Арым - атынас, оамды былыс ретінде.
Аза мемелкеттік ыздар педагогика университеті
І.Р.ХАЛИТОВА, Б.З.МЫРЗАЕВА
АРЫМ – АТЫНАС ПЕДАГОГИКАСЫ
(Оу-дістемелік рал)
Алматы, 2008
Пікір жазандар:
Педагогика ылымдарыны докторы, профессор
Э.А.Урунбасарова
Педагогика ылымдарыны докторы, профессор
С..Тжібаева
“арым-атынас педагогикасы”
Пні бойынша оу-дістемелік рал.
І.Р.Халитова., М.З.Мырзаева “арым-атынас педагогикасы”
оу-дістемелік рал Алматы, 2008
Авторлар: педагогика ылымдарыны докторы,
профессор – І.Р.Халитова
Педагогика магистірі, оытушы – М.З.Мырзаева
Мазмны
1. арым - атынас, оамды былыс ретінде.........................................5
2.арым –атынасты жалпы сипаттамасы.................................................8
3.арым –атынас, педагогикалы іс-рекет негізі....................................12
4 Педагогикалы арым - атынас лгісі (моделі).......................................16
5. Педагогикалы арым –атынас ны(стилі)..........................................21
6.Сз тріндегі арым - атынасты маызы мен трлері.........................26
7.Сз тріндегі арым –атынасты ралдары..........................................30
8. Сз тріндегі арым –атынаста теріс сер ететін кедергілер.............38
9. «иын » балалармен арым –атынас ерекшеліктері.............................39
10.Педагогикалы арым –атнасты оытуды формасы мен дістері......41
11.Педагогикалы арым –атынасты мазмнды моделі........................44
12.Педагогикалы арым –атынас дегейлері...........................................46
13.пырлы арым –атынасты мнділігі...............................................48
14. арым –атынасты крделентіретін тосауылдар.................................52
15.Педагогикалы арым –атынаса жаттыу дістері.............................53
16.Педагогикалы арым –атынасты бадарламасы мен дістері.........58
17.арым-атынасты дамуына кері сер ететін тосауылдар..................63
18.Рефераттар таырбы..................................................................................69
К І Р І С П Е
арым-атнас аумаында зіреттілік азіргі мамандарды ай-айсысыны болмасын аса маызды белгілеріні бірі болып саналады. ХХІ-асыр «арым атынас пен психология асыры» деп тегін айтылмаса керек.
Адамдармен жмыс істейтін кезкелген ксіп иесі- педагогтар, дрігерлер, менеджерлер, журналшылар, психологтар, леуметтік педагогтар т.б. андай адам болмасын арым –атынас орната алуы з ісінде табыса жетуіні бір жолы болып табылады.
Педагогтар шін коммуникативтілік кіпойлыыны басты белгісі. йткені арым –атынас ралдары, лгісі, ны (стиль), формасы мен дістері- бкіл педагогиканы діснамалы негізін алайды. Себебі педагогикалы рдіс толыымен р трлі баыттаы, мндегі, сипаттаы арым –атынастардан ралады. Оушы мен оытушы арасында арым –атынас орнамаса, онда педагогикалы деріс жзеге аспай алады.
Педагогикалы арым –атынас адамны з сезімдері мен серлерін, жан дниесіндегі озалыстарды басара білуіні крсеткіші. Ол таы бір жатан маманны педагог ретіндегі аншалыты алыптасандыыны крсеткіші болып табылады.
Сондытен болаша педагогты теориялы білімді мегеруімен оса арым-атынасты практикалы маыздылыымен оны практикада жзеге асыруына шарт тзетін дадылармен амтамасыз ету маызды.
Техника мен технология, электронды ралдарды дамуына арамастан рамы –атынасты басты ралы сз болып ала бермек. йткені ол сзді сйлеу арылы жанды ммілеге жол ашады. Оны мегеру р стаз шін аса маызды. Мнда сздік ор, жне оны пайдалану, оны остайтын ым, ишарат, жасаулар, бет лпеті мен баса да имыл-арекеттер айтып отыран ой-пікірге жан бітіреді. Оу-дістемелік ралда осыан да мн берілді.
Техника ралдарын пайдалану адамдарды сздегі «сарадыа» алып келуде. Осыдан барып мінез тйытыы, сзге шораты, арым –атынастаы икемсіздіктер туындайды. Ал бл педагог ызметіне кедергі болатын жйіттер.
