I.1. Репродуктивті байланыстырып сйлеуді зерттеу дістері
Бірінші блімде балаларды репродуктивті сзді айта жасау ммкіндіктерін анытауа баытталан жне оан екі тапсырма осылады.
Ø Мтінді толыыра айтып беру тапсырмасы
Ø Мтінді дл осылай, біра ыса айтып беру
Экспериментальды материалды олдану шін гіме мтіндерді пайдалану сынылады, есептелген жастара сыналатын жне оларды клемiн ысартуды орынында душар болан бейiмделулер.
лгі ретінде мндай бейімделген гімеге ( К. Паустовты ) « оян табандары » деген мысал келтіреміз, мтін тменде берілген.
Бір кні ата ашылыа ормана барды. Орманда атаа сол лаы жырты оян ола тсті. Ата мылтыпен атып жіберді, біра оян ашып кетті.
Кенет бір жатан ттін атты тартылды. Ол тез, бтаны орады. Дем алу иын бола бастады. Бл орман рті болды. От екпіні жаындай бастады. От оны иытарына дейін жармасты.
Атаны аяыны астынан кенеттен оян секіріп шыты. Ата оны кргенде туанын кргендей атты уанды.
Ата аны адамдара араанда жасы сезетінін, отты ай жатан келе жатанын жне алай орану керек екенін біледі. Ата оянны артынан жгірді. Ол орыаннан жылап жіберді: « Тотай тр! Олай асыпа! » . оян оттан атаны алып шыты. Олар орманнан клге жгіріп шытыда, екеуіде шаршааннан лады.
Ата оянды ктеріп алып, йіне алып келді. оянны арты табандары жне іші кйді. Ол атты кйзелді. Ата оны емдеп, зіні йінде алдырды. Бл атаны мылтыпен атан, ормандаы сол лаы жырты оян болатын.
Мтін екі рет есепке алынады. айталап оып алан со, толы айтып беру керек
(тапсырма №1). Бірінші тапсырманы орындаудан кейін, ысаша мазмндау сынылады ( тапсырма №2 ).
Сз тсіну ызметін дрыс баалау шін, сіресе келесіз нтижелерде, балаа мтінні аншалыты тсінікті боланын білу масатында, балалара маыналы сратар ойылады.
Сйлеу нiмін талдау, мынау алынан тапсырмаларды орындау барысында, балалар алай мтiннi маыналы деулерiн жзеге асыруын анытауа ммкiндiгiн бередi, олар толы маыналы бадарламаны айта жасауа абiлеттi ме, сонымен бiрге берiлген мтiнде тiрек маыналы буындарды ана ерекшелеу абiлетi бар ма, яни. онда «лкен маыналы бадарламаны» бліп ала алады ма. Одан баса, сйлеу тілі нiмі жасауа кмектеседi, балаларларды андай лшемде сз аралы байланысты иеленгендiгі жне андай лексикалы , синтаксистiк. дадыа ие болды.
Алынан талдауды жауаптары логико - психологиялы тсілге жргізіледі, Н.И. Жинкина (42) бойынша жне оны жетілдірілген жмыстарындаы жолын уушылара (38, 39, 142).
Крсетілген дістеме екі жоспары бар мтіндік хабарламаа ара сйейді: жоспарды мазмны жне жоспарды безендірілуі, жне бан сйкес , талдауды екі баытын ескереді:
· Сйлем типтерінi р трлi беттерiнде функционалды жктемелерiн талдау жне оларды бекітулері, гiменi амтамасыз ететiн орамдылыы.
· Мтінні маыналы рылымын талдау, семантикалы бадарлама ру, трлі иерархиялы предикацияны реттеліп тратыны, логикалы гімені ттастыын амтамассыз ететін жиынты
Мынау дістемеге сйкес гімені тпнсасы алдын ала деуге душар болды, жинап келгенде оны маыналы бадарламасы олайлы пiшiнге салыстырмалы талдау, крнекi - график трiндегі жазба(1-шi слба).
1 – слба. Мтінні толы маыналы рылымындаы мтін слбасы.
1. Бір кні ата ашылыа ормана барды.
2. Орманда атаа сол лаы жырты оян ола тсті.
3. Ата мылтыпен атып жіберді.
4. Біра оян ашып кетті.
5. Кенет бір жатан ттін атты тартылды. Ол тез, бтаны орады. Дем алу иын бола бастады.
6. Бл орман рті болды. От екпіні жаындай бастады.
7. От оны иытарына дейін жармасты.
8. Атаны аяыны астынан кенеттен оян секіріп шыты. Ата оны кргенде туанын кргендей атты уанды.
9. Ата аны адамдара араанда жасы сезетінін, отты ай жатан келе жатанын жне алай орану керек екенін біледі.
10. Ата оянны артынан жгірді. Ол орыаннан жылап жіберді: « Тотай тр! Олай асыпа! ».
11. оян оттан атаны алып шыты. Олар орманнан клге жгіріп шытыда, екеуіде шаршааннан лады.
12. Ата оянды ктеріп алып, уйіне алып келді.
13. оянны арты табандары жне іші кйді. Ол атты кйзелді.
14. Ата оны емдеп, зіні йінде алдырды.
15. Бл атаны мылтыпен атан, ормандаы сол лаы жырты оян болатын.
Л.П. Доблаевты (41) сынылан тпнсаны алдын ала деуді рсімі жеткілікті трде арапайым.
