Педагогикалы арым - атынас лгісі (моделі).

 

ткен асырда философ жне психолог алымдар болаша ХХІ . арым –атынас жне психология асыры деген екен. Отанымызды лем елдерімен арым – атынас ауымы кееіп, саяси, жалпы мдени, экономикалы, ылыми, іскерлік т.б. арым-атынас трлері іске асуда. Осы трыдан аланда бгінгі мектеп оушысы ертегі оамны белгілі бір ызметін атаратын мшесіні арым –атынас сырларын мегеруі аса маызды. Бл мектеп абырасынан малімні лгі -негесінен басату алады.

Баса елдермен болан арым –атынастар оамны басалармен атар дамуын, халыты л-ауатын жасарту масатын кздейді. Айталы ресми арым – атынастар саяси - леуметтік мазмнды болса, экономикалы арым - атынастар шикі зат алмастыру, сауда – сатты, аша тріндегі байланыстардан трады. Ксіптік іскерлікті бастысы арым – атныас орната білу, осы салада ы зіреттелік маызды болуда. арым – атынастаы білгілрлік (компетенция) барлы ксіп, маманды иелері шін маызды. Адамдармен арым –атынас орнтата білу – педагог, дрігер, менджер, ксіпкер, психолог т.б. адамдармен байланыс орнату ажеттігі бар барлы мамандара керекті.

Іскерлік арым – атнастар кбінесе жекелеген субъектілер арасында р трлі пайда табу кздеріне байланысты. Бндай арым атынастар электронды технологияны дамуына байланысты (виртуалді – кзге кріне бермейтін байланыс ммкіндігі), «виртуалді келісім», «виртуалді йымдастыру», «виртуалді мміле», «виртуалді жмыс орыны», «тележмыс», «телехабар алмасу», «Е- іскерлік» - интернет арылы жзеге асырылатын іскерлік байланыстар т.б. Блар адамдар арасындаы тікелей байланысты ыыстыра бастады. Сондытан адамдарды зара арым – атнас орната білуге йрету осы кні білім беруді маызды мселесіне айналуда. Психолог алымдар арым –атынасты сол себепті адам іс-рекет трлері –оу, ебек, ойын трлерімен атар ойып, іс-рекетті тртінші трі ретінде ендіріп отыр.

Осыларды ішінде педагогикалы арым – атынас ерекше мнге ие. йткені бгінгі оушы, ертегі белгілі бір сала ызметкері арым –атынас орната білуді бастамасын стаздан креді. Демек малім олар шін лгі боларлытай арым - атнас бейнесін крсетуі бір жаынан трбиелік мнге ие болса, таы бір жаынан оны зіні оушылара болаын білімдік, трбиелік серін кшейтеді, педагогикалы сауаттылыын крсетеді.

Сонымен педагогикалы арым – атынас дегеніміз не? Бл оытушы, стаз, трбиешіні ріптестері мен жне оушыларымен болан р трлі сипаттаы арым – атынасы. Осы арым – атынас барысында ол білім беру, оыту, трбиелеу, шыармашылы жне зіндік ізденісін йымдастыру шараларын жзеге асырады жне бір жатан трбиелік ыпал етеді.

Педагогикалы арым – атынас дегеніміз - жалпы психологиялы задылытара туелді, адамны басалармен арнайы формадаы байланысы. Бл байланысты мні мен зіндік ерекшеліктері бар, олар - коммуникативті, интерактивті байланыстар мен оса ыпал ету жне танымды мндегі байланыстар.

Педагогикалы арым – атынас – педагог пен оушылар арасындаы рекеттесуді сипатын анытайтын, оыту мен трбиелеуді масаты мен міндеттерін жзеге асыруды ралдары жне дістеріні жиынтыы.

