ОТЫЗ ТОЫЗЫНШЫ СЗ

 

Рас, брыны бізді ата-бабаларымызды бл замандаылардан білімі, ктімі, сыпайылыы, тазалыы тмен болан, біра бл замандаылардан арты екі мінезі бар екен. Ендігі жрт ата-бабаларымызды мінді ісін бір-бірлеп тастап келеміз, лгі екі мінезін біржола жоалтып алды. Осы кнгілер зге мінезге осы рмелеп ілгері бара жатанына арай, сол аталарымызды екі ана туір мінезін жоалтпай трса, біз де ел атарына кірер едік. Сол екі мінез жо болан со, лгі йренген нерімізді брі де адамшылыа самайды, сайтандыа тартып барады. Жрттытан кетіп бара жатанымызды бір лкен себебі сол крінеді.

Ол екі мінезі айсы десе, уелі - ол заманда ел басы, топ басы деген кісілер болады екен. Кш-онды болса, дау-жанжалды болса, билік соларда болады екен. зге ара жрт жасы-жаман здеріні шаруасымен жре береді екен. Ол ел басы, топ басылары алай ылса, алай бітірсе, халы та оны сынама, бірден бірге жгірмек болмайды екен. «ой асыын олыа ал, олайыа жаса, саа ой», «Бас-басыа би болса, манар тауа сыймассы, басалаыз бар болса, жанан ота кймессі» деп, мал айтып тілеу ылып, екі тізгін, бір шылбырды бердік саан, берген со, айтып бзылма тгіл, жетпегеніді жетілтемін деп, жамандыын жасырып, жасылыын асырамын деп тырысады екен. Оны зор ттып, улие ттып, онан со жасылары да кп азбайды екен. Брі з бауры, брі з малы болан со, шыныменен жетесінде жо болмаса, соларды амын жемей айтеді?

Екіншісі - намысор келеді екен. Ат аталып, аруа шаырылан жерде аайына кпе, араздыа арамайды екен, жанын салысады екен, «зіне ар ттан жаттан зар ттады» деп, «Аз араздыты уан кп пайдасын кетірер» деп, «Аайынны азары болса да, безері болмайды» деп, «Алтау ала болса, ауыздаы кетеді, тртеу тгел болса, тбедегі келеді» десіп, «Жол уан азынаа жолыар, дау уан блеге жолыар» десіп. Кніки, енді осы екі мінез айда? Блар да арлылы, намыстылы, табандылытан келеді. Блардан айрылды. Ендігілерді достыы - бейіл емес, алдау, дшпандыы - кейіс емес, не кндестік, не тыныш отыра алмаанды.

 

ЫРЫНШЫ СЗ

 

Зинар, сендерден бір срайын деп жрген ісім бар.

Осы, бізді азаты лген кісісінде жаманы жо, тірі кісісіні жамандаудан аманы жо болатыны алай?

айраты айтан шал мен жасты брі бітім ылады, шалдар зді-зі кп рбыдан айрылып азайып отырса да, біріменен біріні бітім ылмайтыны алай?

Бір елді ішінде жамаайынды кісі бірге туандай кріп, іші елжіреп жасы кріп трып, елге келсе, рберден со айта ашандай ылатыны алай?

Жатты бір туір кісісін крсе, «жарыты» деп жалбырап алып, матай алып, з елінде сонан арты адам болса да, танымайтыны алай?

Бір жолаушы алыс жерге барса, баран еліне з елін матаймын деп тірікті сыбап-сыбап, айтып келген со, сол баран, крген елін, жерін матап тірікті сыбайтыны алай?

ай азаты крсем де, ай баласы жасыра болса, оны басынан прмене болып жріп, ержеткен со суы тартатыны алай?

Біреуді аайыны торалы той, топыраты лімде, адалды, берекеде алысуа табылмай барымта алалы, рлалы десе, табыла оятыны алай?

Бйгеге ат осса, атыды тартыспайтын аайын, аты келсе, бйгесіне кпелейтыны алай?

Баяыда біреу біреуді плен жасымда жарыты атым арып келе жатанда плен жерге жеткізіп салып еді деп, соны лгенше айта жруші еді. Осы кнде бл жылы берген ендігі жыла жарамайтыны алай?

Байды баласы кедей болса, рлы ылуа арланбайды, байа кірісуге арланатыны алай?

