Сз тріндегі арым- атынас ралдары
Адамдар арасындаы арым – атынас мселелерін зерттеуші алымдар тыдаушыларды алдымен стазды киімі, сті- басыны реттілігіне, одан со имыл –арекетіне, одан со ана «...не айтады екен» деп е соында сзіне мн береді. Демек сз тріндегі арым –атынас дереу орнамайды, бір шама уаытты талап етеді.
Сз тріндегі арым –атынас педагогикалы іс-рекетті е тымды жне прменді трі. Оны нтижелі болуы педагогтар жымы мен р стазды арым –атынас техникасын мегреуіне байланысты. Бл туралы кезінде А.С.Макаренко «мен бері кел-деген сзді бір ана рет айтанда кезкелген баланы шаырып алатын болан кезде ана зімді наыз стаз болдым»- деген. Педагогика тарихы мен теориясында елеулі мра алдыран оны шкірттері «оны дауыс басымы, ыраы, имыл- арекеті мен ым –ишараты, жасаулары лі кнге санамызда» деп еске алады. арым- атынас техникасы дегеніміз –стаз сзі мен іс- имылыны, жріс – трысы жне мінез –лыны, жасаулары мен ым – ишараларыны айтып тран пікіріні мазмнына сйкестігі жне йлесімділігі. Сз, оу- трбие мекемелерінде кбінесе трбиеленушілерге баытталады.
Оу материалдарын оушыларды дрыс абылдауы малімні сйлеу техникасына байланысты екені де білгілі. Сйлеу техникасы дегеніміз - сйлеу ралдары мен оны ауызекі айтуды дрыстыы. Оан сзді дрыс айтуы немесе тіл тазалыы, тіл мкісіні болмауы, сз ыраы мен дауыс басымы, уезділігі, сздерді зара байланысы мен исындылыы, сз арасындаы кідірістер мен дем алу жне дем шыаруыны орындылыы кіреді.
Сйлеу ралдарыны аса маызды сйелдеушісі ым, ишараттар мен жасаулар. Бл туралы халымыз «ымды білмеген, дымды да білмейді» деген. Ым адамны бетпішіміндегі блшы еттері мен кзі, аузы, ас –абаыны білінер –білінбес имылы. Адамдар арасындаы арым –атынаста бл аса маызды. Сол себепті халымызда «біреуді ас- абаына арау, ас-абаын бау»- деген сздер бар. Ал ерін туралы «ерінін сылп еткізді, ерінін бртитты, екі езуі лаына жетті, аузы ашылып алды, аузы аиып алды» деген сздер бар. Мысалы мынадай алжы сз де бар «маыт, аузыа саыт», біреуді ашы ауыз, аалдыы туралы айтанда олданатын сз.
Сйлеу мнеріні маызды ралдарыны таы бірі ишарат. Бл адамны басы. Иыыны имылы, мысалы, бір нрсені уаттау не болмаса бар не жо дегшен мнде адам басын изейді, ал жо не уаттамаан жадайда басын шайайды. Бдан баса иыын ктеру немесе халымыз оны «иыын омдау» дейді. Бан нашар ылытар ретінде тиым салынады. Оны жазушылар «иыын иа еткізді»- деп келтіреді. Осыларды ай-айсысын да орынды олдана білу сйлеу мдениетіні рамды блігі.
Шкірттер арасындаы стаз мртебесі мен беделі, мнсабыны суі мен зін крсетуі осы сйлеу мдениетіне байланысты. алама аын Абай адамны андай екенін оны сзінен – а байауа болатынын айта келіп жалпы сз жне сйлеу мнеріне байланысты рымтал пікірлер айтан:
уаты кшті, нрлы сз,
уатын білген абайлдар...
Бір адал дос тым- а керек,
Сзі мен ісі блінбес...
Білімдіден шыан сз,
Талаптыа болсын кез.
Нрын, сырын круге,
Ккрегінде болсын кз...