Алашыда жеке пікірлерді нмірлеп алу керек, себебі олар мтінде жай сйлем болып кездесуі ммкін, сонымен оса крделі сйлем болып келуі ммкін, иын сйлем жай сйлемге араанда бірнеше ойлардан трады. Ары арай мтінді оу тсілі ерекше жреді, таырыптан бастап экспериментші ш негізгі сйлемді бліп жне сйлемді кезекпен емес,ортасынан сйлем тастап кетіп оиды. Екінші сйлемді оып, мынадай орытындыа келеміз, бірінші сйлемді оымай тастап кетуге болмайды, йткені ол маызды маыналы сйлем болып табылады. Бірінші жне шінші сйлемдерді ои отырып, екінші сйлемні толы ойды жеткізу, сйлемні мазмнын ашу шін аншалыты керек екендігі белгілі болды. Мндай оуды дiсі маызды семантикалы сйлемді ерекшелеуге ммкіндік береді жне сйлемді толы айту процесіне атысы болады.
Таныстырылан крнекi - графикалы схема мтiннi маыналы рылымыны барлы дегейлерін бейнелеп крсетедi: басты ой (ол лкен тртбрыш слбада таныстырылан)- гiменi негiзгi ойын айтады; екінші тртіптік предикацияа (ол квадраттармен белгіленген) –гімені негiзгi мазмнын жне коммуникативті мыты сыныстарын т.б. береді. шінші тртіптік предикацияа (овалдар ), осымша натылайтыны екiншi тртiптік предикацияны мазмнын. шiншi предикацияны сйлемдері шамадан тыс коммуникативті трде нашар бейнеленген.
Мтiннi негізгі маынасын беретін екiншi тртiптi предикация жиынты слбада крсетілген, ол мтінні толы маынасын ашып крсетіледі. Мтiннi айта айтылуыны баламалылы сынысы тап сол жаыртуларында ммкiндiкпен аныталады, йткенi оларды жаыртуы гiменi негiзгi ойын жiберуін амтамасыз етедi. Ол кез-келген гiменi жалпы сандардан 50% шаты сйлемді райды.
Жеке сйлем бадарламасы - рбір маыналы кезеде, мтiннi кішкене маыналы бадарламасын айыздайды. Клбеу жолда орналасса, мынау кезедер мтiннi жеке кесiндiсiн маыналы бадарламаларын таныстырады. Мтiннi тиiстi кесiндiсi, крнекiлiк шiн клбеу сол слбаны о жаындаы орынды алып келедi; семантикалы ажеттi сйлемдер сызып крсетiлген.
р жолды маыналы кезедерiнi арасында бiреуі ерекше бейнеленген. Бл тiрек маыналы кезе, гiме маыналы кесiндiде мтiннi ойын, зiн таныстырады. Мндай гімеде тiрек маыналы кезедер тртеу, бларды барлыы лкен бадарламаны мтінін береді. Мтінмен безендірілген слба ережеге сйкес шыарма немесе мазмндама жазардан алдын жоспар рып алу керек. Бл сынылан сйлемдер мтінді ысартып айта айтуын райды.
Маыналы бадарламаны таныстыратын элементтер, тікбрыштар зіне екi сегменттi осып алады: жоары сегмент дегеніміз хабарламаны білдіреді (аша тлеу ) ал тменгi - предикат, т.е. бйым туралы хабар айтады. Мндай блiну балаларды гімесінде ммкіндікті адаалауа, маыналы элементтерді іс – имылда болдыртуга крініс береді.
Слбада ос маыналы озалыс сызба арылы крсетілген: жоарыдан тменге - мтiннi лкен бадарламасын айта жасау жне солдан оа - аз бадарламалар шiн.
Балаларларда сйлеу нiміні ттасты толытыына байланысты бааланады жне мтiннi маыналы бадарламасыны элементтерiн айта жаыртуды тiзбегi. Ол шiн балаларды жауабында крінген графикалысхемасын бастапы маыналы гіме бадарламасыны слбасымен салыстыру ажет.
Негізгі дрежесін баалау, сйлеу хабарламасын масштабтау байланысын келесі дрежесін анытауа ммкіндік береді:
· Бірінші байланыс дрежесі- максималды. з бетінше жмыс істеуді икемді йлесімін сипаттайды (коммуникативті кшті) жне туелділерді (коммуникативті лсіз) сыныстар.Дауысты деу шектеулері ммкіндік береді, біріншіден, бтін структурадаы сйлемдер ру, жне екіншіден , лексико- синтаксисты ралдармен біріктіріп сйлемді ндіру ммкіндігі.Олара есімдік, стеу, сан есімдер, синонимдер, жааулар жне т.б кіреді.Мысала: «зен жаалауыны баса жаында су иірмені трды.Ол кішігірім ааш йі болды».
· Екінші байланыс дрежесі мтін пайдалану салдарынан ана коммуникативті кшті кп рылымды сыныстар болды. Сонымен атар, сзаралы тіркестік ралы ретінде бір сзді таы айталанып олданылуы.Бл сйлеу хабарламасындаы икемді йлесімділікті бзады, сондытан бл сйлем байланысын «атты» деп саралайды: «Су бетінде балы крінді. Балы кміс моншатай жарырады. Балы йрыымен суды шлпіді.»
· шінші байланыс дрежесіне аграмматикалык иындытар, толы емес сйлемдер йреншікті болып табылады .
· Тртінші байланыс дрежесі, немесе нлдік дрежесі,аграмматикалы сыныстарын болуымен сипатталады, логикалы грамматикалы бір- бірімен байланыстарды болмауы, синтаксисты арым- атынасты болмауы, немесе сздік хабарламада сйлемдерді млдем болмауымен сипатталады.