Екі жасы бір елде сйіскен достыында тра алыспайды. Кейбір антрандарды тыма тату бола алатыны алай?

Біреуді досым деп ат беріп жрсе, оан сені бір дшпаны келіп бір тай берсе, бзыла алатыны алай?

Кнде тілін алатын достан кейде бір тіл ала ойан дшпана кісіні ле жаздайтыны алай?

Кп кісі досым жетілсе екен демейді, егерде бір жетілсе, баанаы досына бітімі жо дшпан сол болатыны алай?

Кей жрт аыл айтарлы кісіні іздеп таба алмайды. ылыыны ылшыын танитын кісіден ашы жретыны алай?

Біреу біреудікіне келгенде йіндегі малыны брін де айдап келіп, з йіне кісі баранда бар малын далаа айдап жіберетыны алай?

Тынышты іздеп таба алмай жрген жрт тынышты крсе, стке трмай, тыныштытан жалыа алатыны алай?

Елді пысы билегені несі? Пысыты брі кедей келетыны несі?

Тоал атын р келетыны несі? Кеселді кісі ер келетыны несі? Кедей кісіні кер келетыны несі?

Нпсісін тыйып, бойын тотатан кісіні жаман атанып, нпсісі билеп, матана еріп пле шыаран кісі мыты атанатыны несі?

азаты шын сзге нанбай, ла та оймай, тыдауа олы да тимей, плелі сзге, тірікке сттей йып, бар шаруасы судай аса да, соны бден естіп пай кетпейтыны алай?

 

ЫРЫ БІРІНШІ СЗ

 

азаа аыл берем, тзеймін деп ам жеген адама екі трлі нрсе керек.

уел - бек зор кімет, жарлы олында бар кісі керек. лкендерін орытып, жас балаларын еріксіз олдарынан алып, медреселерге беріп, бірін ол жол, бірін бл жола салып, дниеде есепсіз ылымны жолдары бар, сол рбір жолда бір медресе бар, солара тоздырып, бірін сен бл жолды йрен, сен ол жолды йрен деп жола салып, мндаы халыа шыынын тлетіп жіберсе, хтта ыздарды да е болмаса мсылман ылымына жіберіп, жасы дін танырлы ылып йретсе, сонда сол жастар жетіп, бл аталары артайып сзден аланда тзелсе болар еді.

Екінші - ол адам есепсіз бай болара керек. Аталарын паралап, балаларын алып, бастапы айтандай жола салып, талим[227] берсе, сонда тзелер еді.

Енді мндай халыты еріксіз орытып кндірерлік кш-уат ешкімге бітпейді. Ол баланы азаты брін паралап кндірерлік дулет бір кісіге бітуге ммкін де емес.

азаты я орытпай, я параламай, аылменен не жерлеп, не сырлап айтанменен ешнрсеге кндіру ммкін де емес. Етінен ткен, сйегіне жеткен, атадан мирас алан, ананы стіменен біткен наданды лдеашан адамшылытан кетірген. здеріні ырбаы бар ма, пыш-пышы бар ма, гуілдегі бар ма, дрілдегі бар ма - сонысынан дниеде ешбір ызыты нрсе бар деп ойламайды, ойласа да брыла алмайды, сз айтса, тгел тыдап тра алмайды, не кілі, не кзі аладап трады. Енді не ылды, не болды!

 

ЫРЫ ЕКІНШІ СЗ

 

азаты жаманшылыа йір бола беретыныны бір себебі - жмысыны жотыы. Егер егін салса, я саудаа салынса, олы тиер ме еді? Ол ауылдан бл ауыла, біреуден бір жылыны майын мініп, тама асырап, болмаса сз адып, улы, смдыпенен адам аздырма шін, яки азырушыларды кеесіне кірмек шін, пайдасыз, жмыссыз аырып жруге мар. Дниелік керек болса, адал ебекке салынып алан кісі ондай жрісті иттей орлы крмей ме? зіні ксібін тастап, кезегендікке салына ма? Малдылар малын кей малшылара, бала-шааа тапсырып, олдаы дай берген азды-кпті дулеті ызысыз крініп, оны ры-беріге жем болып, ара-жара шырауына шыдайды. «Пыш-пыш кеестен алып, бір ауылда барып улы, смды жасап жріп, тегін тамак жеп, ыржыдасуды ысыратуа шыдамайды. Не шін десе, халыа дет сол болан со, шаруаа пысы, мал бауа, мал табуа пысы ол нерлі кісіге осылмайды, я зі пле шыаруа пысы, я сондайларды сзін «естігенім, білгенім» деп елге жайып жріп, ырбадауа пысы нерлілерге осыландай крінеді. Сол шін осы кнгі азаты іске жараймын дегені зіні азды-кптісін біреуге оса салып, «кре жр, кздей жр» деп басын босатып алып, сз адып, тама адып, ел кезуге салынады.