Педагогикалы арым – атаныстаы маызды сапалар:

- адамдармен жмыс істеуге мдделі болу, оан ажеттеніумен оны жзеге асыра алуы – йірсекітігі, байланыс орната білуі, байланысыны сапалыы; Осы байланыстар нтижесінде адамны ммілесі(отношение) алыптасады;

- адамдарды тсіну абілеті мен жылы шырай таныта алуы (эмоционалдыы);

- икемділігі, арым – атынас шарттары мен ахуалына байланысты жылдам жне дрыс баыт стану, арым атынас жадайлдарына байланысты сйлеу барысын, студенттерді ерекшеліктерін табан астында ескере алатын шыармашылы абілеті;

- арым атынастаы кері байланысты тйсінетін жне уаттай білуі;

- зін басара білуі: психикасын, сезімін, дауыс, дене имылдары, ым, ишаратын, жасауларын, кіл кйін, ойлауын басаруы мен денесіндегі шымырануын жоюы;

- дайындысыз, табан астынан пайда болан арым – атынаса абілеттілігі;

- педагогикалы ахуалдарды, з ыпалыны салдарын болжауы;

- тікелей арым – атынаса абілеттелігі: мдениеттілігі, сйлеу абілетіні дамыандыы, сз байлыы, тіл ралдарын дрыс пайдалануы;

- педагогикалы бастан кешу нері: студенттерге ажетті баытта ыпал ету шін стазды мірлік тжірибесін жне табии трдегі бастан кешуі;

- педагогикалы суырып салма абілеті: ыпал етуді р трлі ралдарын пайдалана білуі - сендіру, иландыру, нандыру, баса да амалдар мен тсілдерді пайдалануы;

Педагогикалы ыпал етуді тимділігін амтамасыз ететін жадайлар:

- «ыайлану- (ыайа кну)» немесе ырына кну- ым, ишара, сз, психологиялы трдегі амалдар жйесі: уаттау, кеес беру, риза болмау, сездіру, тілек, т.б. те кп трлері бар.

- «жаындау» немесе «жабысу» з денесін, сз ыраын, арым - атынас нын баса адама жаындату арылы оны мінез – лын педагогикалы масата бру, ыайластыру, ырына кндіру;

- ыпал етуді кшейту: дауысты ныайту, кшейту; сз тріндегі ыпал ету тсілдерін алмастыру; оай, жеілден, арапайымнан крделіге не болмаса крделіден арапайыма ауысу; сйлеудегі дауыс ыраын не сздерді алмастыру арылы трлендіру; арым – атынас нын дереу алмастыру;

Табан астында туындаан жадайда арым атынас сипаты р трлі болуы ммкін:

- табии жадайда табан астында туындаан арым – атынас педагогтарда психологиялы, эмоционалды иындытар туындатпайды;

- ысылтая жадайдаы арым – атынас: туындаан ысылтая жадай одан шыу шін барлы тлалы ресурстарды жмылдыруда талап етеді; біле трып тайып шыа келу:ктілмеген педагогикалы ахуалды «крмегенсіп» оны тзету не жеуден дейілеп бас тартуы;

- абыржып, шыар жол таппай алу: педагог іс- имылыны тежелуі, абыржып, зін жоалтуы, жол таппай алуы;

- ашуа жедіру: педагогты з іс- имылын баылай алмай, басара алмай алуы, жйесіз рекетіні атыысты одан ары шындырып жіберуі, з сезімін жасыра алмай алуы;

- сйкессіздік (неадекватный): педагог з сезімін жасырып, іс- имылын педагогикалы ыпал етуге баыттай алмауы;

Педагогикалы арым – атынас моделі.Педагогикалы арым –атынас, стазды ыпал етудегі ниетімен арманы, масаты мен мратын жзеге асырудаы басты ралым мен тсілдеріні жйесі. раым –атынас орнатуды біратар моделдері бар: апараттандыру, нандыру, шыл(экспрессив), иландыру, дсрлі. Тменде оларды р айсысы жекелеп арастырылады.

