ОТЫЗ ТРТІНШІ СЗ

 

Жртты брі біледі летынын жне лім немі артайтып келмейтынын, бір аланды айта жібермейтынын. аза осыан да, амал жо, нанады, аны з ойына, аылына тексертіп нанбайды. Жне мманы жаратан дай бар, ахиретте срау алады, жамандыа жазырады, жасылыа жарылайды, жазыруы да, жарылауы да пенде ісіне самайды, бегірек есепсіз инауы да бар, бегірек есепсіз жетістіруі де бар деп, бріне - сендік дейді. Жо, онысына мен сенбеймін. Олар сендім десе де, аны аиат кзі жетіп, ден ойып, йып сенбейді. Ол екеуіне аны сенген кісі уайым ойлап не керек? Осы екеуіне лайыты жасылыты здері де іздеп таба береді. Егер де осы екеуіне блдыр сеніп отырса, енді неге сендіре аламыз? Оны айтіп тзете аламыз? Оларды мсылман деп, алайша иманы бар ой дейміз.

Кімде кім ахиретте де, дниеде де ор болмаймын десе, білмек керек: еш адамны кілінде екі уаныш бірдей болмайды, екі ынты марлы бірдей болмайды, екі орыныш, екі айы - олар да бірдей болмайды. Мндай екі нрсені бірдей болады деп айтуа ммкін емес. Олай боланда ай адамны кілінде дние айысы, дние уанышы ахирет айысынан, ахирет уанышынан арты болса - мсылман емес. Енді ойлап арай бер, бізді аза та мсылман екен. Егер де екі нрсе болса, бірі ахиретке керекті, бірі осы дниеде керекті, бірін алса, бірі тимейтын болса, сонда біреу ахиретке керектіні алмай, екінші кез келгенде алармын деп, жо, егер кез болмайтуын болса, ке дай зі кешілікпен кешіреді-даы, мына кезі келіп транда мны жіберіп болмас деп, дниеге керектіні алса, енді ол кісі жанын берсе, ахиретті дниеге сатаным жо деп, нануа бола ма?

Адам баласына адам баласыны брі - дос. Не шін десе, дниеде жргенде туысы, суі, тоюы, ашыуы, айы, аза, дене бітімі, шыан жері, барма жері брі бірдей, ахиретке арай луі, крге кіруі, шіруі, махшарда сралуы брі бірдей, екі дниені айысына, плесіне хаупі, екі дниені жасылыына рахаты брі бірдей екен. Бес кндік мірі бар ма, жо па? Біріе-бірі она екенсі, зі дниеге де она екенсі, біреуді білгендігіне білместігін таластырып, біреуді баына, малына кндестік ылып, я крсеызарлы ылып кз алартыспа лайы па?

Тілеуді дайдан тілемей, пендеден тілеп, з бетімен ебегімді жандыр демей, пленшенікін пер демек ол дайа айтарлы сз бе? дай біреу шін біреуге жбір ылуына лайыы бар ма? Екі сзді басын осарлы не аылы, не ылымы жо тра, зімдікін жн ыламын деп, р «й, тір-ай!» деп таласа бергенні несі сз? Оны несі адам?

 

ОТЫЗ БЕСІНШІ СЗ

 

Махшара баранда дай таала ажы, молда, сопы, жомарт, шейіттерді атар ойып, срар дейді. Дниеде иззат-хрмет алма шін, ажы болма шін ажы боланды, молда боланды, сопы боланды, жомарт боланды, шейіт боландарды бір блек ояр дейді. Ахиретке бола бір ана дай тааланы разылыын таппа шін боландарды бір блек ояр дейді.

Дние шін боландара айтар дейді: «Сендер дниеде ажеке, молдеке, сопеке, мырзеке, батыреке аталма шін нер ылып едідер, ол дние мнда жо. Сендерді ол ызыты дние харап болан, сонымен бірге ылан нерлері де бітті. Енді мнда рмет алма тгіл, срау берідер! Мал бердім, мір бердім, не шін сол малдарыды, мірлеріді, бетіе ахиретті стап, ден ниеті дниеде трып, жртты алдама шін сарып ылдыдар?» - деп.

не шын ниетімнен орнын тауып, бір дайды разылыы шін нер ыландара айтар дейді: «Сендер бір ана мені разылыымды іздеп малдарыды, мірлеріді сарып ылып едідер, мен разы болдым. Сіздерге лайыты рметті орным бар, дайын, кірідер! м ол разылытарынан баса осы махшар ішінде, сендерді осы ыланыа зі ылмаса да, іші еріп, ынты болан достары табылса, шафаат ылыдар!» деп айтар дейді.

 

ОТЫЗ АЛТЫНШЫ СЗ

 

Пайамбарымыз салалау алайи уселмні[38] хадис шарифінде[39] айтыпты: Мн л хаян у л иманун лу» деп, яни кімні яты жо болса, оны иманы да жо деген. Бізді азаты зіні маалы да бар: «ят кімде болса, иман сонда» деген. Енді бл сзден білінді, ят, зі иманны бір мшесі екен. Олай боланда, білмек керек, ят зі андай нрсе? Бір ят бар - надандыты яты, жас бала сз айтудан ялан секілді жасы адамны алдында жазысыз-а ншейін барып жолыысудан ялан секілді. Не шариата теріс, не аыла теріс жазыы жо болса да, надандытан бойын керістендіріп, шешілмегендік ылып, ялмас нрседен ялан ялу - аыматы, жаманды.