Бл кндегіге байлы та матан емес, аыл, абырой да матан емес, арыз бере білу, алдай білу - матан. Бл екеуі олынан келген кісі салт атты, сабау амшылы кедей де болса, аз да болса орны трде, майлы ата, майлы етке олы жетеді. Жел кпелеу, матанша байларды: «сіз айтсаыз, ота тсуге бармын» деп желдендіріп алып, шаруасын ылмай-а, малын бапай-а содан алып киімін бтейтіп киіп, туір атын мініп алып, атарлы бір рметке жетіп жре береді.

Ол бай з тыныштыын да білмейді. Бос шыындананын да ескермейді. Бір кісімен сйлесе, «мны айтеміз» - деп баанаы антранмен аылдасады. Ол сиырды жорасы секілденіп, арайанда жалыз зім болсам екен дейтын ниетімен жне де аылдасар досы кбейсе, адірім кетіп алады деп «Ой, тір-ай, соны білмей трсыз ба? Ол ана улы ой, бл мына улы ой деп, оан бйдей салса болмай ма?» деп бар обаан жауапты йретіп, амалшылыты жолын йретем деп, ол байды зін кісіге сенбейтын ылады. Жне байды зіне де адам сенбейтын болады. Байды з жауабы, з мінезі обай тран со, банаы кісі бзылса, лгі антран байа, «мен айтпап па едім, онікі улы сз деп, міне крді бе?» деп, екіншіде тырп етпейтын ылып алады. Ендігі жртты аылы да, тілеуі де, харекеті де - осы.

 

ЫРЫ ШІНШІ СЗ

 

Адам ылы екі нрсебірлн бірі - тн, бірі - жан. Ол екеуіні орталарында болан нрселерді айсысы жибили[228], айсысы ксиби[229] оны білмек керек. Ішсем, жесем демекті басы - жибили, йытама та соан сайды. Аз ба, кп пе, білсем екен, крсем екен деген арзу[230], бларды да басы - жибили. Аыл, ылым - блар - ксиби. Кзбенен кріп, лапен естіп, олмен стап, тілмен татып, мрынмен иіскеп тыстаы дниеден хабар алады. Ол хабарларды намдысы намды алпыменен, намсызы намсыз алпыменен, рнешік з суретіменен кілге тседі. Ол кілге тсіруші баанаы бес нрседен ткен со, оларды жайастырып кілде суреттемек. Ол - жанны жибили уаты др, бірі мытпасты жасы нрседен кілге жасы сер хасил[231] болып, жаман нрседен кілге жаман сер хасил болу секілді нрселер. Бл уаттар уелде кішкене ана болады. Ескеріп баан адам лкейтіп, лайтып, ол уаттарды уатын зорайтады. Ескерусіз алса, ол уатты айсысы болса да жоалады, тіпті жоалмаса да, аз-маз нрсе болмаса, лкен ешнрсеге жарамайтын болады.

Кімде-кім сырттан естіп білу, кріп білу секілді нрселерді кбейтіп алса, ол - кп жианы бар адам: сынап, орындысын, орынсызын - брін де баанаы жиан нрселерінен есеп ылып, арап табады. Блай етіп бл харекетке тсінген адамды аылды дейміз.

«дай таала зі аыл бермеген со айтейік?» демек, «дай таала сеніменен мені бірдей жаратып па?» демек, дай таалаа жала жауып, зін тарма боландыы. Бл - ойсыз, нерсіз надан адамны ісі. Оан дай таала крме, есітпе, крген, естіген, кргеніді ескерме, есіе сатама деп пе? Ойын-клкімен, ішпек-жемек, йытамапен, матанмен уре бол да, ішіндегі азынады жоалтып алып, хайуан бол деген жо.