Педагогикалы арым – атынасты апараттандыру моделі. Бндай модель кбінесе апарат беру жне алу шін олданылады. Демек оу рдісіндегі оушы мен оытушыны арым –атынасы осы модельге негізделеді. Бнда жаа млімет беру, ахуалды тсіндіру, онгы жаа тосын тстарымен тсіндіру іске асырылып, длелдер, айатар, статистикалы малуматтар т.б. келтіріліп жаа білім алыптастыру не болмаса тосын жада»йды тымды шешімін табуа шарт тзеді.

Ал адаимдар тобы не жымына малумат беруде(дріс, семинар, сыныптаы саба) жалпы станатын ереже бар, мысалы, сабаты толтатып кетіп алуа болмайды;іскерлік арым – атывнса кезінде жмысты жарты жолда тастап кетуге, ахуалды аяастынан згертуге, мыцсалы, аыталауды, басынан бастауды, тотатуды талап етуге болмайды. Басты лектор не пікір айтушыны сзін блуге болмайды. Сондытан млімет беруден брын оны жасылап білдіп алу,жеткізу тсілдерін, тыдаушыларды ызытыратын тстарын баса крсету бзал.

Педагогикалы арым – атынасты апараттандыру моделі – баяндама, млімет беру, айтып беру, гімелеу, дріс, саба, семитнар, консультация, реферат т.б. оу, теле- радио, компьютер, интернет, белсенді тата т.б. пайдалану тімді.

Жмыс барысфында тыдаушыларды м.мкіндіктерін ескеру, жеке ріптесіні ммкіндігін білу,трпатануы(установка), зерделігі, абілдау, деу, тсіну ммкіндіктері ескеріледі.

Педагогикалы арым –атынасты нандыру моделі.Нандыру- тланы санасын алыптастыру тсілі. Бл арылы педагог оушы санасындаы жаса пікірді жойып, оны орынына жаа, дрысын сііру кзделеді. Нандыру белгілі бір пікірді орнытыру масатнда, білім негіздерін мегертуде олданылады. Нандыру оу рдісінде ылыми негізделген теориялар, ереже, аида, станым, ымдар, тсініктер, айатар, длелдер т.б. негізді жне тексерілгендігіне оушыларды сенімін ныайтады. Нандыру кезінде ріптесіні тадауына ммкіндік беріледі.

Трбиелік масаттаы арым – атынас арылы ыпал етуде теріс мінез –лы, іс-рекет пен ате пікірлерді тзетіп, дрысына нандыру жзеге асады. Бны зіндік тсілдері бар. Нандыруды біратар станымдары бар:

- жаымды, жылы шырай таныту нандыруда маызды;

- сз трінде нандыру тымды алайджа, баспа сз жне жазу тріндегі

- мліметтерді сзбен астарластыру оны нанымдылыын кшейтеді;

- талылап отыран млімет кпке тиесілі боланда ана эмоционалды жеткізу ызытырады;

- малуматтарды сандар, сызбалар, кестелер, лгілермен жабдытау абылдау тымдылыын арттырады;

- апаратты басалара жеткізу шеберлігі де маызды,

- коммуникативті техника ымы –проблеманы оя білу жне оны шешу жолдарын іздестіруде оны нсалары, амалдарын, маызды тстарын жасы жне нашар жатарын крсету маызды;

- сынысты тымды тстарын крсету- ріптесіне пікір білдіру, ойлануа ммкіндік беру;

- сынысты маыздылыына иландыру;

- ріптестеріні ой- санасын бірітндеп амту;

- оларды тыдауы мен ынуын программалау тсілін олдану;

Педагогикалы арым – атынасты шыл моделі.арым –атынасты бл моделі, педагогикалы рдісте туындап тратын р трлі арама-айшылытар атыыстар, талас - тартысты ахуалдар секілді табан астында жне ріптестерді р айсысына тиімді рі шыл шешуді йымдастыру.