Шын ят сондай нрсе, шариата теріс, я аыла теріс, я абирлы бойа теріс бір іс себепті болады. Мндай ят екі трлі болады. Біреуі - ондай ылы зінен шыпай-а, бір бтен адамнан шыанын кргенде, сен ялып кетесі. Мны себебі, сол ят істі ылан адамды есіркегендіктен болады. «Япырмай, мына байса не болды, енді мны зі не болады дегендей, бір нрсе іштен раым секілді болып келіп, зіді ысып, ызартып кетеді. Біреуі сондай ят, шариата теріс, я аыла, я абирлы бойа теріс, я адамшылыа кесел ылы, атеден, яки нпсіге еріп апылдытан з бойынан шыандыынан болады. Мндай ят ылы ыландыыды бтен кісі білмесе де, з аылы з нысабы зіді сккен со, іштен ят келіп, зіне жаза тарттырады. Кірерге жер таба алмай, кісі бетіне арай алмай, бір трлі ысыма тсесі. Мндай яты кшті адамдар йыдан, таматан алатыны да бар, хатта зін зі лтіретын кісілер де болады. ят деген адамны з бойындаы, адамшылыы, иттігіді ішінен з мойныа салып, сгіп ылан ысымны аты. Ол уаытта тілге сз де тспейді, кілге ой да тспейді. Кзіні жасын, мрныны суын сртіп алуа да олы тимейді, бір ит боласы. Кзі кісі бетіне арама тгіл, ешнрсені крмейді. Мндай ылыа жетіп ялан адама кпесі бар кісі кешпесе, яки оны стіне таы аямай ртендіріп сз айтан кісіні зіні де адамшылыы жо десе болар.

Осы кнде мені крген кісілерім ялма тгіл, ызармайды да. «Ол істен мен ятты болдым дедім ой, енді не бар?» - дейді. Я болмаса, «ж, ж, оан мен-а ятты болайын, сен зі де сйтпеп пе еді?» - дейді. Немесе «пленше де, тгенше де тірі жр ой, плен ылан, тген ылан, менікі оны асында несі сз, плендей, тгендей мнісі бар емес пе еді?» - деп, ялтамын десе, жап-жай отырып дауын сабап отырады. Осыны ялан кісі дейміз бе, ялмаан кісі дейміз бе? ялан десек, хадис анау, жасылардан алан сз анау. Осындай адамны иманы бар дейміз бе, жо дейміз бе?

 

ОТЫЗ ЖЕТІНШІ СЗ

 

1. Адамны адамшылыы істі бастаандыынан білінеді, алайша бітіргендігінен емес.

 

2. Кілдегі крікті ой ауыздан шыанда і ашады.

 

3. Хикмет сздер зімшіл надана айтанда, кіл уананы да болады, шкені де болады.

 

4. Кісіге біліміне арай болысты ыл: татымсыза ылан болысты адамды бзады.

 

5. кесіні баласы - адамны дспаны. Адамны баласы - бауры.

 

6. Ер арты сраса да аза разы болады. Ез аз срар, артылтып берсе де разы болмас.

 

7. зі шін ебек ылса, зі шін оттаан хайуанны бірі боласы; адамшылыты арызы шін ебек ылса, алланы сйген лыны бірі боласы.

 

8. Сократа у ішкізген, Иоанна Аркті ота ртеген, айсаны дара асан, пайамбарымызды тйені жемтігіне кмген кім? - Ол - кп, ендеше, кпте аыл жо. Ебін тап та, жнге сал.

 

9. Адам баласын замана стіреді, кімде-кім жаман болса, замандасыны брі виноват.

 

10. Мен егер закон уаты олымда бар кісі болсам, адам мінезін тзеп болмайды деген кісіні тілін кесер едім.

 

11. Дниеде жалыз алан адам - адамны лгені. апашылыты брі соны басында. Дниеде бар жаман да кпте, біра ызы та, ермек те кпте. Бастапыа кім шыдайды? Соыа кім азбайды?

 

12. Жамандыты кім крмейді? мітін збек - айратсызды. Дниеде ешнрседе баян жо екені рас, жаманды та айдан баяндап алады дейсі? ары алы атты ысты артынан кгі алы, клі мол жасы жаз келмеуші ме еді?

 

13. Ашулы адамны сзі аз болса, ыза, уаты артында боланы. Егер де аузынан ара ан аызса, домбыт матанша, я ора.

 

14. уанбаты пен ба - мастыты лкені, мынан бір кісі-а, к....н ашпайтын аылы бойында алады.

 

15. Егер ісім нсін десе, ретін тап.

 

16. Биік мансап - биік жартас,

Ерінбей ебектеп жылан да шыады,

Екпіндеп шып ыран да шыады;

Жікшіл ел жетпей матайды,

Желкпелер шын деп ойлайды.

 

17. Дние - лкен кл,

Заман - соан жел,

Алдындаы толын - аалар.

Арты толын - інілер,

Кезекпенен лінер,

Баяыдай крінер.

 

18. Бапен асан патшадан,

Мимен асан ара арты;

Саалын сатан кріден

Ебегін сатан бала арты.

 

19. То тіленші – адам сайтаны,

Харакетсіз – сопы монтаны.

 

20. Жаман дос - клеке,

Басыды кн шалса,

ашып тыла алмайсы;

Басыды блт шалса,

Іздеп таба алмайсы.

 

21. Досы жопен сырлас,

Досы кппен сыйлас.

айысыздан са бол,

айылыа жа бол.

 

22. айратсыз ашу - тл,

Трлаусыз ашы - тл,

Шкіртсіз алым - тл.

 

23. Баы скенше тілеуіді ел де тілейді, зі де тілейсі, баы скен со - зі ана тілейсі.