-деген секілді таы баса да жалпы сз туралы ойлары бар. Адамны сйлеген сзі оны істейтін ісіні нтижелігіне сендіруі- педагогикалы ызметте аса маызды. Педагогиканы маызды бір стамы да осы сзге байланысты: стаздар з айтан сзіне берік болып, оны орныдауы тиіс,- деген. Олай болмаан кнде оушыларына адірі кетіп, беделіне нсан келеді де, теріс неге алады. Олар да айтады, уде береді, біра орындамайтын болып алады. Егер ол айталана берсе, сол арылы бір нашар дет, мысалы тірік айту секілді ылытар алыптасып алуы ммкін.
Педагог сзі рашан да кпшілік алдында жзеге асатын крініс. Сондытан сз сйлеу нерін мегеру, шешен болмаса ділмр болуы стазды ксібіні рамды блігі болып табылады. Алдамны аузынан шыан сз біратар міндеттерді атарады, мысалы, малумат беру, іс- рекетін жоспарлау, оны йымдастыру, оан дрыс баыт беру, ой- пікіріне озау салу, адамдар арасында байланыс орнату, сйлеушіні баалау т.б.
Адамны вербальді жне тікелей сзі – арым- атынасты басты ралы ретінде арастырылады. Бл туралы А.Байтрсынов «тіл- рал» деген жне «Сз нері адамсанасыны ш негізіне тіреледі» дей келе оларды аыл, иял, кіл деп крсеткен. Ол « аыл ісі- адау, яни нрселерді жайын ау, тану, аыла салып ойлау, иял ісі- мезеу, яни ойдаы нрселерді белгілі нрселерджі трпатына, бернесіне сату, бернелеу(образды) суреттеп ойлау, кіл ісі- тю, талау» - деген.
Ділмарлы немесе педагогикалы сйлеу дегеніміз- з сзіні тыдаушылара тлімдік сері мен бірге оларды іс- рекетке итермелейтін уаттылыы. Бл педагог маманны сз байлыы мен оларды кнделікті практикада орынды пайдаланып дадылануы. Педагогикалы сйлеуге нелер жатады деген ой туады. Халымыз сйлеу мдениетіне байланысты “байап сйле”, “абайлап сйле”, “аузыа арап сйле”, “ойлап сйле”, “біліп сйле”, “орынды сз жана дауа”, “аузыа келгенді айта берме”, “ойыа келгенді айта берме”, “аузыды ба”, “ойламай сйлеген ауырмай леді”, “сзде ау жаман”, тіпті кнделікті трмыста “аузым бар деп сйлей берме”, “сз атасы ла”, “шешенні сзі мерген”, “сз сйектен теді”, “бір туір сз бітірер, кілді мы жарасын”, “жасы сз-жарым ырыс”, “кіл кзін сз ашар”, “адамзатты сз бзар” деген сияты баса да кп пікірлер айтан.
Белгілі педагог А.С.Макаренко стаздарды педагогикалы сйлеуіндегі оны дауысына, сйлеу рекеті кезінде р сзіні дыбысты мніне ерекше назар аударан. Ол “педагогическое мастерство заключается в постановке голоса воспитателя...я убежден, что в будушем в педагогических вузах обязательно будет преподаваться и постановка голоса...”(мні бзылмасын деп жазылан тілде келтірдік) дей келе оу - трбие жмысында оытушыны дауысын басаруыны, сйлеу мдениетіні маыздылыын атай келе, оан педагогикалы оу орындарында арнайы йрету, трбиелеу керек екенін баса крсетеді. Алайда белгілі боландай бл педагогикалы оу орындарында лі кнге ола алынбай келеді.