азіргі кезде мектептегі келесіздіктерге шырататын мінез –лы «иын» жне делинквентті балалар да баршылы. Олармен жмыс істеу де алдымен арым –атынас орнатудан басталады. Сол себепті оу ралында олармен жмыс істеудегі кейбір мселелерге де мін берілді.
Оу-дістемелік ралда педагогикалы арым –атынасты маызды тстары арастырылып, теориялы білім жне практикалы біліктілік алыптастыруа баытталан.олданба ралды алышы 10 таырыбын І.Р.Халитова, кейінгі 10 таырыбын оытушы Б.З.Мырзаева жазды.
дістемелік рал студенттерге, магистранттар мен стаздара арналан.
Авторлар
арым - атынас, оамды былыс ретінде.
оамны дамуы, оны ішінде адам туралы ылымны дамуына байланысты осы кезде «биолеуметтік»(биосоциальное) деген ым пайда болды. Себебі адам белгілі бір оам мшесі ретінде биологиалы сапалары мен леумттік асиеттеріні бірілгінде крініс табады. Оны барлы іс – имылында, аыл – ой кріністерінде(сзінде) осы биологиялы жне леуметтік мндегі- екі сапа зара йлесімді ыпалдасады да оларды ішінде леумттік сапалары стемдік етеді, мысалы, ебек, оу, ойын жне баса да іс -рекеттерге абілеті, зара арым – атынасы т.б. Осыларды барлыы жиынатала келе сана болмысына ие азіргі адам типіні тарихи алыптасуына жне дамуына шарт тзеді.
ылымда бны омо сапиенс – саналы адам дейді. Оны зін ндіруші адам, ммілеге енуші адам деп сипаттайды. Адамны негізгі маыздылыы- оны ебекке абілеті, ой жргізуі, сйлеуі жне арым – атынаса ене алуы болып табылады. Блар адамны леуметтік ортада немесе адамдар ауымынан тратын оамда мір сруімен тыыз байланыста. арым – атынас(общение) ымынан баса таы да осыан жаын ымдар мміле(отношение), атынас(связь) ымдары ылымны р саласында кенін олданылады.
Философияда арым – атынас оамды былысты бір трі ретінде р трлі ырынан арастырылады: адамдар арасындаы, адам жне табиат, адам жне рухани ндылытар, адам жне материалды ндылытар, жеке адам жне оам арасындаы т.с.с. арастырылады.
Педагог жне психолог алымдар кейінгі кезде арым – атынасты адамны алыптасуына прменді ыпал ететін ебек, ойын, оу секілділермен бір атарда тратын іс - рекет трлеріні бірі ретінде арастыра бастады. Педагогикалы арым – атынас адамдар арасында байланыс тзетін жне мміле орнататын, зара млімет алмасуына, зара ыпалдастыына, субъектілерді бірін –бірі абылдауын жзеге асыратын іс-рекет трі.(пед сзд. 90б)
арым – атынас, педагогикалы трыдан алып араанда, бл екі немесе одан кп адамдарды тлааралы мміле орнату масатындаы зара рекеті. Соны ыпалы нтижесінде олар белгілі бір масата ол жеткізеді жне белгілі бір дрежеде згереді. (педагогика сздік 55б)
Психологияда арым – атынас, психикалы тйісу ретінде адамдар арасындаы малумат алмасу, зара ыпал ету, тсінісу мен орта сезімді бастан кешуін туындататын байланыс. арым – атынасты масаты – адамдар арасындаы ммілені згерту, тсіністік орнату, біліміне, пікіріне, ммілесіне, сезіміне жне баса да баыттарына ыпал ету. Бдан баса ылымда «коммуникация» ымы алыптасты. Оны ауымы жай арым – атынастан ке. йткені ол тек адамдар арасындаы атынасты ана емес, адамны баса да леуметтік, табии т.б. ауымды жйелер арасындаы ммілені білдіреді.
арым – атынас трлері саналуан: тікелей, жанама арым – атынас, турадан тура не болмаса баса біреу не баса бір рал арылы, сз(вербальный) тріндегі, (невербальный) ым, ишарат арылы т.с.с. Блардан баса жеке адамдар арасындаы жне болмаса кпшілік арасындаы арым – атынас; ызметкерлер жне рлдік арым – атынас т.б.Сурет -1
арым – атынасты атаратын ызмкті- прагматикалы, алыптастырушы, дріптеуші, тларалы ммілені йымдастырушы жне дріптеуші, тлаішілік болып блінеді.
