Экономикалы саясатты мні
«Саясат» термині (грекше politika – мемлекеттік жне оамды істер, polis – ала-мемлекет) Аристотельді «Саясат» атты ебегінде алаш зерттеліп, арастырылан. Сол кезді зінде саясатты зерттеуді екі басты баыты алыптасты: функционалды жне ндылыты. Функционалды зерттеу баыты кбіне саясаттаы масат пен соан жету жне нтижесіне кіл бледі. Ал ндылыты баыт сол саясатты негізінен идеялы рылым мен адамгершілік критерийлерді іздейді.
Саяси ылым азіргі кездегі мнін ХІХ . екінші жартысында иеленеді, ол жеке білім саласы ретінде блініп шыты. Лондон университетінде ХІХ аяында Лондонны экономика жне саясат ылымдарыны мектебі ашылды. 1857 жылы Колумбия университетінде Америка тарихында алаш саяси ылымдар кафедрасы ашылды. Ал
Батыста саясаттану ІІ дниежзілік соыстан кейін дами бастады. Бан кбіне 1948 ж Парижде ЮНЕСКО басшылыымен ткен саяси ылымны сратары жніндегі халыаралы коллоквиум себеп болды. Онда саясаттануды негізгі мселелерін, мнін ашатын жаттар абылданды. жата сая саясаттануды зерттеу жне оыту мселелері аныталды. Олар:
Саяси теория (оны ішінде саяси идеялар тарихы);
Саяси институттар (орталы жне жергілікті кіметтік органдар, мемлекет билік тарматары, саяси жне оамды йымдар мен бірлестіктер);
Саяси мдениет жне сана;
Саяси даму жне модернизация;
Саясат субъектілері;
Халыаралы атынастар.
азастандаы саяси ылымны негізгі пніне бдан баса, ыты мемлекет жне азаматты оам, геосаясат, лтты мдде жне лтты ауіпсіздік мселелері кіреді.
Саясаттану пні оамны саяси саласын, оны даму задылытарын, азіргі саяси мірді йымдастыруды, басаруды, оны рылысы мен жмыс істеуін зерттейді. Ол адамзатты демократиялы, оамдаы ыы, еркіндігі мен міндеттері, жеке адамны саяси-ыты жадайы, оны саяси мірге атынасу тсілдері, саяси згерістерді трлері, саяси мдениетті алыптастыруды мазмны мен жолдары, азіргі замандаы сан трлі саяси идеялы кзарасгар, жааша саяси ойлаудын мні, казіргі дниежзілік дамуды козаушы кштері туралы тсінік береді. Ол брыны жне азіргі саяси жйелерді, адамны санасындаы, кзарасындаы, масат-мддесіндегі жне мінез-лы, іс-рекетіндегі саяси згерістерді арастырады. Ол, бір жаынан, жиналан деректерді орытады, екінші жаынан, былыстарды зара састыы бойынша болашаа болжам жасайды.
Саяси билік пен оамны саяси жйесі – саясаттануды негізгі зерттеу объектісі мен пніне жатады. Осылар арылы оамны саяси мірін анытауа болады. Сондытан саясаттану оам міріні те ажетті ызмет саласы туралы білімді, тсінікті алыптастырады..
2. Саясаттануды дістері мен категориялары
ылымны баса салаларындаы сияты саясаттануды да зіне тн ымдары бар.
Оны категорияларына тмендегі ымдар жатады.
Саясат жне саяси билік, саяси мдде саяси атынас, саяси сана, саяси процесс, саяси мдениет пен адамдарды саяси ызметі, оамны саяси мірін йымдастыру жне саяси жйе туралы білімдерді ттас, жйелі жиынтыы.
Саяси ылым пнін жан-жаты объективті трде танып білу, осы ылымны зара бір-бірімен байланысты категориялары арылы жзеге асады. Бірде бір ылым оны ішінде саясаттану ылымы да тек зіндік жеке категориялара баса оамды ылымдара араанда ке жне клемді болып саяси институттарды саяси процестер мен былыстар саласын арастырады.
Катергориялар-заттарды шын, объективтік адамдара туелді болмайтын былыстары мен атынастарын бейнелейтін идеялар, жалпы ымдар.
Саясаттануда оытылатын задарды екі тобы бар:
Біріншісі- Саяси жйелерді кез келген трлері шін орта задар
Екіншісі-Жйелерді белгілі трлеріне ана тн арнайы задар.Орта задарды ішінде саяси билік тріні леуметтік тапты атынастар сипатына туелділері де, саяси жне экономикалы билікпен зара тыыз байланыстылары да бар. Арнайы задардан саяси жйелердегі биліктер блігі мен блінісі,саяси билікті задылыын тану сияты елеулі трдегі ажетті байланыстарды алыптары крініс табады.