Кейбіреулер айтады: «Аыл жибили болмаса да, талап - жибили. Талап берген адам аылды тапты. Талабы жо кісі таба алмады» - дейді. О да бекер. Талап балада да бар, оан талас ылуа болмайды. Баана айтты ой, жан уаты басында кішкене болады, ескермесе жоалып та кетеді, ескерсе, ктіп айналдырса, зораяды деп. Жан уатыменен адам хасил ылан нерлері де кнде тексерсе, кнде асады. Кп заман тексермесе, тауып алан неріні жоаландыын жне зіні ол мезгілдегіден бір баса адам болып кеткеніді білмей аласы. ай жоалан нер ал, мен жоалдым деп, хабар беріп жоалады. Енді уса, баанаы уелгі табуынан иыныра тиеді.

Жан уаты дейтын уат - бек кп нрсе, брін мнда жазара уаыт сыйызбайды. Біра рбір нерді тыстан тауып алып ішке саланын, соны тамырын берік стап труа жараушы еді. Кп заман ескермеген адамнан ол баанаы нерді зіні е ызыты, ымбатты жерлері жоала бастайды. Онан со кп заман тсе, сол нерді сатайтын уатты зі де жоалады. Онан со айта ксіп ылуа болмайды.

Бл уатты ішінде ш арты уат бар, зинар соны жоалтып алу жарамас, ол жоалса, адам ылы хайуан болды, адамшылытан шыты.

Біреуі орысша «подвижной элемент» - деп аталр. Ол не нрсе? Не крді, не есітті, рнешік білді, соны тездікпенен ып, андыпенен трмай, арты айдан шыады, алды айда барады, сол екі жаына да аылды жіберіп арамаа тез озап жібереді. Егер бл болмаса, кп білуге кп оу оды пайда да бермейді. Керекті уаытында ойламай, керекті уаытында ылмай, керекті уаытында айтпай, дйім уаытынан кеш алып, «й, ттеген-ай! йтуім екен, бйтуім екен» деп, мір бойы афил болып-а отыраны.

Біреуін орысша «сила притягательная однородного» - дейді. Ол - бір нрсені естіп, кріп білді, хош келді, кзір соан саандарды тексересі. Тгел саан ба? Яки бір ана жерден саандыы бар ма? рнешік сол іске бір келіскен жері бар нрселерді брін ойлап, білгенін тексеріп, білмегенін срап, оып, бтеннен хабарланып білмей, тыншытпайды.

шіншісі, орысша «впечатлительность сердца» - дейді, яни жректі матаншаты, пайдакнемдік, жеілдік, салыртты - бл трт нрсебірлн кірлетпей таза сатаса, сонда сырттан ішке баран р нрсені суреті жректі айнасына аны рушан болып тседі. Ондай нрсе тла бойыа жайылады, тез мыттырмайды. Егер де баанаы трт нрсемен жректі кірлетіп алса, жректі айнасы бзылады, я исы, я кгірт крсетеді. Енді ондай нрседен оды ым болмайды.

рнешік тн уатыменен сырттан тауып, сыртта сатайсыз, оны аты дулет еді. Оны да неше трлі кеселі, кесепаты бар нрселерін білмесе, сатай алмаушы еді ой. Соан саан іштегі жан уатыменен жиан нрсені аты аыл, ылым еді ой. Оны да неше трлі кеселі, кесепаты тиер нрселері бар. Оны білмесе, бапаса - айрыласы. Жне рбір жасы нрсені лшеуі бар, лшеуінен асса - жарамайды. лшеуін білмек - бір лкен керек іс. Ойланба жасы, іске тіпті салынып кеткен кісі ойын байлай алмай, ияли болып та кеткені де болады. Ішпек, жемек, кимек, клмек, кіл ктермек, шпа, сймек, мал жима, мансап іздемек, айлалы болма, алданбасты - бл нрселерді бріні де лшеуі бар. лшеуінен асырса, боы шыады.