Сòóäåíòòåðäi» ñ¼ç ¼íåðiíå äåãåí ê¼çºàðàñûí ºàëûïòàñòûðó¹à ûºïàë åòåòií Àñàí ºàé¹ûíû» ïiêiði:
…Òàçà, ìiíñiç àñûë ñ¼ç
Îé ò¾áiíäå æàòàäû…
Æàºñûëàð¹à àéòïà¹àí,
Àñûë øûðûí ñ¼ç ¹àðûï…
±ûëûìûì æ½ðòòàí àñòû äåï,
Êå»åññiç ñ¼ç áàñòàìà,
Æå»åìií äåï áiðåóäi
´òiðiê ñ¼çáåí ºîñòàìà, - äåãåíi ½ñòàçäûº åòóäå ºàïåðäå ò½òàòûí êå»åñòåð ºàòàðûíäà ºàáûëäàï, ìà¹ûíàñûí îéëàìàé ñ¼éëåìåó, îéëàíûï àéòûë¹àí ñ¼ç ¹àíà ìà¹ûíàëû; ñ¼çäi òû»äà¹àí¹à îðíûìåí àéòó; ¼ìiðëiê ì¸íi áàð, øåøiìäi ñ¼ç àéòàðäà êå»åñó; ¼ç áàñûí ñàó¹àëàó ¾øií áiðåóäi æàë¹àí ñ¼çáåí æû¹óäû» ¸äiëåòñiçäiãi; æàëïû ¼òiðiê ñ¼çäåí àóëຠáîëó ½ñòàçäàð¹à æàðàñàòûí iñ åêåíií ò¾éiíäåéäi. ¶ìáåòåé æûðàóäû» ñ¼çäi», ºàðûì-ºàòûíàñòû» áàñòû º½ðàëû ðåòiíäåãi ºàñèåòií “ñ¼ç ò¾áiíå æåòåðìií… ñ¼çiìäi ºîéìà òû»äàìàé… ñ¼çiíå ºàðñû ñ¼ç àéòûï… ¾ø àóûç ñ¼çáåí º½òûëäû»… àéòºàí ñ¼çi» åì åäi… àóçûíàí áàëäû òàìûç¹àí (æàºñû ñ¼ç òóðàëû - Æ.Ñ.) … ñ¼çiìäi òû»äà” ñ¼ç ¼íåðiíi» ºàñèåòií æåòêiçå àéòàäû. Á½ºàð æûðàóäû» “Áiðiíøi òiëåê òiëå»iç” äåï áàñòàëàòûí òîë¹àóûíäà ¸ð iñòi» áàñû ຠòiëåê, àäàë íèåòòåí áàñòàó àë¹àíû àáçàë äåãåí îé ò¾éiíäåóãå áîëàäû [134]. Îë ñ¼ç ¼íåðiíi» ê¾ðäåëi äå ºèûíäû¹ûí “øàðøû òîïòà ñ¼ç áàñòàóäàí ºèûíäû ê¼ðãåì æîº … ê¼ï iøiíäå áið æàë¹ûç ñ¼éëåï òå ñ¼çi ¼òåð ìå ... àéòºàí ñ¼çãå ò¾ñïåãåí æàìàí åìåé íåìåíå … ¾ëãiñiç ñ¼ç áîëìàéäû, ñ¼ç ½¹àðëûº åð áîëñà, àéòûëìàñ øûí ñ¼ç áîëìàéäû, àëòûíäàé àñûë ñ¼çi»äi òû»äàéòûí åð áîëìàéäû”, “æàºñûíû» àòû ¼ëìåéäi, ¸ëiìíi» (¹àëûìíû» - Æ.Ñ.) àòû ¼ëìåéäi”, ºàë¹àí ê¼»ië òàáûëìàñ … iøòåí ºû»ûð òó¹àíäû, òåçãå ñàëñà» ò¾çåëìåñ, “iëiìäi ò¾ãåë áiëñå äå ¼ìiðãå òîéìàñ àäàìçàò” – ìiíåç, îºó-¹ûëûì, íèåò æ¸íå iñ-¸ðåêåò òóðàëû ïåäàãîãèêàëûº ê¼çºàðàñ ºàëûïòàñòûðóäû» áà¹ûòòàðûíû» áiði.