Саясаттану задылытар жйесін 3 топа блуге болады:
1топ оамны экономикалы базисі мен саяси билігі арасындаы араатынасты крсететін саяси-экономикалы задылытарды амтиды
2топ Билікті тратылыын ныайтатын зіні ішкі исын, рылымы баререкше леуметтік жйе ретіндегі билікті дамуын сипаттайтын саяси-леуметтік задылытарды амтиды
3топа Саяси психологиялы задылытар жатады. Блар жеке тлалар мен билік арасындаы зара арым-атынастарды крсетеді.
3.Саясаттану дістері:
Салыстырмалы діс толі елдердегі саяси былыстарды зара салыстырып, оларды жалпы орта жне жеке ерекшеліктерін ажыратуа оны танып білуге ммкіндік береді. Ол арылы елдегі саяси тратылы пен саяси ахуалды баалауа, наты саяси шешімдер абылдауа жадай туады. Ол згені тжірибесіне сйену
Жйелеу дісі саяси былыстарды баса крделі рылымны бір блігі ретінде арап, оны райтын элементтерді леуметтік мірдегі орнын, ызметін айналадаы ортамен, зге былыстармен байланысты зерттейді.
Социологиялы діс саясатты оам міріні экономикалы, леуметтік рылым, мдениет жне сана дегейіне т.б. жадайларына байланысты анытайды.
Тарихи тсіл саяси былыстарды мерзімі жаынан дйекті, заманына арай, ткендегі, азіргі жне болашатаы байланысымен айындай отырып арастырады. Бл діс р трлі саяси оиаларды, процестерді, деректерді, оларды болан уаытын мезгілін ескере отырып соны негізінде танып-білуді ажет етеді.
Бихевиористік діс жеке адамдар мен топтарды іс-рекетін, белгілі бір саяси жадайларда адамдарды здерін здері алай стауын танып-білуге негізделеді. Бл дісті жатаушылар саяси ызметті барлы трлерін адамдарды іс-рекетін талдау арылы тсініп-білуге болады дейді.
Нормативтік діс оамды игілікті е мол амтамасыз ететін немесе адама уел бастан тн ажыратылмас табии ыты іске асыруа барлы ммкіндікті жасайтын саяси рылысты трін іздейді.
4. Саяси ылым - оамны саяси саласын, саяси ойды пайда болуы мен даму тарихын, саяси жйе, саяси атынастар мен рдістерді, саяси сана мен саяси мдениетті, лемдік саяси рдісті зерттейді. Саяси ылым сратары бойынша ткен 1948 ж. халыаралы коллоквиум оны зерттеу объектілері ретінде:
1) саяси теория;
2) саяси институттар;
3) саяси партиялар, топтар, оамды пікір;
4) халыаралы атынастарды анытады.
Сонымен бірге, саясат оамды-саяси мірді маызды бір саласы жнінде білім кзі болып, ол туралы жан-жаты ылыми малмат береді, екіншіден, наыз адамгершілік саясат оамды даму задылытарына сай пайда болады, оларды ашып, іске асыранда басшылыа алына ылыма негізделеді, саяси жмыс жемісті болу шін ылыми тере зерттеулер жргізу ажет.
Экономикалы саясат – мемлекетті экономикалы іс-шараларыны жйесі, яни мемлекет, кімет жргізетін іс-имылдарды, экономиканы басару саласындаы шаралар жйесі, елді масаттарына, міндеттеріне, мдделеріне сйкес экономикалы дерістерге белгілі бір баыттылы беру.
Экономикалы саясатты масаттары мен ралдары оамды рылысты сипатымен, елді дамуыны ішкі жне халыаралы жадайларымен айындалады. Экономикалы саясат рылымды, инвестициялы, аржы-несие, леуметтік, сырты экономикалы, ылыми-техникалы, салы, бюджет саясатын амтиды.
