Арым-атынас – педагогикалы іс-рекет негізі.
Елімізді егемендігін аланнан бері брыннан алыптасан білім беру
жйесі тере згерістерге шрауда. Педагогикалы рдісті саналы болуына кіл блініп отыр.Соларды бірі педагогикалы рдістегі малім мен оушыны арым-атнасы.
арым-атнас-малім, трбиеші, тренер, студия жетекшілеріні
блінбейтін элементі, негізі. Саба ,йірмелеріндегі, спорт залдарындаы, шеберханалардаы сабатар, мейрамдар, саяхат, емтихандар, ата-аналар жиналысы, педагогикалы кеестер – мны брі арым-атнас, оушылармен ,ріптестермен, кімшіліктермен, ата-аналармен арым-атнас.
Негізгі мселе – педагог пен трбиеленуші арасындаы ксіби арым-атнас.
Педагогикалы арым-атнас- арым-атнасты ерекше трі, «ксіби категориясы» болып табылады.Ол рашан білім беруші ,дамытушы жне трбиеленуші ызмет атарады. Педагогикалы іс-рекет- динамикалы іс-рекет, трбиеленушілерді жасына рі педагогты, рі балаларды арым-атнас кзарасы , позициясы згеріп отырады.
В.А.Кан-Калык былай деген : «Педагогикалы арым-атнас трбиелеу, оытуды масаты мен міндетін жзеге асыруды амтамасызететін жне педагог пен оушыны зара серін айындайтын дістер мен ралдарды жиынтыы» .
В.А.Кан-Калык малімні коммуникативті іскерліктері атарына : адамдар алдында сз сйлей білу, арым-атнаса тсе білу, трлі жадайларды туыза отырып, шыармашылы іс-рекетті йымдастыру, оу жне трбие рдісінде дрыс, бір баыттаы арым-атнасты рып, оны басара білу іскерлігін атайды.
В.А. Кан-Калыкті (малімні коммуникативті іскерліктері)пікірі бойынша ,педегог зіні ісрекетімен, жріс-трысы, сйлеуі арылы трбиеленушіге тірегі болуы керек. Малімге коммуникативті іскерлікті баяны малім сзіні натылыы, тсініктілігі, кілгежаымды ні, дауыс ыраы, сздеріні анытылыы, мейрімділігі мен тартымдылыы, міне осыны барлыы стазды оушыа деген серін жоарлатады.
Трбиеленушілермен арым-атнас жасай отырып, педагог оны жне тлалы ерекшеліктерін анытайды; ндылы бадары, тлааралы арым-атнасы, іс-рекеті туралы апараталады.
арым-атнаспедагог пен трбиеленушіні біріккен рекетін реттейді, зара серін амтамасыз етеді, педагогикалы процесті тиімді туіне септігін тигізеді.
Г.И.Шукинаны пікірі бойынша : «арым-атнас оушыларды танымды ызыушылыын алыптастыру мен бекітуіне маызды сер етеді». Трбиелушіге сенім арту,оны танымды іздеуіне олдау жасау, т.б ыыушылытарын тудырады, ынталанырады.
Біратар алымдарды айтуынша,педагогтар практика жзінде кз жеткізгендері - арым-атнас стті орта туызадлы,тлааралы арым-атнас мдениетін трбиелейді, рі педагога трбиеленушіге зін-зі алыптастыруына ммкіндікбереді.
В.А.Канлик, Н.Д.Никандров мынадай анытама береді : «біз ксіби – педагогикалы арым-атнас деп педагог пен трбиеленушіні зара серлесу жйесін тсінеміз;яни ,апарат алмасу, тланы тану , трбиелік сер ету». Яни ,педагогикалы арым-атнас те иын процесс.
арым-атнасты дстрлі зара байланысан ш функциясын бліп крсетуге болады.
1. Коммуникативті (апарат алмасу);
2. Перцептивті (адамдарды бір-бірін тануы, абылдауы);
3. Интерактивті (біріккен іс-рекетті йымдастыру, реттеу).
Педагогикалы арым-атнас е алдымен коммуникатция ызметін
атарады яни, апаратберіледі, педагогикалы процеске атысушылар арасында апарат алмасады.
В.А. Сухомлинский былай деген «сз – баланы, трбиеленушіні жанына, жрегіне сер ететін, ештеемен айырбасталмайты ралы», яни сз ксіби рал. Сондытан сз:
1. Кіл ктеру, ызытыру т.б.