 

ОТЫЗ СЕГІЗІНШІ СЗ

 

Ей, жрегімні уаты, перзентлерім! Сіздерге адам ылыны мінездері тралы біраз сз жазып ядкар[40] алдырайын. Ыылас-бірлн оып, ып алыыздар, аны шін махаббаты толады. Махаббат - уел адамны адамдыы, аыл, ылым деген нрселер бірлн. Мны табылматыына себептер - уелі ауас слим[41] м тн саулы, блар туысынан болады, алмысы жасы ата, жасы ана, жасы рбы, жасы стаздан болады. Талап, ым махаббаттан шыады. ылым-білімге махаббаттандырма лгі айтылан шеуінен болады. ылым-білімді уелі бастан бала зі ізденіп таппайды. Басында зорлыпенен яки алдауменен йір ылу керек, йрене келе зі іздегендей боланша. ашан бір бала ылым, білімді махаббатпенен кксерлік болса, сонда ана оны аты адам болады. Сонан со ана алла тааланы таныматы, зін таныматы, дниені таныматы, з адамдыын бзбай ана жліб мнфаат[42] дфы мзарратларны[43] айырмалы секілді ылым-білімді йренсе, білсе деп міт ылмаа болады. Болмаса жо, е болмаса шала. Аны шін кбінесе балаларды жасында ата-аналары иянатшылыа салындырып алады, соынан моллаа берген болады, я ол балалары здері баран болады - ешбір бра[44] болмайды.

Ол иянатшыл балалары талапа да, ылыма да, стаза да, хатт иман итиата[45] да иянатбірлн болады. Бл иянатшылар жарым адам, жарым молла, жарым мсылман. Оларды адамшылыыны кмелт[46] таппаы - иынны иыны. Себебі, алла таала зі - хаиат жолы. Хаиатбірлн расты - иянатты дшпаны, дшпаны арылы шаыртана дос келе ме? Кілде зге махаббат транда халыты таппайды. Адамны ылымы, білімі хаиата, растыа мар болып, р нрсені тбін, хикметін білмекке ынтыбірлн табылады. Ол - алланы ылымы емес, мманы білетын ылыма ынтыты, зі де адама зіндік ылым береді. Аны шін ол алланы зіне ашыты. ылым - алланы бір сипаты, ол хаиат, оан ашыты зі де халы м адамды др. Болмаса мал таппа, матан таппа, гиззат-хрмет[47] таппа секілді нрселерді махаббатыбірлн ылым-білімні хаиаты табылмайды.

Мал, матан иззат-хрмет адамды зі іздеп тапса, адамдыты бзбайды м крік болады. Егер де адам зі олара табынып іздесе, тапса да, таппаса да адамдыы жоалады. Енді хаиат сйіп, шынды білмек мары бар болса, адамдыа лайыты ыыласты лаыды ой. уел дін исламны жолындаы пнделер, иманны хаиатын білсін. Иман дегеніміз бір ана инанма емес, сен алла тааланы бірлігіне, уа ранны аны сзі екендігіне, уа пайамбарымыз Мхаммед Мстафа саллаллаи алайи усллм[48] аны тарапынан елші екендігіне инанды. Ж, не бітті? Сен алла таалаа алла таала шін иман келтіремісі я зі шін де иман келтіремісі? Сен иман келтірмесе де алла таалаа келер ешбір кемшілік жо еді. Я зі шін иман келтірсе, ж инанды. Ол инанматыы р ана инанматыбірлн алса, саан пайда бермейді. Аны шін сен зі инанматыынан пайда ала алмады: пайдаланамын десе, пайда береді, кміл иман болады. Пайданы алайша алуды білмек керек.

Сіз мнту биллаи кма у би исмайи уа сифатии[49] дедііз. Ол есім аллалар[50] мма ол алла тааланы фиыл азимлріні[51] аттары, оларды маынасын біл м сегіз сифат затиялары[52] не деген сз, кміл йрен. зіді аны лы біліп, зіді мслім[53] ат ойып, тслим[54] боланыа раст боласы да. з пиылдарыды соан з халіше сатуды шарт ыл. Алла таалаа сай алам ба деп, надандыбірлн ол сзден жиіркенбе, сама - дл бірдейлік дауасыбірлн емес, соны соында болма. Аны шін алла тааланы сипаттары: Хаят[55], ылым, дірет[56], Басар[57], Смі[58], Ирада[59], Клам[60], Ткин[61]. Бл сегізінен алла тааладаыдай кмлат-азамат[62] бірлн болмаса да, пендесінде де р бірінен з халінше бар ылып жаратыпты. Ж, біз зімізді бойымыздаы сегіз зрр[63] аттас сипатымызды ол алла тааланы сегіз лы сипатынан бас брызып, зге жола салмабірлн бізді атымыз мслим бола ала ма? Болмаса керек. Ж, ол сегіз сипатына сипатымызды м ол аттарыбірлн аламланан[64] фиыл даа[65] филымызды ертпек не бірлн табылады, алайша табылады, аны білмек керек. Ол - алла тааланы заты, ешбір сипата мтаж емес, бізді аылымыз мтаж, жоары жазылмыш сипаттарбірлн тарифлап[66] танымаа керек. Егер де ол сипаттар бірлн тариламаса бізге марифатулла[67] иын болады. Біз алла тааланы зіні білінгені адар ана білеміз, болмаса тгел білмекке ммкін емес. Заты тгел, хикметіне ешбір хаким[68] аыл ерістіре алмады. Алла таала - лшеусіз, бізді аылымыз - лшеулі. лшеулі бірлн лшеусізді білуге болмайды. Біз алла таала «бір» дейміз, «бар» дейміз, ол «бір» демеклік те - аылымыза ымны бір тиянаы шін айтылан сз. Болмаса ол «бір» демеклік те алла таалаа лайыты келмейді. Аны шін ммкінатты[69] ішінде не нрсені жуді[70] бар болса, ол бірліктен тылмайды. рбір хадиске[71] айтылатын бір адимге[72] тариф болмайды. Ол «бір» деген сз аламны ішінде, алам алла тааланы ішінде, дай табарака уатаалакітаптарда сегіз субутия[73] сипаттары бірлн, уа тосан тоыз сма-и хсналар[74] бірлн білдірген. Бларды ммасы алла тааланы затия[75] сбутия у филия[76] сипаттары др. Мен мнда сіздерге тртеуін білдіремін. Оны екеуі - ылым, дірет. Сегіз сипаттан алан алтауы - блара шарх[77]. Ол алтауыны бірі - хаят, яни тірлік.