Экономикалы саясатты пайда болуы алашы мемлекеттерді алыптасуымен байланысты болды. Ежелгі жне орта асырларда Экономикалы саясат детте салытар алумен, аша, айналыс жне жер атынастарын реттеумен шектелді. Капиталды бастапы орлануы кезеінде Экономикалы саясата капит. мануфактураларды рылуына жне сауданы дамуына септігін тигізген меркантилизм мен проекционизм тн болды, ал нерксіптік буржуазияны суіне арай еркін ксіпкерлік саясат пен фридредерлік баран сайын лкен рл атара бастады. азіргі заманы монополистік капитализмге мемлекетті экономикалы рліні кшеюі сияты Экономикалы саясат белгілері тн: мемлекет дайы ндіріске белсене араласады, халы ш-ндаы секторды дамытады, экономиканы бадармалайды, дадарыса, инфляцияа арсы шараларды жзеге асырады, фирмаларды, соны ішінде халыаралы монополистік йымдарды сырты экономикалы ызметін реттейді. Экономикалы саясатты нысандары мен дістері кбінесе экономиканы жай-кйіне, нарыты экономиканы дайы ндіріс дерісін мемлекеттік реттеумен штастырылуына байланысты. Экономикаа оны жанама трде реттеуді кейнстік теориясына негізделген мемл. ыпал ету идеялары мемлекет тиісті салы жне несие-аржы саясатын жргізе отырып, ор жинауа бейім шаруашылы жргізуші субъектіні психологиясын ыпал ете алады, оамны тиімді жиынты сранымына ынталандыра алады, сол арылы нарыты реттеп, баыттай алады, экономикалы рлеуді жеделдете алады, халыты жмыспен амтылуы дегейі мен оны леуметтік л-ауатын арттыра алады дегенге саяды.
1929 – 33 ж. лы тоырау кезеінде АШ Президенті Ф. Рузвельт кейнстік идеялар трысынан Экономикалы саясат жргізді, бл саясат “жаа баыт” деп аталды. Соыстан кейінгі жылдары кптеген елдер жаа дадарыса арсы шараларды зірлеу, соыс иратан шаруашылыты алпына келтіру жне рге бастыру кезінде де осы кейнстік аидаларды басшылыа алды. Алайда 1950 – 60-жылдардан бастап Экономикалы саясатта неолибералды монетаристік доктриналарды ыпалы беле алды. Мнда нарыты шаруашылыа ерекше орын берілді, мны зі экономика мемлекетті араласуын ажет етпейді деген идеяа алып келді. Кейнсшілдікке арама-арсы аида болып табылатын монетаризм теориясына сйкес сранымды ынталандыру жніндегі Экономикалы саясат шаралары экономиканы жадайын жасартпайды, айта йлесімсіздік туызады, жадаятты нашарлатады, йткені “тедестіруші” нарыты тетіктерді рекетіне кедергі жасайды. Монетаристер тиімді жиынты сраным аидатын емес, сыным аидатын, ксіпкерлік ызметті мемл. реттеуді кшін жоюды бірінші орына ойды. Олар ксіпкерлерден алынатын салыты азайтуды, бюджет тапшылыын тмендетуді, бааны ралуын ырытандыруды, аша шыарылымын шектеуді, сондай-а леум. мтаждара жмсалатын шыынды азайтуды жатады. Оларды пайымдауынша, мемлекетті экономикалы саясатны атарымы аша шыарылымын жне несиелендіруді реттеумен шектелуге тиіс.
Монетаризм идеясы біратар елдерде: лыбританияда (тэтчеризм), АШ-та (рейгономика), Чилиде, Израильде, Ресейде жргізілген экономикалы саясатта крініс тапты. Экономиканы басаруды кімшілдік-міршілдік жйесі ираан, тпелі экономикасы бар, азіргі заманы нарыты тетіктері лі алыптаса оймаан брыны соц. елдерде экономикалы саясатты здеріне тн ерекшеліктері болды. азастанны Экономикалы саясаты нарыты атынастарды батыл енгізе отырып, мемлекетті рлін арттыруа, барлы дегейде экономиканы басарылуын алпына келтіруге негізделді. Экономикалы реформаларды жзеге асыру барысында лемдік тжірибе ескерілді, экономиканы нарыты зін-зі реттеуі мен мемлекеттік реттеуді ркениеттік тетіктері отайлы трде штастырылды. Нтижесінде азастанны экономикалы саясат ТМД елдеріні ішінде алашыларды бірі болып тпелі кезедегі экономиканы дадарысын есеріп, экономиканы арынды рлеуі жолына тсті, оам дамуыны толаы жеткен міндеттерін дйектілікпен шеше бастады
4. Аша-кредит саясаты (монетарлы)