2. Апаратты – зат туралы жаа тсінік;
3. Жандандыратын – адамны эмоциясына, сезіміне жаын;
4. Сенімді – андай да бір тжырымды длелдеу немесе жоа шыару шін логикалы айа;
5.Іс - рекетке шыару;
Педагогикалы арым-атынасына сзді блардан баса трлері де кездеседі, сзге ерекше талап ояды;
- дрыстыы - деби тіл мамандарына сйкестігі;
- длдігі - зіне тн маынада сздерді пайдалануы;
- арапайымдылыы, логикалыы, тсініктілігі, жеткізе алуы;
- бай сз оры (олданатын тілдік ралдарды ртрлілігі);
- бейнелігі, эмоционалдыы;
Сзді дрыс пайдалана білу шін педагог зіне мынадай сратар ояды: алай дрыс айту, жеткізе алу алу, сенімді эмоционалды трде болуы керек?
М.М. Бахтин былай деген: «шынды бір адамны ана басында тумайды, екі немесе бірнеше адамны диалог арылы арым-атынас жасаанда туады».
А.А.Леонтьев малімні коммуникативтік іскерліктерін ерік пен жігерлік асиет ретінде арастырып, оан зіні мінез-лыы, жрісін, трысын адаалау іскерлігін, зіні ыылас крсетуін адаалай, баылай білуін, адамны жзіне арап, кілін таба білуін, оушыны бір арааннан психологиялы ерекшеліктерін айындау іскерлігін, психологиялысипатта тартымды сйлей білуін, сзбен жне сзсіз атынас жасай білу іскерліктері жатады.
А.А.Лентьев леуметтік баыттаы атнас (дріс, баяндама, шешендік сз, теледидарлы сз), жымды –таырыпты баыттаы атнас (жым алдвндаы мселені шешу), тлалы баыттаы атнас ( бір адамны басамен атнасы) деп топтара бледі.
орыта келе айтарымыз, коммуникацияны іске асыру шін педагога ойылатын талаптар :
- ойыды наты жеткізе білу
- сраты дрыс оя білу
- тыдаушысына ла асу
- тсіндіру, длелдеу
- сенім арту
- іс-рекетке дл ойызу
Коммуникативтік зара серді трбиелік маызы зор, тлалы
арым-атнасты алыптасуына септігін тигізеді.
В.А. Сухомлиниский осындаы балаларды жанын тсіне білу, оны тану малімдерге бірден-бір ажет нрсе. Оларды даму психологиясын білу, кіл-кйін тсіну, ндылы бадарын білу т.б.
В.Леви адамдарды жасы тани білетіндерді –арым-атнасты лылары (гений) деген .
арым-атнасты тану, тсіну жне баалау екі жаты процесс. Педагог з трбиеленушілерін таниді, ал олар педагогты іштей тануа тырысады.Егер педагог пен трбиеленуші бірін-бірі адекватты трде толытырып трса, онда педагогикалы арым-атнас зара тсінбеушілік арылы іске асады.Бірін-бірі тсіну, абылдау болашатаы іс-рекетті келісіп іске асыруа, зара сыйласымдыты орныуына ,бір-біріні кіл-кйін серілуге арама-айшылытарды алдын-алуа ,дара тлалы арым-атнас орнатуа септігін тигізеді.
арым-атнасты маызды функциясыны бірі-интерактивті функция (зара іс-рекетті йымдастыру жне реттеу),баса сзбен айтанда, трбиеленушідерді іс-рекетінбасару.
Педагогикалы іс-рекетті тиімділігі арым-атнас стилі жне трбиеленушілерге жетекшілік ету стиліне байланысты болады. Стиль -дістер мен тсілдерді жиынтыы, ал адамдарды зін-зі стау мнеріне тн.
Н.Бодалева стилге мынадай анытама береді: «стиль-рекет етудіжеке зіндік монерасы».
Педагогты балалармен арым-атнас жасау стилі-леуметтік жне адамгершілік категория. В.А. Кан-Калек былай жазан : «арым- атнас стилі педагог пен оушыны леуметтік-психологиялы зара рекетіні жеке жне типологиялы ерекшелігін тсінеміз».
Педагогты арым-атнас стилдері:
1.Педагогты жоары ксібилігі негізіндегі арым-атынас: Бл педагогты педагогикалы іс-рекетке арым-атнасы, мндай педегогты «студенттер ізінен алмайды» дейді. Сонымен атар, жоары оу орыны мндай арым-атнас жалпы ксіби ызыушылыын ынталандырады, яни ,біріккен шыармашылы абілеттерін дамытады. Бл стиль шін е бастысы-педагогты зыреттілігі мен адамгершілік асиеттеріні е жоары дегейіндегі бірлігі.
