешені мейрімі секілді болады. Адам кілі шын мейірленсе, білім-ылымны зі де мейірленеді, тезірек ола тседі. Шала мейір шала байайды.

Екінші - ылымды йренгенде, аиат масатпен білмек шін йренбек керек. Бахаса бола йренбе, азыра бахас кліді пысытандырма шін залал да емес, кбірек бахас адамды тземек тгіл, бзады. Аны себебі рбір бахасшыл адам хаты шыарма шін ана бахас ылмайды, жебек шін бахас ылады. Ондай бахас хсідшілікті[32] зорайтады, адамшылыты зорайтпайды. Блкім азайтады. Жне масаты ылымдаы масат болмайды, адам баласын шатастырып, жалан сзге жедірмекші болады. Мндай иял зі де бзытарда болады. Жз тура жолдаыларды шатастырушы кісі бір исы жолдаы кісіні тзеткен кісіден садаа кетсін! Бахас - зі де ылымны бір жолы, біра оан хірслану[33] жарамайды. Егер хірсланса, з сзімшіл руырлы[34], матаншаты, хсідшілік бойын жесе, ондай кісі адам бойына орлы келтіретын тіріктен де, сектен де, рсып-тбелесуден де ашы болмайды.

шінші - р хаиата тырысып иждиатымен кзі жетсе, соны тт, лсе айрылма! Егерде ондай білгендігі зіді жее алмаса, кімге пл болады? зі рметтемеген нрсеге бтеннен айтіп рмет ктесі?

Тртінші - білім-ылымды кбейтуге екі ару бар адамны ішінде: бірі - млахаза[35], екінші - мхафаза[36]. Бл екі уатты зорайту жаатінде болма керек. Блар зораймай, ылым зораймайды.

Бесінші - осы сзді он тоызыншы бабында жазылан аыл кеселі деген трт нрсе бар. Содан ашы болу керек. Соны ішінде уайымсыз салыртты деген бір нрсе бар зинар[37] жаным, соан бек са бол, сіресе, уел даны, екінші - халыты, шінші - дулетті, тртінші - ибратты, бесінші - аылды, арды бріні дшпаны. Олар бар жерде блар болмайды.

Алтыншы - ылымды, аылды сатайтын мінез деген сауыты бар. Сол мінез бзылмасын! Крсе ызарлыпен, жеілдікпен, я біреуді орынсыз сзіне, я бір кез келген ызыа шайалып ала берсе, мінезді беріктігі бзылады. Онан со оып йреніп те пайда жо. ояра орны жо болан со, оларды айда сатайсы? ылам дегенін ыларлы, трам дегенінде трарлы мінезде азырылмайтын аылды, арды сатарлы беріктігі, айраты бар болсын? Бл бір аыл шін, ар шін болсын!

 

ОТЫЗ ШІНШІ СЗ

 

Егер де мал керек болса, олнер йренбек керек. Мал жтайды, нер жтамайды. Алдау оспай адал ебегін сатан олнерлі - азаты улиесі сол. Біра дай таала олына аз-маз нер берген азаты кеселдері болады.

уел - бл ісімді ол ісімнен асырайын деп, арты ісмерлер іздеп жріп кріп, біраз істес болып, нер арттырайын деп, тзден нер іздемейді. олындаы аз-мзына матанып, осы да болады деп, баяы азаты талапсыздыына тартып, жатып алады.

Екінші - ерінбей істей беру керек ой. Бір-екі ара табылса, мала бге алан кісімсіп, «маан мал жо па?» дегендей ылып, еріншек, салдау, салырт, кербездікке салынады.

шінші - «дарансы ой, нерлісі ой, шыраым», немесе «аеке, не кетеді, осы анамды істеп бер!» дегенде маан да біреу жалынарлыа жеткен екенмін деп матанып кетіп, пайдасыз алдауа, у тілге алданып, зіні уаытын ткізеді. Жне анаан дниені ызыы алдауды білген дегізіп, кілін де матандырып кетеді.

Тртінші - тамыршылдау келеді. Баанаы алдамшы шайтан тамыр болалы деп, бір болымсызын берген болып, артынан йтемін-бйтемін, ары ыламын тамырым, досым десе, мен де керектіні бірі болып алыппын ой деп жне жасынан іс істеп йден шыпаанды ылып, жо-бара тырысып, алдаанды білмей, дереу оны жетпегенін жеткіземін деп, тіпті жетпесе зінен осып, ылып бер дегеніні брін ылып беріп, кні тіп ебек ылар уаытынан айрылып, «жоары шыа» ары болып, тама, киім, борыш есінен шыып кетіп, енді олар ысан кні біреуді малын блдап арыза алады. Оны ылып берейін, мны ылып берейін деп, сонымен табысы ралмай, борышы асып, дауа айналып, адамшылытан айрылып, ор болып кетеді. Осы несі екен? азаты баласыны зі алдаыш бола трып жне зі біреуге алдатыш болатындыы алай?