Алланы бар дедік, бір дедік, ылым діреті сипатыбірлн сипаттады. Ж, бл бірлік, барлы ылым, дірет олуда[78] боларлы нрселер ме? лбтт, ылым діреті бар болады: хаяты - малм, бірі - ирада, яни алама. ылым бар болса, алама та бар. Ол еш нрсеге харакет бермейді. ммаа харакет беретын зі. Ол ирада - ылымны бір сипаты клем, яни сйлеуші деген: сз аріпсіз, дауыссыз болушы ма еді? Алланы сзі - аріпсіз, дауыссыз. Енді олай болса, айтандай ылып білдіретын діреті жне басар, сми, яни круші, естуші деген. Алла тааланы крмегі, естімегі біз секілді кзбенен, лапенен емес, кргендей, естігендей білетын ылымны бір сипаты. Бірі ткуин, яни барлыа келтіруші деген сз. Егер барлыа келтірмегі бір з алдына сипат болса, алла тааланы сипаты зіндей адім, м зли[79], м бди[80] болады да, миш[81] барлыа келтіруден босанбаса, бір сипаты бір сипатынан лкен я кіші болара жарамайды. Олай боланда ылым, дірет сипаттары секілді босанбай, р уаыт жаратуда болса, бір ытиярсызды шыады. Ытиярсызды алла таалаа лайыты емес. Оны барлыа келтірмегі - діретіне ана бір шарх. Бл ылым, дірет екі сипат бірлн сегіз сипат бзылмастан тгел болады. Ол ылым діретте ешбір ниаятсіз[82] ылымында афлят[83], діретінде епсіздік я нашарлы жо. Саниын снатына[84] арап білесіз. Бл кзге крілген, кілге сезілген аламды андай хикмет бірлн жарастырып, андай діретбірлн орнастыран, еш адам ылыны аылы жетпейді. Біра пендесінде аыл-хімші, айрат, уат ызмет ылушы еді. Соан арап ойласа: алла тааланы сипатында солай болмаа тиіс. Біра уелде айтанымыз: ылым, дірет - бізді уымыза ана екі хисап болмаса, бір-а ылымды дірет болуа тиіс. Олай болмаса, сипаттар з орталарында бірі тби[85], бірі мтбу[86] болады ой. Бл болса, тариф раббыге[87] жараспайды. Сегіз сипат ылып жне ол сипаттар «ла аиру у лу»[88] болып, былай айтуда, блардан бір з алдына жамаат яки жамиат[89] шыып кетеді. Бл болса келіспейді. Егерде сипаттарды рбірін баса-баса дегенде, кп нрседен жиылып, иттифакбірлн дай болан болады. Блай деу бутыл[90], бір ана дірет пендеде болан уат: дірет, ылым аылдан баса болатын еді, алла таалада болан дірет - ылым м раымет. Ол - раымет сипаты, сегіз сипатты ішінде жазылмаса да алла тааланы Рахман[91], Рахим[92], афур[93], Уадуд[94], Хафиз[95], Сттар[96], Раза[97], Нафи[98], Укил[99], Латиф[100] деген есімдеріне бинаи[101] бір лы сипатынан хисаплауа жарайды. Бл сзіме налия[102] длелім - жоарыдаы жазылмыш алла тааланы есімдері. алия[103] длелім дай таала бл аламды аыл жетпейтін келісібірлн жаратан, анан баса, -бірінен бірі пайда алатын ылып жаратыпты. Жансыз жаратандарынан пайда алатын жан иесі хайуандарды жаратып, жанды хайуандардан пайдаланатын аылды инсанды[104] жаратыпты.

Хайуандарды асырайтын жансыздарды еті ауырмайтын ылып, жан иесі хайуандарды аыл иесі адам баласы асырайтын ылып, м олардан махшарда[105] срау бермейтын ылып, бларды ммасынан пайда аларлы аыл иесі ылып жаратан.

Адам баласынан махшарда срау беретын ылып, жаратандыында м адалт, м махаббат бар. Адам баласын рт, с, зге хайуандар сипатында жаратпай, бл гузл сипатты беріп, екі аяа бастырып басын жоары трызып, дниені кздерлік ылып, зге хайуандар секілді таматы з басымен алызбай, ыайлы екі олды баса ызмет еттіріп, аузына олы ас бергенде, не ішіп, не жегенін білмей алмасын деп, исін алып лззаттанандай ылып ауыз стіне мрынды ойып, оны стіне тазалыын байарлы екі кз беріп, ол кздерге нзіктен, зарардан орап трарлы аба беріп, ол абатарды ашып-жауып транда ажалмасын деп кірпік жасап, мадай тері тура кзге апасын деп, аа беруге ас беріп, оны жузіне крік ылып, біріні олынан келместей істі кптесіп бітірмекке, біреуі ойын біреуіне тырарлы тіліне сз беріп жаратпатыы махаббат емес пе? Кім зіе махаббат ылса, сен де оан махаббат ылмаы арыз емес пе? аыл кзімен ара: кн ыздырып, теізден блт шыарады екен; ол блттардан жабыр жауып, жер жзінде неше трлі дндерді сіріп, жемістерді ндіріп, кзге крік, кілге рахат гл-бйшешектерді, ааш-жапыратарды, ант амыстарын ндіріп, неше трлі нбатттрді[106] стіріп, хайуандарды сататып, блатар аызып, зен болып, зендер аып дария болып, хайуандара, са, мала сусын, балытара орын болып жатыр екен. Жер матасын, кендірін, жемісін, кенін, глдер глін, стар жнін, етін, жмыртасын; хайуандар: етін, стін, кшін, кркін, терісін; сулар: балыын, балытар икрасын, хатта ара балын, балаузын, рт жібегін - ммасы адам баласыны пайдасына жасалып, ешбірінде бл менікі дерлік бір нрсе жо, брі - адам баласына таусылмас азы.