2.Досты негізіндегі арым-атынас-орта бір істі жзеге асыруды кздегенде туындайтын не болмаса жалпы адамдар бір-бірімен «тіл» табысанда пайда болатын арым-атнас. Оыту мен трбиеде педагог жетекші, жолдас, оу іс-рекетіне атысушы роль атарады. Біра, бл жерде «панибратство» тым жаындасып кетуден аула болу керек, ажетті араашытыты(субординация) стау керек. сіресе, бл жас педагогтара атысты, тіл табыса алмау жадайында болмауы шін жас педагогтар балалармен тым жаындасып кетеді. Кейін келе балаларды арасында бндай малімге деген кзгілмейшілік, сзіне ла аспау секілді нрселерге алып келеді.
3.Ара ашыты арым-атынас (общение-дистанция) педагогтар арасында ке таралан трі. Оушылар ортасында оыту мен трбиелеу жмысына кіріскен педагог бл стилде зін-зі тану, зін- зі алыптастыру, зін оушылара дріптеу шін олданады. стазды іс- рекетте ара –ашыты болу керек, йткені, педагог пен трбиеленуші р- трлі леуметтік кзарас стайды. Трбиеленуші педагогты рлін нерлым дрыс тсінсе, сорлым ара ашытыты стай алады. Ал педагог шін, ара ашыты сатау сталыын дрыс мегеру маызды. Сонымен атар, педагогикалы стилдерде араашытыты стануды жаымсыз жатары да бар, мысалы, оушыларды ішкі жандниесі, сырын танып-білу иына сотырады. йткені оушы малімінен ашатап з ойындаысын, иыншылытарын, айы-уанышын блісе алмайды.
4.орыту арым-атынасы,ізгілікті мндегі арым –атынаса айшы келеді. зіні айтанын екі етпей орындату масатында болады. Бл атал тртіп орнату, орыту арылы сзін жргізу, сзсіз баынуды талап етуді кздейді. Бндайда біріккен педагогикалы іс-рекет жзеге аспайды.
5. ылжатау (заигрывание) арым-атнас-жас малімдерге атнасты трбиеленушілерге нау, тірік арзан бедел жинауды жылдам іске асыру шін пайдаланады. йкені, басадай жол іздеуге жас малімні ксіби педагогикалы тжірибесі жетіспейді. Бл тсілді коммуникативті мдениеті тмен малімдер пайдалынады.
6. Та алдыру шін зіні бір артышылыы не бір іс-имылы арылы оушыларды та- тамаша (превосходство) ылу. арым-атынастыбл тсілінтижесінде,педагог, трбиеленушілер алдында зіні артышылыымен матанып жріп, оушыларды бар екенін мытып алып, зіні олармен арым-атнасына кіл оймай, млдем сырт алады. Алайда р малім з бойындаы ерекше артышылыын педагогикалы масатта орынды олданса ол бедел жинауына кмектесед.
Педагогтарды іс-рекетін талдай келе белгілі зерттеуші алым М.Таман з пікірі бойынша оларды мынадай жіктемелейді:
1.-Модель- «Сократ» малім оушылар арасында пікірталас тудыруды жасы креді; оушыларды соан тартады. Жаымсыз жаы оу процесінде жйелілік болмайды, з мддесін ана ойлау (индивидуализм) басым болады . Жаымды жаы-оушылар з кзарасын орауды йренеді.
2. –Модель- «Топты дискуссия жетекшісі». Оу трбие процесінде ауызбіршілік, келісу, проблеманы бірігіп дрыс шеше білуге йретеді.
3.- Модель- «Шебер». Малім еліктеуге тратын тла ретінде, сзсіз кшіріп латын тла ретінде крінеді.
4.-Модель- «Генерал» ос маыналытан аула, те талап оюшы, айтанын атал трде орындататын, рашан зіні айтанын ана дрыс.
5.-Модель- «Менеджер». Малім шешуді керек ететін есепті рбір оушымен талылайды, сапалы баылау мен соы нтежені баалайды.
6. –Модель- «Тренер- жаттытырушы». Мнда оушы бір команданы ойыншылара сияты. р команда мшесі даралы емес, брі бірігіп кпшілік болуы басты нрсе. Малім топты кшке дем беруші ретінде болады. Оан соы нтеже жеіс керек.
7. –Модель- «Гид». «жре алатын энциклопедия» рлін атарады. Кез-келген сратара алдын-ала жауабы зір, сратарды да алдын-ала біліп, бл –ызысыз.