КРЕДИТ-АША САЯСАТЫ – мемлекет экономикасында аша млшерін реттеу масатында олданылатын шаралар кешені. К.-а.с. жалпы лтты нім, баа дегейі жне лтты табыс сияты аса маызды макроэкон. крсеткіштерге айтарлытай серін тигізетіндіктен мемл. экон. саясатты негізгі баыттарыны бірі ретінде аралады. Бкіл 20 . бойына мынадай задылы орын алды: нерлым дамыан мемлекеттер, экон. суді ынталандыру, экон. жадаятты ауытуын реттеу шін на осы К.-а. с. ралын арынды пайдалануа тырысты, йтсе де мндай жанама ынталандыру рашан да кткендегідей нтижелер бермеді. К.-а. с-н жргізу ісі жауапты мемл. органдара, детте, орт. банкке (азастанда – лтты банкке) жктеледі. Жалпы аланда аша массасы – орт. (лтты) банкті наты ашасыны, банкноттары мен тегелеріні (монета) жне экон. агенттерді (ксіпорындарды, фирмаларды, компанияларды) коммерциялы банктерге салан салымдарыны сомасы. Салымдарды халыты салымдары ана емес, сонымен бірге ксіпорындарды есеп айырысу шоттары мен зге де шоттарындаы алды ашалар да райды. Аша массасыны ымын аша базасыны ымынан ажырата білу керек. Аша базасын на сол барлы наты аша мен коммерциялы банктерді орт. (лтты) банктегі салымдары райды. Мселені мні мынада: коммерциялы банктер коммерциялы несиелендіру тетігін пайдалана отырып, аша массасыны клемін аша базасыны шегінен сан есе кбейтуі ммкін. з клиенттеріне несие бере отырып, банктер іс жзінде елді орт. (лтты) банкіндегі з депозиттерінен асып тсетін депозиттер жасайды. Басаша айтанда, банкті кредит беру тетігі болмаса, яни банктер несие бермесе, мультипликативтік лаю процесі ешашан басталмас еді жне аша массасы мен аша базасы ешашан теелмеген болар еді. Аша массасыны аша базасына атынасын аша мультипликаторы деп атайды. Егер біз аша базасын латынша Н рпімен, ал аша массасын М рпімен табаласа, онда мынадай формула аламыз: М=kH, мнда k– аша мультипликаторы. Сйтіп, мемлекетті К.-а. с-ны мні іс жзінде аша массасыны клемі айындайтын осы екі шамаа (Н – аша базасы мен k – аша мультипликаторына) ыпал етуінде. азіргі мемлекеттерде орт. банкті аша базасыны шамасын нерлым жиі згертіп отыратын дісі – ашы рыноктаы операциялар, яни з кіметіні борышорлы ааздарын сатып алу – сату. Ашы рынокта баалы ааздарды сатып алуды мысалы ретінде лтты банк коммерциялы банктен кімет облигацияларын 1 млрд. тегеге, сатып алатын операциясын арастыралы. лтты банкті мемл. баалы ааздар тріндегі меншігі 1 млрд. тегеге артады, мны зі баланс активіні “Мемлекеттік баалы ааздар” бабында крсетіледі. Облигациялара айырбас ретінде лтты банк осы облигацияларды сатан коммерциялы банкті шотына 1 млрд. теге аударады. Басаша айтанда, баланс пассивіні лтты банктегі банк депозиттері бабы 1 млрд. тегеге артады. Коммерциялы банк з резервін алашы мезетте лтты банктегі салымдар ретінде сталатын 1 млрд. тегеге кбейтті. Алайда бл орайда лтты банкті сатушыа зіні меншікті бухгалтерлік кітаптарында депозиттер жасау жолымен облигация шін тлей алатынын ескеру ажет. Бл депозит баса банктерге тлемдер тлеу шін пайдаланылуы ммкін немесе наты ашаа айырбасталуы ммкін. Банктегі депозитті кдуілгі иесі де з шотынан наты ашаны ала алады, сондай-а, лтты банкке депозит салан банк те з салымын ысартаны шін айырбас ретінде наты аша ала алады. лтты банк облигация шін з банкіндегі депозитпен тлегенде ол аша базасын бірден кбейтеді. лтты банк мемл. облигациялар сияты активтерді жай ана сатып алып жне олар шін з міндеттемелерімен тлеп, аша базасын алауынша лайта алады. лтты банк аша базасын блайша лайтуа коммерциялы банктер темпаз аражата ділгер болатын дадарыстар кезеінде барады. Бл оны зіні тем резервтерін кбейтуіне, демек, наты секторды несиелендіру луетін кшейтуіне ммкіндік береді, мны зі экон. су арынын кшейте алады. Баалы ааздарды сата отырып, орт. (лтты) банк аша базасын ысартатынын оай ааруа болады. Аша базасыны ысаруы коммерциялы банктерді орларын азайтады, мны зі халыа, ксіпорындара кредит беру клемін азайтып, несиелендіру шарттарын атайтады, экон. су арынын тежейді.