Оушы мен оытушы арасындаы келіспеушілік педагогикалы ызметте кездесіп трады. Сондытан педагог алымдар оны шешуді бірсыпыра жолдарын анытап крсеткен:

1.Алдымен атыыс ахуалын мегеру керек. Ол шін екі жаты да ызуандылыын тотатуы, педагог зін жнге салшуы тиіс, мысалы дене шымырануын басуы, дрекі жне масатсыз имылдарын тотатуы. Сырт кзгетотау, салматы крінуі, стамдылы танытуы керек.

2.з смінез – лымен ріптесіне ыпал ету, зін тотатып, ріптесіні бетіне тура арап оны кіл кйін пайымдау.

3.ріптесіні бндай мінез крсетуіні мотивін анытауа мтылу.Ойша талдау ашу-ызаны басады.

Оу рдісінде пайда болатын пікірталас, пікірсайыстар, сз аыстыру, рыс-керіске айналып кетпеуін педагог білгірлікпен баылап отыруытиіс.

Педагогикалы арым –атынасты иландыру моделі.арым –атынас арылы иландыру немесе жай ана сйлеу емес, сз арылы иландыру, педагогикалы практикада ке таралан. Бл ретте И.Е.Шварцты ебеген ескеруге трарлы. Осы тсілді оу рдісінде жне трбиелелуде пайдалану ммкіндіктерін арастыран. Иландыру тсілі педагогикалы кеесте, жекелеген тлаларды мотивтеріне ыпал етуде маызды. Оу рдісінде крсете отырып тсіндіру(иллюстративно -объяснительный), алан біліміні практикалы ммкіндігіне, мірлік мнділігіне иландыруда білімні маызыдылыын оушыны санасында тратандыруда ыпалы зор.

Иландыру(суггестия) - бір адамны не адамдар тобыны басаларыны сеніміне, нанымына, шешімдеріне сер ету арылы згертуді кздейтін психологиялы тсіл. Мнда ыпала тскен адам зіні з мотивацияларынан айрылып, не оны згертіп зін баылай алмай алады.Психологтар адам атты ашуланан не болмаса кйзелген жадайда имландыру арылы ыпал ету тымды деп крсетеді.

Иландыру тсіліне жылдам берілетын ахуалдар:

- зіне сенімі жотыынан;

- абыржу, мазасыздануда;

- жасанша, тартынша, зін тмен баалаан жадайда;

- зін лсіз сезінген жадайда;

- жоары эмоционалды, серленгіштік ахуалында;

- логикалы талдауыны нашарлыынан;

- беделділерге атты сенген жадайда.

Иландыруды аса рымтал тетігі – алдымен сезімге сол арылы санаа ыпал ету. Ол сз трінде, имыл- рекет трінде, дауыс немесе дыбыстар, заттарды озалысы трінлде болады. Ашы жне пия трде ісуке асырылуы ммкін. Сзге иландыру шін длелдерді пайдалану да тиімді.

Педагогикалы арым – атынасты жоралылы моделі.

арым – атынасты бл моделі педагогикалы ахуалдарда, зара бір шешіміге келу, тотама келу, келісімге келуде, ірі, шаын топтардаы леуметтік – психологиялы жадайларды реттеуде, йымдар, корпорацияларда дстрді сатау, мейрамдарды, салт – дстрлерді йымдастыруда олданылады. Оу орындарында ерекшеліктеріне байланысты зіні дстрі болады. Соларды жзеге асыруда, йымдастыруда салта байланысты белгілі бір нормалара сай арым –атынас орнайды. Мысалы, А.С.Макаренконы колониясында туан кн ткізу, жиым- терім мерамын ткізу секілді дстрлі мейрамдар, жалмы –жыл белгіленген ереже бойынша йымдастырылып отыран. Оны мынадай шарттары бар: арым –атынасты салтанаттылыы, оршаан ортаны кркем не масата сай безендіру, келсім шарттарын сатау, кіл кйді салта сйкестігі; лтты, территориялы, ксіптік т.б. нормалар мен дстрді орындау.