1.Прагматикалы ызметі – бірлескен іс - рекетті жзеге асыру барысындаы бірлестіру арым – атынасы;
2.алыптастыру ызметі – адамны психикалы жне болмысын згерту жне алыптастыруа тигізетін септігі: ересек жне балалр мен жастар арасындаы арым- атынас барысында оларды мінез - лы, жріс - трысы мен ой санасына ыпал етеіп, алыптастыруы.
3. Дріптеушілік ызметі - басалармен арым – атынаса ену барысында адам зін - зі таниды, зін баалайды жне зін дріптейді.
4.Тлааралы ырам – атынасты йымдастыру жне олдау, басаларды абылдау жне олармен арым – атынасын олдау. Бл кез келген адам шін басаларды баалау, о не теріс мндегі эмоционалды мміле орнату.
5. Тланы зіне ана тн ішкі мнге ие ызметі. Бл императивті –стемдік, беделге негізделеді; манипулятивті – басаларды зіні жасырын масатына пайдалану; диалогиялы – те ылы арым – атынас болып оны з ережелері бар:
1) зі жне ріптесіні актуалды психологиялы ахуалына байланысты, мысалы «табан асытнда» орындалуы тиіс істерге байланысты атынас;
2) ріптесін баалап отырмай оан сенім арту;
3) ріптесін зіндік пікір мен шешімі бар те ылы адам ретінде абылдау;
4) атынас мазмны шешілмеген мселе, сратарды амтиды;
5) зіні ниеті мен сезімін білдіретін, ізгілікті ниеттегі атынас;
Бл зара тсіністік, ріптестерді сырын сатауы, оларды жасы асиеттеріні сіуне шарт тзеді. Сурет -2
Белгілі психолог Э.Шостром малімдерге атынасты мынадай тріні тиімді болатынын сынады:
- шыдамдылыпен оушыны соына дейін тыдап алу;
- мселені ке, жан-жаты талдап, арастыру;
- оушылар наты жауап алатын сратарды оя алмайтынын ескеру;
арым атынасты рамына атысты р трлі пікірлер бар. Соларды ішіндегі ке тараланы – коммуникативті, интерактивті жне перцептивті (абылдау) арым -атынастар;
Коммуникативті – арым - атынаса енушілер арасындаы бір- бірімен млімет алмасуы. Интерактивті - белгілі бір іс- рекет барысында ріптьестер арасында зара ыпалдасты туындататын арым –атынас орнуы; бнда пікір алмасу, білім блісу, кіл кйінен хабар беру, іс –имылдарын зара йрету т.с.с.; перцептивті арым –атынас барысында орнайтын зара тсіністк. зара арым –атынас, бірлескен іс- имыл барысында ріптестерді бірі біріне ыпал ететіні ибелгілі. Оны тетіктеріне – психикалы сер ету, иландыру, еліктеу жатады.
Тлааралы арым – атынас дегеніміз - леуметтік топ ішіндегі жекелеген адамдар арасындаы субъективті мміле мен байланыстар, ріптесі туралы белгілі бір пікірді орныу жйесі, міті болып ол бірлескен іс-рекет мазмнымен аныталады.
зара арым – атынас барысында адамдар бір – біріне ыпал етеді, нтижеде ріптестерді ой пікірі, сезімі, психикалы ахуалы, іс- имылы мен мінез - лы т.б. згереді жаа сапаа кшеді. Педагогикалы арым – атынасты «педагогикалы» деп аталуыны зі осы ыпал ету, серлендіруге байланысты.
арым – атынас мазмны оан енуші ріптестерді бірлесіп атаратын іс -рекеті барысындаы сырты крінісі, мінез – лы ерекшеліктері, жріс – трыс мнері, бет лпеті мен сйлеген сзі жне оны астарындаы мні. Алайда блар іс - рекет трлерімен ерекшеленеді. Айталы ойын рекеті барысындаы арым – атынаста оан атысушы жеке адам не топ, кпшілікті ттастыыны крініс жне оны рамындаы р айсысыны жеке – жеке рекеті оларды ішкі жан дниесінен, білім, білігі мен дадылары, деті мен станымы т.б. байалады. Сол секілді, ебек рекеті барысында оны жзеге асырушыны оан болан ммілесі мен оны жзеге асырудаы мінез –лы кріністері, оу іс-рекеті барысында орнайтын зара байланыс т.б. арым –атынасты мазмныны ашады.