«Нені ызыын кп іздесе, соны кйігін бір тартасы» деген брыны алымдар. Баз махфи олмая[232] ол, мен айтан ш уатты ішінде екеуі, яни «сила притягательная однородного» бірлн «подвижной элемент» - бл екеуі осылып тра тран нрсе, кллі пайда да блардан шыады, уа кллі зарар да блардан шыады. Мансап сйгіштік, матаншаты, ашуланшаты, тірікшілік, осыан саан рбір маскнемдікке тартып, мар ылып, аылдан шыарып жіберетын нрселер осы екеуінен болады. Бларды тбегейлеткенде жасы нрселерді тбегейлетіп, жаман нрселерден, яни жоары айтылмыш секілді адамшылытан шыарып, марпаздыа салып жіберетын нрседен бойды ерте тыйып алуа керек. Пайда, залалды айыратын уатты аты аыл еді ой. Бір аыл уатыбірлн мны тотатып болмайды. м аыл, м айрат - екі мыты уат осылып тотатады. Ол екеуі кімде бар болса, баанаы екі уат мнан салса онан шыатын бір жора атпенен те. Егерде бл екі уатты екеуі де аз болса, яки бірі бар, бірі жо болса, баанаы екі уаттар - бір басы атты асау ат, жгенсіз тауа ра ма, таса ра ма, суа ра ма, жара ра ма - дай білсін, йтеуір жолда крген есті, аылы дрыс адамдар лі де срамай да алады. Сенде ерік жо. Екі етек жайылып, екі кзі аспанда, масара болып кеткені лгеніше.

 

ЫРЫ ТРТІНШІ СЗ

 

Адам баласыны е жаманы - талапсыз. Талап ылушылар да неше трлі болады. м талапты зі де трлі-трлі. м сол талаптарды айсысыны соына тссе де, бірінен бірі нерлі, трлаулыра келеді. Уа, лкин адам баласы я талапты, я талапсыз болсын, йтеуір «брекелдіні» керек ылмайтыны болмайды. рнешік, орынсыз ба, орынды ма, «брекелді» деушіні кіл іздеп трады. Адам баласы зі ай жолда, ай майданда жрсе, сол майдандаы кісімен сырлас болады. Аны шін зге жолдаылардан «брекелдіні» оды ктпейді. Маан «брекелді» десе, осы зімменен серіктес, сырлас осылар «брекелді» дер дейді.

Талапты ішінде адам баласы кбінесе басына кдір іздеп, сол талапта болады. Біреуі мал уып жатыр. Сарадыпен, арамдыпен, йтеуір мал тапсам, «Мал тапан ерді жазыы жо» дейтын, «Малдыны беті жары» дейтын маала сеніп, халыты тріне арай, ит те болса, малдыны сге алмайды деп, бл мал м пайда, м асиет болады бойыма дейді. Мнысы рас, азаты з лына араанда, біра адамдыа, аыла араанда, аза тгіл, кіл жиіркендіретын іс. Осыан орай біреу ажеке атанамын, біреу батыреке атанамын, біреулер білгіш, у, см атанамын деп сол харакетте жр. райсысы азаа яки бірі бар, бірі жо болса, баанаы екі блдама та болып, басына «осыным бірсыпыра елеу азы болар» деген талаппен ылып жр. Мнысы азаты тамырын стап-стап арайды-даы, «мынаны алып келіп берсе, ымбат аландай екен, осы кнде мына бір істі біраз плы бар екен» деп, азаты бетінен оып, ізденген талап болмаса, кітап бетінен оып іздеген талап емес. Аны шін кітап сзіменен ізденген талап болса, уелі ккіректі тазалау керек дейді, онан со ибадат ыл дейді. азаты бетіне арап, содан оыан болса, ол талабыды ыла бер, ккіректі дым тазалаймын деме, оны кім кріп жатыр, ішіде атпар кп болмаса, т-берекеге жаымды болмайды дейді. Енді осыан арап айдан оып, мтылан талап екенін білерсі.

 

ЫРЫ БЕСІНШІ СЗ

 

дай табарака уатааланы барлыыны лкен длелі - неше мы жылдан бері ркім ртрлі сейлесе де, брі де бір лкен дай бар деп келгендігі, уа м неше мы трлі дінні брі де аделет, махаббат дайа лайыты дегендігі.

Біз жаратушы емес, жаратан клекесіне арай білетын пндеміз. Сол махаббат пен аделетке арай тартпапыз, сол алланы хикметін біреуден біреу аныыра сезбекпен артылады. Инандым, сендім демек инандырамын, сендіремін деген емес.

Адамшылыты алды - махаббат, аделет сезім. Бларды керек емес жері жо, кіріспейтын да жері жо. Ол - жаратан тіріні ісі. Айыр биеге ие болмата да махаббат сезім бар. Бл аделет, махаббат сезім кімде кбірек болса, ол кісі - алым, сол - аил. Біз жанымыздан ылым шыара алмаймыз, жаралып, жасалып ойан нрселерді сезбекпіз, кзбен кріп, аылмен біліп.