Миллион хикметбірлн жасаан машина, фабрик адам баласыны рааты, пайдасы шін жасалса, бл жасалушы махаббат бірлн адам баласын сйгендігі емес пе? Кім сені сйсе, оны сймектік арыз емес пе? Адам баласы анаатсыздыбірлн бл хайуандарды тымын ртып, алдыылар артылара жбір ылмасын деп, малды адам баласыны зіні ызанышына оралатып, зге хайуандарды бірін шыр анатына, бірін кшті уатына, бірін жйрік аяына сйентіп, бірін биік жартаса, бірін тере тиыа, алы ормана оралатып, м рбірін сіп-нбекке мар ылып, жас кнінде кішкене уаытында шафхат схрібірлн[107] бастарын байлап амор ылып ойматыы, адам баласына сіп-ніп, тедік алсын емес, блкі адам баласыны зілмес нсіліне таусылмас азы болсын дегендік. Бл хикметтерінен ммасына м мархамат, м адалт заир[108] тр екен. Сіз з ортамызда бл мархамат[109] адалтті иманны шартынан хисап ылмаймыз, ал аны шін мсілим боланда, алла таалаа тслим болып, оны жолында болма едік, боланымыз айсы? Бл екі ай мен кннен арты малым тран жо па? Бл фиылы даны[110] ешбірінде арар ылмаймыз, згелерде боланын жек крмейміз, зіміз ттпаймыз, бл иянатшылы емес пе? иянатшылыа бір арар тран адам я мсылман емес, е болмаса шала мсылман. Алла табарака уатааланы пенделеріне салан жолы айсы? Оны кбі білмейді. «Тфаккару фи ла иллаи»[111] деген хадис шарифті[112] «инна Аллаху йухуббул маситин»[113] деген аяттара ешкімні ыласы, кілі менен ылымы жетіп птаанын кргеніміз жо. «тмурун ан-нас билбирри уа ахсану инна Аллаху йухуббул-мухсинин»[114], «уа аллазина амну у амилу с-салихати л-алайка с-хабул жаннати-хум фиа халидун»[115] деген аяттар ранны іші толан амалус-салих[116] не екенін білмейміз. «Уа ллазин амну у амилу с-салихати ф йуффиим журм уа аллау л йхббу-залимин»[117] аятына араса, амалус-салих залымдыты дидди[118] болар. Олай боланда, адалт рафат[119] болуа кімде-кімні ділеті жо болса, оны хиясы[120] жо, кімні яты жо болса, оны иманы жо деген, пайамбарымыз саллалла алайи уаслламні хадис шарифі «мн л хаян лау у ла иманун лау»[121] деген длелдр. Енді белгілі, иман ры инанышбірлн болмайды, адалт у рафатбірлн болады. малус-салих адаллтті мархамтті болма кллі тнбірлн ылан лшылытарын ешбірі адалтті мархаматты бермейді. Кзі кнде креді намаз оушы, руза ттушыларды не халтт екендіктерін, оан длел керек емес. Блки адалт барша езгулікті анасы др. Ынсап, ят бл адалттн шыады. Аны шін адалтті адамны кіліне келеді: мен з кілімде ылы менімен, сондай-мндай ылытармен мамла[122] ылса екен деп ойлап трып, зім сол ылытармен мамла ылмаандыым жарамайды ой деп, сол зі ділет те м ынсап та емес пе? Ол мма жасылыты басы емес пе? Ж, олай хлы[123] пенен сол ойды ойлаан кісі халлааны[124] шкірді, неге ойламайсы?