Бл ретте психологияда іс-рекет мазмны - ылыми білім жне адамны мір жайлы білген тйгені, тжірибесі; адамны зі- сырты бейнесі, мінез –лы, мен мнері т.б.; топ болып мселені шешудегі іс-рекеті; адамдар арасындаы р трлі сипаттаы мміле т.с.с.; блар арым –атынас мазмныны жекелеген элементтері. йткені наты бір алдамны басалармен ммілеге ену ммкіндігі те кп. Оны трлері аншалыты кп болса мазмны да соншалыты бай болап есептеледі.
арым - атынас ралдары ретінде тіл, бнымен атар бет лпеті, жасаулары мен ым, ишараты, кзарасы, арым атынас кезіндегі денесін стауы, ахуалы, бейнесі мен келбеті. Адам сырты бейнесін саналы трде згерте алады, мысалы, бет лпетін, зін стау мнерін, киімін, шмбетін(маска).
Адамны ой – санасы, ішкі сезімі бет лпетінен, ас абаынан, кзарасымен дауысынан, имыл арекетінен арым – атынас мазмны, кейде масаты байалып алады. Прдез аспаптары, шаш ою мнері, пластикалы операциялар – ішкі сырды жасыруа септігін тигізеді. ДЖеседе физиогномикалы белгілер ашу, ыза, аар, не болмаса, адал, а ниет, мейрімнен хабар береді. Адамны сырты бейнесін киім кию мнері, стилімен толытырады. Осыан орай азіргі кезде миджология деген ілім саласы пайда болды.
арым – атнас астарында ммілде жатады. Мміле тланы оршаан ортаа ндылы трысынан жуытауыны нтижесі немесе оны баалауымен байланысты. азата «Екейгенге екей, басы жерге тигенше, ол кені лы емес, шалайана шалай- ол дайды лы емес» - деген маал осыан мысал. йткені адам оршаан леуметтік ортаа, зат не былыса, жекелеген адамдара белгілі бір баалау кзарасында болады. Ол сезімі, ызыуы, кіл бліуі арылы зіні ммілесін білдіреді.
арым – атынас екі жаты жне леуметтік мнге ие. йткені ол екі не болмаса бірнеше адам арасында жзеге асады. Бл ретте оан енушілерді бірін – бірі абылдауыны маызы бар.
Топ не жым ішіндегі адамдарды ммілесі зара арым –атынас ыпалдастыы арылы байалады. зара ыпалдас арым – атынас дегеніміз – бір тланы екіншісіне болан ммілесі арылы сер етуі, басалара болан арым –атнасыны сипатын білдіреді. азіргі кезде адамдар арасындаы мміле іскерлік жне жеке трпаттаы зара арым – атынас трінде болуы ммкін. арым – атынас кзкрінеу жзеге асады, ал мміле адамны оан болан ішкі пия, жасырын сырыман астарласады. Сондытан арым –атынас пен мміле бір былысты екі тарапы.
«Мен» - тжырымы адамны зі туралы жалпы ымы, з басына атысты станымдар жйесі немесе «зі туралы теория». Психологтар оны ш трлі мнде арастырады: тланы зін тйсінуінен туындаан «мен ондаймын, мен мынандаймын» дейтін тжырымы; екіншісі, оны басалара зін крсетуіне байланысты «мені»; шіншісі – оны басаларды абылдауынан туындайтын
«мен» немес оларды «оны меніне» кзарасы. Бл немі згеріп, даму динамикасына ие. йткені есейген сайын, леуметтік тжірибелеріні молаюына, білім ауымыны кееюіне байланысты тла немі згеріп отырады жне оны зіндік «меніне» болан ммілесі де дамиды.
«Мен» тжырымыны алыптасуы мен дамуына ыпал ететін факторлар ішкі жне сырты –деп блінеді. Сырты факторлар –отбасы, мектеп, рбылары, ол араласатын ресми жне бейресми топтар т.б. онымен арым –атынаса ену барысында белгілі дрежеде ыпал етеді. Осыларды ішінде отбасы арым –атынасыны орны ерекше. Одан кейінгі рымтал ыпал ететін – мектеп жымы, ондаы стаздары мен араласатын оушылар. Осылармен арым –атынаса ену барысында «мен» тжырымы оларды ыпалына шырайды. арым – атынасты осы тсы оыту мен трбие шін маызды. йткені педагогикада трбиелік ыпал ету, педагогикалы арым – атынас деген ымдар бар.
арым - атынас тетіктері: нандыру, зін сыну, иландыру, еліктету, еліктеуге трткі беру, ізгі ниет алыптастыру, тініш, мжбрлеу, сынау арылы тменшіктету, жоа шыару(игнорирование), пайдалану ниетімен астыртын сер ету.