 

 

[1] са саудагер

[2] Лас, быланыш

[3] ылмысты

[4] Жауапа шаыру

[5] Білім

[6] ызметке таайындау

[7] Туке ханны за жинаы

[8] Араа жруші адам

[9] Нану, сену

[10] Берік, мыты, сенімді

[11] лы трі, кшті дай

[12] Те келмейтін, бірдей келмейтін

[13] дайды жарылауы мен раметіндегі

[14] Длелдеу, длелмен бекіту

[15] Шын иман

[16] Біреуге еріп нану

[17] Кешу, кешіру

[18] орау, жрдем ету

[19] Даналы

* Бл жерде Абай шамамен айтып отыр. Абай тсында, 1897 жылы жргізілген халы санаы бойынша, Россия империясы шегінде тратын азатарды жалпы саны 4 миллион 84 мы болан (Я.Е.Володарский. Население России за 400 лет. XVI-XX начало вв. М., 1973, с. III).

[20] Хауіпті, блінген

[21] Керемет, ажайып, сыр, аыл

[22] Бірдейлік, теесу

[23] лы діреті кшті дай

[24] Аындыы

[25] Сырты бес сипат, бес сезім мшесі

[26] Мтажды

[27] абілеттілік деген маынады

[28] Шама, шек

[29] Кешіруші

[30] лгі

[31] Тынышты, рахатшылы

[32] Кндеу, кндеушілікті

[33] Ашаратану, омаайлану, сара болу

[34] Менмендік, ірілік

[35] Ойласу, пікір алысу

[36] Сатау, орау

[37] алайда, йтеуір

[38] Арабша дрысы: саллола Аллаху уа алейхи с-салам - дайды раыметі жауыр

[39] Пайамбар туралы гімелер

[40] Ескерткіш, есте алу

[41] Жасы сипат

[42] Пайдалыны алу

[43] Зарарлыдан ашу

[44] Пайда, нтиже

[45] Нану, сену

[46] Жетілу, толыу

[47] адірлі, сыйлы

[48] Мхаммед пайамбара дайды шапааты мен слемі жетсін деген сз

[49] дайа оны есімдері мен сипаттарына иман келтіремін

[50] Алланы аттары

[51] лы сипат

[52] зіне хас, зіне лайы

[53] Мсылман адам

[54] Берілу

[55] Тіршілік

[56] Кш

[57] Арабшасы: басара – кру, круші

[58] Есту, естуші

[59] Тілеу, алау

[60] Сздер

[61] Болдыру

[62] Жетісу, лкею

[63] Кішкентай

[64] Белгілі, аны

[65] Тірді ісі

[66] Айыру, анытау, білу

[67] Алланы тану

[68] Данышпан, дана адам

[69] Болуы ммкін нрселер

[70] Бар болу, болмыс

[71] Пайамбар сзі

[72] Ескі, кне

[73] Орныты, траты

[74] Арабша: исмаи хусналар – жасы есімдер

[75] зіне лайы

[76] зі істейтін

[77] Тсіндіру, тсінік беру

[78] Кш болуда

[79] Арабша: м ууали - уелде, уелден

[80] лшылы ету

[81] немі, рашан, рдайым

[82] Шексіз, шамасыз

[83] апы алу, апы болу

[84] Істеушіні ісіне арап

[85] Ертуші

[86] Еруші

[87] дайды тану

[88] Баса да емес, соны зі де емес

[89] Кп адам

[90] Теріс

[91] Жарылаушы

[92] Мейірімді

[93] Кешіруші

[94] Сюші

[95] ораушы, сатаушы

[96] Айыпты жабушы

[97] Рызы беруші

[98] Пайдалы, пайда беруші

[99] кіл

[100] Жасы, кішіпейіл

[101] Сйеніп, негіз етіп

[102] Брыннан айтылып жрген сздермен

[103] Оймен, аылмен

[104] Адам, адам баласы

[105] Діни ым бойынша заман аырда адам баласыны кнсі тексерілетін орын

[106] сімдіктер

[107] Ертегі раымет

[108] ділдікті крінуі

[109] Жасылы, жрдем

[110] Тірді ісі

[111] дайды бергеніне ой жібер

[112] Пайамбарды ізгі сзі

[113] Егер сен алланы сйсе, о да сені сйеді

[114] Адамдара жасы іс істе деп, жасылы етііз деп бйырыыз, йткені дай жасылыа тартушыларды сйеді