Шкірліктен[125] ибадатты брі туады. Енді зинар[126] адалт, шапааттан босанбадар. Егер босанса, иман да, адамды та, ммасы босанады. Аллаяр софыны бір фрддн жз фрд бижай[127] дегені басыа келеді. Енді бізді бастаы тариф[128] бойынша дай таала ылымды, раымды, адалтті, діретті еді. Сенде бл ылым, раым, адалт ш сипатбірлн сипаттанба: ижтиаді[129] шарт етті, мсылман болды м толы инсанияты[130] бар болады. Белгілі жуанмртлік[131] ш хаслат[132] бірлн болар деген сидды[133], крм[134], аыл[135] - бл шін дн сидды, адалт болар. Крм шафаат болар, аыл малм др, ылымны бір аты екендігі, блар р адамны бойында алла табарака уатаала тхмин[136] бар ылып жаратан. Біра оан рауаж[137] беріп глдендірмек, блки адам з халінше кмлата жеткізбек, жетінде болма. Блар - з ижтиадібірлн, ниет халис[138] бірлн ізденсе ана берілетін нрселер, болмаса жо. Бл айтылмыш ш хаслтті иелеріні алды - пайамбарлар, онан со - улиелер, анан со - хакимдер, е аыры - кміл мсылмандар. Бл ш трлі фиыл даны соында болма, зін л біліп, бл фиылдара ашы болып, ттпаты пайамбарлар йретті, улиелер оыды, ашы болды. Біра, храуи[139] пайдасын ана кзетті. ашытары сол халге жетті, дниені, дниедегі тиерлік пайдасын мытты. Блки хисапа алмадылар. Хакимдер дниеде тиетін пайдасын сйлейді, ибрт кзімен[140] караанда, екісі де бірінен-бірі кп жыра кетпейді. Аны шін рбіріні сйлеуі, айтуы басаша болса да, алла тааланы снатына арап пікірлемекті екісі де айтты. Пікірленбекті соы ибратланба болса керек. Бл аыл, ылым екісі де зін зора исабламаты, залымдыты, адам зіндей адамды алдаматы жек креді. р екісі де мархаматты, шапаатты болматыты айтып бйырды, бл раым болса керек. Біра мені ойыма келеді, бл екі тайфа р кісі здеріне бір трлі нпсісін фида ылушылар деп. Яни пенделікті кмлаты улиелікбірлн болатын болса, кллі адам тркі дние болып у деп тариата[141] кірсе, дние ойран болса керек. Блай боланда малды кім баады, дшпанды кім тотатады, киімді кім тоиды, астыты кім егеді, дниедегі алланы пенделері шін жаратан азыналарын кім іздейді? Храми[142], макруи[143] былай трсын, дай тааланы уатыбірлн ижтиад аылыбірлн тауып, раатын крмегіне бола жаратан, берген нигмттеріне, онан крмек хзура[144] суы кзбірлн арап, ескерусіз тастап кетпек аыла, депке, ынсапа дрыс па?! Сахиб нимтке[145] шкіршілігі жо болса, депсіздікбірлн кнкер болмайсы ба? Екінші - бл жолдаылар ор болып, дниеде жо болып кету де хаупі бар. Уа кпірлерге жем болып кетуде, айсыбір сабырсызы жолынан тайып, сабырмен бір арар трамын дегені болып кетселер де керек. Егер де бл жол жарым-жартыларына ана айтылан болса, жарым-жарты раст дниеде бола ма? Раст болса, ммаа бірдей раст болсын, алалаан раст бола ма? м адалт бола ма? Олай боланда, ол жртта мыр жо болса керек. мыр зі - хаиат. ай жерде мыр жо болса, онда кмлат жо. Біра улиелерді де брі бірдей тркі дние[146] емес еді. ашерен - мбшрдан[147] азірет осман, абдурахман бин ауф Уа Саид бин будас шеуі де лкен байлар еді. Бл тркі дниелік: я дние лззатына алданып ижтиадім шала алады деп бойына сенбегендік: я хирс[148] дниеліктен ауымны клін суытпа шін, ренжуге сабыр етіп, зін фида ылып мен жаныммен рыс ыланда, халы е болмаса нпсісімен рыс ылып, уа уастан[149] рбір арзуи[150] нпсіден суынып, адалт, уа мархамат махаббатына бір арар болар ма екен деген мітпенен болса керек. Олай боланда о да жрта ылан арты махаббаттан хисап. Біра бл жол - бек шетін, бек нзік жол. Бл жолда риясыз[151] жеілдіксіз бір арар трып іздеген ана кісі істі кмлатына жетпек. Бл заманда надир[152], бан ылымны да зоры, сидды, айратты да зоры, махаббатты халлана да, уа халы алама да бек зоры табылма керек. Бларды жиылмаы, иынны иыны, блки фитн[153] болар.

Басына м зіне згешелік бермек - адам лын бір бзатын іс. рбір наданны біз тариата[154] кірдік деп жргені біз бзылды дегеніменен бір болады. Хаким, алым - асылда бір сз, біра арафта[155] басалар др. Дниеде ылым заири[156] бар, олар айтылмыштарды налия деп те айтады, бл налияа жйріктер алым атанады. дай таала ешбір нрсені себепсіз жаратпаан, мны ізерлеп тфаккару фи ла иллаи деген аятына бинан[157] бл снати дадан[158] ізерлеп, мар болып ибратланушылара тыю жо, блки снатынан себебін білмекке марлытан санина[159] ашыты шыар. дай тааланы затына пендесіні аылы жетпесе, дл сондай ашыпын демек те орынсыз. ашы-машлыа[160] халик бірлн махл ортасы мунсибтсіз[161] алла тааланы пендесін махаббат уа мархаматбірлн жаратанын біліп, махаббатына махаббатбірлн ана елжіремекті - даа ашы болды дейміз. Олай боланда, хикімет даа, пенде з аылы жетерлік адрін ана білсем деген рбір істі себебін іздеушілерге хаким ат ойдылар. Блар ха бірлн батылды айырмаа, себептерін білмекке тырысандары ммасы адам баласыны пайдасы шін, ойын-клкі тгіл, дниедегі бкіл лззат блара екінші мртбада алып, бір ана хаты таппа, рбір нрсені себебін таппабірлн лзаттанады.

Адаспай тура іздеген хакимдер болмаса дние ойран болар еді. Фиыл пндені[162] азыы - осы жасы хакимдер, р нрсе дниеде соларды истихражы[163] бірлн рауаж табады. Бларды ісіні кбі - дние ісі, лкин осы хакимдерді жасаан, таратан уа айтан істері ддния мзргтул - ахирет[164] дегендей, ахиретке егіндік болатын дние сол. рбір алым - хаким емес, рбір хаким - алым. алымдарыны налиясыбірлн мсылман иман талиди[165] кесіп ылады. Хакимдерді алиятыбірлн жетсе, иман якини[166] болады. Бл хакимдерден мрад - мсылман хакимдері, болмаса айри дінні хакимдері - рше фатлбни тжидуни[167] делінсе де, дниені м адам лы міріні сырына жетсе де, дінні ха марифатына[168] жете алмаандар. Бларды кбі - иманны жеті шартынан, бір алланы таныматан айри, яни алтауына кімі кмнді, кімі мнкір[169] болып, тахилай алмаандар. Егер блар дін стазымыз емес болса да, дінде басшымыз дайды елшісі пайамбарымызды хадис шарифі, хайру н-нас мн йанфау н-нас[170] деген. Бл хакимдер йы, тынышты, уес-ызыты брін ойып, адам баласына пайдалы іс шыармалыына яни, электрді тауып аспаннан жайды брып алып, дниені бір шетінен азір жауап алып трып, от пен суа айласын тауып, мы адам ыла алмастай ызметтер істетіп ойып трандыы, уа хусусан[171] адам баласыны аыл-пікірін стартып, ха бірлн батылдыты айырматы йреткендігі - баршасы нфилы[172] болан со, бізді олара міндеткерлерімізге дауа жо.