Іс-дады крсетіп отыранындай, аша мультипликаторыны трасыз екені былай трсын, сонымен бірге ол тіпті оай болжап білуге болмайтын шама. Мны мнісі орт. (лтты) банк тек аша базасын реттеумен ана рбір наты уаыт кезеінде аша массасын дл анытай алмайды деген сз. Тіпті ктпеген титтей ауыту аша базасыны осы шамасында аша сынысын айтарлытай згертуі ммкін. Сондытан орт. (лтты) банк аша мультипликаторыны шамасына сер етуді арнаулы дістерін пайдаланады. Алайда тіпті барлы осы дістерді олдану да орт. (лтты) банкті аша мультипликаторыны ауытуын толы баылауына брібір ммкіндік бермейді. Аша мультипликаторыны формуласы мынадай: k=(1+c)/(r+c), мнда c – наты аша-депозиттер, ал r – резерв-депозиттер (бл орайда резерв дегеніміз, кбінесе, коммерциялы банктерді орт. (лтты) банктегі салымдары. Формуладан крініп отыранындай, аша мультипликаторы нерлым кп болса, резервтерді депозиттерге атынасы сорлым аз болады. Аша мультипликаторыны наты аша-депозиттер атынасына алай туелді екенін анытау иыныра. Біра мнда да кері туелділік бар. Мны мнісі мынада: с аз болса, наты аша ретінде пайдаланылатын аша базасыны лесі де аз болады, ал резерв ретінде пайдаланылатын лес жоары болады. Наты аша-депозиттер атынасы, негізінен, халыты мінез-лымен айындалады, ол ашаны анша блігін наты аша (теге-монета мен банкнот) трінде стауа болатынын, ал анша блігін салым (депозит) трінде стауа болатынын шешеді. Халыты алауы: а) тлем трлерін детке айналдыруына; ) ашаны наты аша трінде сатауды трансакциялы шыыны мен шота ол жеткізу шыыныны атынасына; б) аымдаы ттыну клемі мен мміле санына; в) трлі депозиттер бойынша пайыздарды аымдаы ставкаларына байланысты. Бл параметрлерді кбісі орт. (лтты) банкті баылауына кне бермейді. Ал орт. (лтты) банкті резерв-депозиттер саласындаы ммкіндіктері лдеайда кп. Ол міндетті резервтік талаптарды млшерін, яни коммерциялы банктерді орт. (лтты) банктегі салымдарыны е аз нормасын таайындай алады. Міндетті резерв жасау нормативі – мемлекетті К.-а. с-ны екінші аса маызды ралы. Міндетті резерв жасау нормасын кбейте отырып, орт. (лтты) банк коммерциялы банктерді з клиенттеріне кредит беру жне тиісінше аша массасын мультипликациялау жніндегі ммкіндіктерін шектейді. Ал, керісінше, міндетті резерв жасау нормативін ысарту аша мультипликаторын кбейтеді, яни на сондай немесе ысара тсетін аша базасында аша массасын сіреді. Іс жзінде К.-а. с-ны осы ралдары пайдаланылатын барлы елдерде, соны ішінде азастанда да, резервтік талаптар салымдарды трпатына арай трленіп отырады: мерзімді салымдар бойынша олар талап етілетін салымдара араанда жоары. К.-а. с-ны шінші басты ралы – айта аржыландыру ставкасы. Мны зі орт. (лтты) банкті коммерциялы банктерге беретін кредиттері бойынша пайыз ставкасы. айта аржыландыру ставкасын былта отырып, орт. (лтты) банк коммерциялы банкті арты резервтеріні шамасына, сондай-а, жанама трде наты аша-депозиттер атынасына да ыпал етеді. Шынында да, егер айта аржыландыру ставкасы жоары болса, онда коммерциялы банктер зіні арты резервтеріні млшерін кбейтуді жн креді. йткені темпаз аражат жетіспеген жадайда орт. (лтты) банкті кредиттері коммерциялы банкке тым ымбата тседі. орт. (лтты) банк айта аржыландыру ставкасын тмендеткен кезде коммерциялы банктерді айтарлытай арты резерв жасауа деген лшынысы кемиді. Олар ашаны пайыз келетін активтерге салуа, ал кассалы алшаты пайда болан жадайда орт. (лтты) банктен айта арыз алуа кбірек мдделі болады. Дамыан елдерде айта аржыландыру ставкасы, детте, коммерциялы банктерді кредиттік ставкаларыны тм. шегінде сынылады; дамушы елдерде бл принциптен ауытуды уаытша орын алуы ммкін.