[115] Сондай адамдар дайа иман келтіреді, жасы істер істейді, ондайларды орны мгі жмата

[116] Ізгі іс

[117] Біра сондай адамдар бар, дайа иман келтіреді, жасы істер істейді. Сйтіп міндетін атарады, йткені дай залымдарды сймейді

[118] арсы, керісі

[119] ділдік, жоарылату

[120] ят

[121] Кімні яты жо болса, соны иманы жо

[122] Араласу, атынасу

[123] Пейіл, мінез

[124] Жаратушыны

[125] Шкір ырзалы

[126] алайша, йтеуір

[127] Жайсыз, олайсыз

[128] Айыру, тану

[129] Талап

[130] Адамгершілік

[131] Жасы адам

[132] Пайда, сипат

[133] Шынды

[134] Ізгілік

[135] Даналы

[136] Шама, шамамен

[137] Реттеу, пайдаа асыру

[138] Шын ниет

[139] Ахиреттік

[140] лгі

[141] Дін жолы

[142] Арам нрсе

[143] Жиіркенішті

[144] Тынышты, рахатшылы

[145] Байлы иесі

[146] Дниеден безген

[147] Мхаммедті тірі кнінде жмаа кіреді деп сйініш берілген он адам (дрысы – аша мбширан)

[148] Дние марлы

[149] уестену

[150] Тілек, масат, арман

[151] Боса кету, зая кету

[152] Сирек, аз кездесетін

[153] Бзыты

[154] Сопылар жолы

[155] Білуде , тануда

[156] Сырты ылым

[157] Негізделген

[158] дайды шеберлігінен

[159] Жасаушы, істеуші

[160] Сюші, сйгені

[161] Байланыссыз

[162] Адамны ісі

[163] Істеу, ойлау

[164] Дние ахиретті егіні

[165] Біреуге еріп келтірілген иман

[166] Шын иман

[167] Талап ылса табасы

[168] Тану, білу

[169] Сенбеу, арсы келу

[170] Адамны жасысы адама пайда келтірген адам

[171] сіресе

[172] Пайда беруші

[173] Адамны кілі жаманшылыа ауып трады

[174] Бзы

[175] Бзы адамдар сияты

[176] Діннен шыу

[177] Ізгі сахабалар

[178] ылым йрену

[179] Брыны Тркия патшалыы

[180] скери мектеп

[181] Трлі пндер оылатын мектеп

[182] Тіршілік

[183] ызы, демі

[184] Жрдем, жасылы

[185] Тілеу, срау, алысы келу

[186] Діни заа

[187] йлесімді, сйкес

[188] сіресе

[189] Бліншілік, бзыты

[190] Шариат жолы

[191] Сопылы жолындаы адамдар

[192] Ммкін емес, екі талай

[193] Шек, шама. Бл жерде лшеусіз, арты деген маынада

[194] Жаынды табу

[195] Наыз

[196] Кіл, жрек

[197] Еру, жола тсу

[198] Негіз, тірек

[199] лшылы ету, жалбарыну

[200] Бйыру, істе деу

[201] Кпшілік

[202] Талап ылу, міндет

[203] Ниет, арнау

[204] Іс істеу шін ниет талап керек

[205] Намаз оыр алдындаы жуыну

[206] Сырт, сырты жа

[207] Іш, ішкі жа

[208] Наыз

[209] Білдіру, крсету

[210] Кірісу

[211] Дзге отыраннан кейін тазалану

[212] Дрет аланнан кейін мсіні стін сулы олмен тарту

[213] Таза

[214] Мшелерімді

[215] Да

[216] Орын бар деу

[217] Намаз оыанда трегеп тру

[218] Кшті

[219] лсіздігіне

[220] Мойындауыны

[221] Зират

[222] Оу

[223] Намаз оыанда тізеге ол ойып екею

[224] Намаз оыанда мадайын жерге тигізу

[225] Намазда кейінгі, соы отыру

[226] Кулік беру

[227] йрету

[228] Еріксіз болатын тілек

[229] Ебекпен табылан нрсе

[230] Тілек, масат, арман

[231] Пайда

[232] Айтылмай жасырын алмасын