Бл заманны моллалары хаким атына дшпан болады. Блары білімсіздік, блки бзы фиыл, л-инсан дд лма жилг[173] хисап. Оларды шкірттеріні кбі біраз араб-парсыдан тіл йренсе, бірлі жарым болымсыз сз бахас йренсе, соан мз болып, зіне згешелік беремін деп уре болып, жрта пайдасы тимек тгіл, трлі-трлі зарарлар хасил ылады. «ай-ай!» менен, матанменен ауымды адастырып бітіреді. Бларды кбі ншейін жил[174] тгіл, жиллр кібік[175] талап болса, айда ха сздер келсе, азір инсапа айтсын м ибраттанасы. Рас сзге ор азып, тор жасама не деген инсап, ры зімшілдік м рбір зімшілдік - рбір адамды бзатын фиыл. Расты бір аты - ха, хаты бір аты - алла, бан арсы аруласанша, мны ып адалтпен тптештеуге керек. Мндай фиылдардан кпір[176] хаупі де бар. Жне пайамбарымыз саллалла алайи усллам «аыр заманда бір жылды, бір кн болар» дегенде сахаба-и крмлар[177] «бл жылды кнде намаз нешеу болар» деп сраанда: оны патуасын сол заманны алымдары білер деген сзінен ибратланып араса, замана згеру бірлн аидалар згерілмегін білдіргені малм болады. Бл кндегі тхсил-лум[178] ескі медреселер рпында болып, бл замана пайдасы жо болады. Соан арай сманияда[179] мектеп харбиа[180], мектеп ршидиалар[181] салынып, жаа низама айналан. Мндаылар за жылдар мір ткізіп, ылымды пайдасыз за бахастар бірлн кнін ткізіп, маишат[182] дниеде надан бір ессіз адам болып шыады да, харакетке лайыты жо болан со, адам аулауа, адам алдауа салынады. Кбінесе мндай ессіздерді насихаты да тасирсіз болады.

Дниені мамурлыы[183] бір трлі аыла нр беріп тратын нрсе. Жошылыты адамды хайуандандырып жіберетіні де болады. Блки дниені ылымын білмей алматы - бір лкен зарарлы наданды, ол ранда сгілген: дниеде кімде-кім зіне згешелік бермек асты бірлн мала махаббатын аударандар дниеде болмаса, ихсанда[184] олым ыса болмасын деп м біреуге тамылы[185] болмайын деп, мала махаббатын аудармай, езгулікке бола халал ксіпбірлн тапан дние емес.

Біз ылымды сатып, мал іздемек емеспіз. Мал бірлн ылым ксіп ылмапыз. нер - зі де мал, нерді йренбек - зі де ихсан. Біра ол нер адалттан шыпасын, шарыа[186] муафих[187] болсын. Адама халінше ихсанды болма - арыз іс. Біра згелерді ихсанына сйенбек дрыс емес. Моллалар тра трсын, хсусан[188] бл замананы ишандарына бек са болыдар. Олар - фитн[189] алым, блардан залалдан баса ешнрсе шыпайды. здері хкім шариатты[190] таза білмейді, кбі надан болады. Онан асып зін зі іл тариат[191] біліп жне біреуді жеткізбек дауасын ылады. Бл іс оларды сыбаасы емес, бларды жеткізбегі мхал[192], блар адам аздырушылар, хатт дінге де зарарлы др. Бларды сйенгені - надандар, сйлегені - жалан, длелдері тасбыы менен шалмалары, онан баса ешнрсе жо.

Енді білііздер, перзенттер! Кдай тааланы жолы деген жол ниаятсыз[193] болады. Оны ниаятына ешкім жетпейді. Біра сол жола жруді зіне шарт ылып кім адам басты, ол таза мсылман, толы адам делінеді. Дниеде тпкі масаты з пайдаа болса, зі ниаятлысы, ол жол кдайды жолы емес. аламнан жиылсын, маан йылсын, отыран орныма аып келе берсін деген ол не деген ынсап? Не трлі болса да, я дниенен, я аылынан, я малынан адалт, шапаат секілді біреулерге жасылы тигізбек масаты болса, ол жол - даны жолы. Ол - ниаятсыз жол, сол ниаятсыз жола аяыды берік басты ниаятсыз даа таырып хасил[194] болып хас[195] езгу лдарынан болма міті бар, зге жолда не міт бар? ейбіреулерді бар нері, масаты киімін тземек, жріс-трысын тзетпек болады да, мнысын зінше бір дулет біледі. Бл істерді брі зін крсетпек, зін зі базара салып, бір аылы кзіндегі аыматара «брекелді» дегізбек. «Осындай болар ма едік» деп біреулер талаптанар, біреулер осындай бола алмады» деп кйінер, мнан не пайда шыты? Мнша уреленіп, сыртыды бір сйген ауымыа сатарсы? Сырта асиет бітпейді, алла таала арайтын алыбыа боямасыз ыласыа асиет бітеді. Бл айнаа табынандарды аылы аншалы сер дейсі? Аыл ссе, ол тпсіз тере жасылы сймектікбірлн сер.

дай таала дниені кмлатты шеберлікпен жаратан м адам баласын ссін-нсін деп жаратан. Сол сіп-ну жолындаы адамны талап ылып ізденер арызды ісіні алды - уелі дос кбейтпек. Ол досын кбейтпекті табылмаы зіні згелерге олынан келгенінше досты маамында[196] болма. Кімге достыы болса, досты досты шаырады, е аяы ешкімге ас саынбасты м зіне згешелік беремін деп, зін тілмен я ылыпен зін зі арты крсетпек масатынан аула болма. Бл зін зі арты крсетпек екі трлі!

уелгісі - рбір жаманшылыты, жаасында трып адамны адамдыын бзатын жаманшылытан бойын жиматы, бл адама нр болады.

Екінші - зін зі згешелікпен арты крсетпек адамдыты нрын, глін бзады.

шіншісі - асты ылма, ор ттпа, кемітпек. Олар дшпанды шаырады.