Øàë àºûííû» “æàìàí ñîë æàºñû ñ¼çäi ½¹à àëìàñà, ¹àëûì áîëìàñ ½ñòàçäàí ä½¹à àëìàñà” äåãåíií ø¸êiðòòåðãå, áiëiì içäåãåí îºóøûëàð¹à àéòûë¹àí ïiêið äåñå äå áîëàäû. Àéòºàí ñ¼çäi ½¹à àëìàóäû» áàñòû ñåáåái – ûíòàíû» æîºòû¹û, òàëàïñûçäûº, ºàé çàìàíäà áîëñûí á½ë áiëiì àëó¹à êåäåðãi áîëàòûí å» íàøàð ºûëûº, ½ñòàçûíû» ñ¼çií ½¹ûï, òà¹ûëûì àëó¹à áåéiëäi áîë¹àí ø¸êiðò ºàíà îíû ìå»ãåðó èãiëiãiíå æåòåäi, “íå êåðåê ¹ûëûì áîé¹à æ½¹à àëìàñà” äåãåíi àëäû»¹û àéòûë¹àí îéäû» æàë¹àñû áîëûï, “ø¸êiðòòi» á¸ði áiðäåé, íåãå êåéáiðëåði ½¹àäû, êåéáiðëåði ½¹à àëìàéäû?” äåãåí ñàóàë òó¹ûçàäû. Øàë àºûí ìåí äåãäàð ºûçäû» àéòûñûíäà äà ½ñòàçäûººà íèåò åòêåí æàñòàð àëàòûí òà¹ûëûì áàð:
Áiëåðñi» ñåí äå ¼ëå»äi îé îéëàñà»…
²îëû»à àë îé îéëàíûï ºà¹àç, ºàëàì
Æàçóäàí òîºòàëìàñûí îí ñàóñà¹û»…
Àºûííû» àñà çèðåê ¸»ãiìåñií
Æèûï àë ¾ëãi ºûëûï òåãiñ, ò¸ìàì…
- äåãåí ¼ëå» øóìà¹ûíäà îéëàíó, îíû ºà¹àç¹à ò¾ñiðó, æàçóäàí òîºòàìàó, àºûíäûº ¼íåãåñií ìå»ãåðó, îíû áiëóäi» áàñòû øàðòû ðåòiíäå àéòûëàäû äà, “çåðåê ¸»ãiìåñií òû»äàó, ò¸æiðèáåñií ¾ëãi ºûëó” æ¼í-æîñû¹û ê¼ðñåòiëåäi. Àéòûñûï îòûð¹àí ºûç ¼çií àºûííû» ø¸êiðòi ðåòiíäå ñåçiíiï, ¾ëãi àëûï ¾éðåíóãå áåéiëäi åêåíií áiëäiðåäi:
Áiðàç ê¾í ¼íåãå àëñàì ºàñû»à åðiï…
¶ëãiëi æàºñû ñ¼çäåí òà¹ûëûì áåðñå»
Ìûíàäàé ½¹ûìäàðäû» ò¸ëiì-ò¸ðáèå ïðàêòèêàñûíäà ºîëäàíó îðíûí, ò¸ðáèåëiê ûºïàë åòó ì¾ìêiíäiêòåðií áà¹àìäàé àëóû, “¾ñòåìäiê”, “½ñòàçäûº áåäåë”, “ºûçìåòòåñòiê”, “ñûéëàñòûº”, “¸äiëäiê”, “àäàëäûº”, “îºóøûíû» áàñ ïàéäàñû”, “ò¸ðáèåëåíóøiíi» ì¾ääåñi”, “ïåäàãîãèêàëûº òàëàï”, “ò¸ðáèåëiê ìàºñàò”, “ïåäàãîãèêàëûº ì½ðàò”, “ïåäàãîãèêàëûº íàíûì”, “ïåäàãîãèêàëûº ïiêið”, “ïåäàãîãèêàëûº iñ-¸ðåêåò” äåãåí ñåêiëäi ½¹ûìäàðäû» ìà¹ûíàñûí æåòå ò¾ñiíó, îëàðäû iñ-ò¸æiðèáåñiíäå îðûíäû ïàéäàëàíó¹à øàðò ò¾çåäi. Ò¾ðêi äàíàëàðû ìåí àºûí-æûðàóëàð ì½ðàñû àðºûëû ñòóäåíòòåð îñû ½¹ûìäàðû» ì¸íií òàëäàï, ½¹ûíûï, ºîëäàíó àÿñûí áà¹àìäàéäû.