м зі згеше боламын демекті тбі - матан. рбір матан біреуден асамын деген кншілікті бітіреді де, кншілік кншілікті озайды. Бл ш трлі істі жотыы, адамны кіліне тынышты береді. рбір кіл тыныштыы кілге талап салады.

Кллі адам баласын ор ылатын ш нрсе бар. Сонан ашпа керек: уелі - наданды, екінші - еріншектік, шінші - залымды деп білесі.

Наданды - білім-ылымны жотыы, дниеден ешнрсені оларсыз біліп болмайды.

Білімсіздік хайуанды болады.

Еріншектік - клі дниедегі нерді дшпаны. Талапсызды, жігерсіздік, ятсызды, кедейлік - брі осыдан шыады.

Залымды - адам баласыны дшпаны. Адам баласына дшпан болса, адамнан блінеді, бір жыртыш хайуан хисабына осылады.

Бларды емі, халлаына махаббат, халы алама шапат, айратты, трлаулы, адалт ісіні алды-артын байарлы білімі, ылымы болсын. Ол білім, ылымды даа мтди[197] болсын, яни дай таала бл аламды жаратты, ерінбеді, келісімменен, хикметпенен кмлатті бір жола салып жасады, сіздерді ісііз де бір жасылыты бина[198] ылып, ара сйерлік шеберлікпенен болсын. Жне дай таала рне жаратты, бір трлі пайдалы хикметі бар. Сені де ісінен бір зарарлар шыып кеткендей болмай, кпке пайда боларлы бір міт бар іс болсын. Бларсыз іс іс емес. Блки бларсыз таад[199] - таат та емес.

Белгілі, дай таала ешбір нрсені хикметсіз жаратпады, ешбір нрсеге хикметсіз тклиф[200] ылмады. Бріні хикметі бар, бріні себебі бар, бізді ауам[201] былай трсын, ылыма махаббаты барлара себеп, парыздарды білмекке ижтиат лзім[202], сіздер рбір амал ылсаныз езгулік деп аласыз, езгулікке бола асд[203] етіп ниет етесіз. Ниет оны парызынан хисап, пайамбарымыз саллалла алайи услламні хадис шарифі: «иннмал-мал бин-ниет»[204] деген. Енді ниет еттііз таарат[205] алмаа, намаз оымаа, руза ттмаа, бл тааттарды ниетііз заирынан[206] алып сыр, ибадата жетпегендігі кемшілік емес пе? Сізді батиныыз[207] таза болмаы ол иман болып, бл заир ибадатыыз иманды болан со ана, парыз болан, сізді заирыыздаы ибадат - батиныыздаы иманны клекесі, м сол иманны нрланып трмаына крік шін бйырылан. Оны шін ламалар иман екеу емес біреу, біра езгу таатбірлн нрланады, таат жо болса кгірттенеді, блки сну хаупі де бар деген. Егер надандар ол ибадатты ішкі сырын ескермей алса, соны ылып жріп, иманы снер деген.

Мені хаупім бар, олар хас[208] осы ибадат екен, даны бізге бйыраны, біз осыны ылса, мсылманды кміл болады деп ойлайды. Ол ибадат кзетшісі еді. Ж, кзетші кзеткен нрсені амандыын ойламай, бір ана ояу трмаын, асд ылса, ол не кзет? Кзеткен нрсесі айда кетеді? Масат кзетілген нрсені амандыы, тазалыы емес пе? Ей, ишараттан[209] хабарсыздар, ара! Бл ибадаттан бір лкені - намаз, ол намаздан уелі таарат алма, онан со намаза шуру[210] ылма, ол тааратты алды истинжа[211] еді. Мны берік ойлап тр. Аяы екі аяа мсіх[212] бірлн бітуші еді, блар ммасы болмаса кбі ишарат еді. Истинжада к... іізді жуасыз, сізді к... іізді ешкімге керегі жо еді. Онымен сезімді тазалыа кіргендігіді кміл ыхласыды крсетіп, ішімні сафлыыны[213] соында халы крер, сыртымды да пак етемін м кзге крінбейтін азаларымды[214] да пак етемін, бл пактікті стінде аллаа да айтамын деп зірленесіз.

Енді намазды аты - салауат[215], салауат да маынасында деген:

Аята, мойында болан мсхлар - ол жума емес, здері де жуулы деп крсеткен ишараты.

Намаздан уелі ла атыыз - кірш алла тааланы жоарыда деп, мкан испат[216] етпесе де, бегірек созу депсіз болып, кн дариясына ары болдым, яни дние уесіне ары ылмай олымнан тарт, яни тыларлы жрдемдеріні ишараты.

Онан со иамда[217] трып ол балама - л ожа алдында трма, бара патша алдында траннан арты алланы адірлілігіне[218] зіні ажиздыына[219] ырарыны[220] беріктігін крсеткен ишараты.

ыблаа арама - кірш, дай таалаа ешбір орын ммкін емес болса да, зиратын[221] парыз еткен орына жзін аратып, сондаы дадай абылдыа жаын болар ма екен деген ишараты.

Онан со ира'т[222] яни сури фатиха оисы, мнда біра сз зарады. Ол фатиха сресіні маыналарында кп сыр бар.

Ру[223] бас рма - алдында да хазірге сас, ол да - ишарат.

Сжделер[224] уелі жерден жараланына ырары, екіншісі - жне жерге айтпаына ырары, бас ктермек жне тіріліп, срау бермегіне ырарыны ишараты.

адаату л-ахир[225] - даны аырында аллаа тахайат[226], одан тшуд, одан салауат, пайамбарымыз сллаллау алайи у-сллмге айтпа шін е аыры слембірлн тауысасыз, яни алла тааладан не тілеп да ылдыыз. Ол да азинасы кллі мсылмандарды ортатастырып, олара да слмтшілік тілеп м раымет тілеп бітіресіз. Ж, бл сзден ибртлендік?!