Îñû¹àí îðàé ò¸ëiì-ò¸ðáèåëiê èäåÿëàðäû ñòóäåíòòåð àðàñûíà òàðàòóäû» ì½íäàé æîëûíû» ìûíàäàé åðåêøåëiêòåðií àòàï ¼òåìiç:
- ¼ëå», æûðëàðäû» áàñòû åðåêøåëiãi îëàðäû» àäàìíû» îéûíäà òåç æàòòàëûï ºàëàòûí ½éºàñûíäà;
- ñ¼çäåðäi» ìàºàë, ì¸òåëäåð õàëûº àðàñûíäà êå» òàðà¹àí à»ûç, ¸»ãiìåëåð, åðòåãiëåðìåí áàéëàíûñûíäà;
- ñ¼çäåð ìåí ñ¼ç òiðêåñòåðiíi» ºàðàïàéûì æ¸íå åñòå ñàºòàëûï ºàëàòûí òàíûñòû¹û, ê¾íäåëiêòi ¼ìiðäå êåçäåñåòií, ê¸äiìãi òàíûñ ñ¼çäåð;
- ¼ëå», æûð ìàçì½íû àðºûëû ê¼êåéêåñòi, õàëûº ò½ðìûñûíäà áàð ê¾íäåëiêòi ¼ìiðäå ê¼ðiï, áiëiï æ¾ðãåí ì¸ñåëåëåðäi» áàéûáûíà áàðûï, ½¹ûíûºòû åòiï æåòêiçóiíäå;
- ê¼ïøiëiêòi» áiëiìi ìåí àºûëû æåòå áåðìåéòií íå áîëìàñà îéëàíûï, ïàéûìäàó¹à ò½ðìûñ æà¹äàéû ì½ðøà áåðìåéòií àõóàëäàðäû» ì¸í-ìà¹ûíàñûí àøûï, ò¾ñiíäiðiï æåòêiçåòií æûð ìåí ¼ëå» ôîðìàñûíû» òèiìäiëiãiíäå.
Ќарым – ќатынасты таным рдісіне тигізетін єсері. Ќазіргі кезде институтжоѓарѓы оќу орындары тек білім жєне єдет – ѓ±рыптыњ белгілі баѓыттарын ќолдау, жоѓары моральдыќ ќасиеттерге тєрбиелеумен ѓана шектелмейді. Оќу жєне тєрбие ж±мыстары єрбір студенттіњ µз алдына µмірдіњ кез - келген саласында (оќуда, ењбекте) белсенді жєне µз бетінше араласуы ‰шін, рухани жєне ойлау ќабілетін кµтеруге, єр жаќты шыѓармашылыќ ќабілетін ќалыптастыруѓа баѓытталѓан болуы керек.
Танылу єрекеті барысында білімді белсенді ќабылдау ќамтамасыз етіледі. Ал ќарым – ќатынас болса, б±л процесті µмірге енгізуге жєне бойына сіњіруге жаѓдай жасайды. Білім мен ќарым ќатынасты д±рыс ±йымдастыру б±л – оќу процесін д±рыс пайдалану жєне баланыњ єр жаќты жеке т±лѓа болып жетілуі ‰шін ењ ќажетті шарт(В.Г.Ананьев, Білімніњ сезімталдыќ психологиясы).
Педагогтыњ бастауыш сынып оќушыларымен µзара ќатынас стильдерінде, олардыњ бірќатарында не болып жатќанына кµз жеткізу ‰шін, талдауды (ќ±рылымдыќ) ж‰йелі логикалыќ схема т‰рінде ж‰ргіздік.
Назар аудару: ол – белгілі бір объектіге психикалыќ єрекеттіњ баѓытталуы жєне шоѓырлануы (Н.Ф.Добрывин). Бастауыш сынып жасындаѓы уаќытта балада назар аудару жєне оныњ ерікті ќасиеті дамиды.
Оќу процесі ‰шін ењ ќолайлысы “єміршіл” ќарым – ќатынас стилі, ал назар аудару ќасиеті ‰шін кµбірек нєтижелсі “ымырашыл” ќатынас болып саналады. Оќушыларды єрекетшілдіктіњ жоѓары дењгейініњ кµбірек бейнеленуі ес, есте ќалдыру процестерінде кµрінеді. Ес, есте ќалдыру б±л бастауыш сынып оќушылары жасында материалды саќтау жєне еске т‰сіруде танылатын психикалыќ процесс.