Ксіпорын тсінігі, негізгі масаты жне міндеттері

Таырып 1. Ксіпорын - шарушылы объектісі, экономикалы жйені негізгі буыны ретінде

 

1.1 Ксіпорын тсінігі, масаты, міндеттері жне элементтері

1.2 Ксіпорындарды йымдастырушылы-ыты формалары

1.3 Ксіпкерлік: нысандары жне трлері.

1.4 Банкротты тсінігі мен белгілері жне ксіпорынны банкроттыы

1.5. Ксіпорынды дадарыса арсы басару

 

Ксіпорын тсінігі, негізгі масаты жне міндеттері

Ксіпорын – за тртіптері бойынша тіркеуден ткен, млікті пайдаланудан, тауарларды сатудан, жмыстарды орындау немесе ызмет крсету арылы пайда табуа жйелі трде баытталан ксіпкерлік ызмет субъектісі.

Шаруашылы етуді нарыты жйесі жадайында ксіпорын оны негізгі буыны болып табылады. Ол лтты шаруашылыты іскерлік белсенділігін анытайды, осында нім жасап шыарылады жне ызметкер мен капиталды тікелей байланысы жзеге асырылады. Ксіпорында білікті мамандар, кадрлар жмылдырылан, ресурстарды немді пайдалану жне тімділігі жоары техника мен технологияны пайдалану мселелері шешіледі. Сонымен атар, ксіпорын жмыс орындарын алыптастыра отыра, трындарды жмыспен амтылуын амтамасыз етеді, салытарды тлеу арылы леуметтік бадарламаларды жзеге асыруа атысады.

Ксіпорын – сраныса ажетті нім ндіру, жмыстарды орындау жне ызмет трлерін крсету шін материалды жне апаратты ресурстарды пайдаланатын жан-жаты шаруашылы субъект. Ол з ызметімен жеке дербес трде айналысады, салытар, баса да міндетті тлемдерді тлегеннен кейін алан пайда млшерін зі бледі, яни ксіпорын жеке дербес тауар ндіруші болып табылады.

Ксіпорын – оамдаы ебек блінісі жйесіндегі ошауланан дербес ндірістік-шаруашылы бірлік, яки зады тла ыы берілген шаруашылы жргізуші субъект; ндірістік-шаруашылы ызметті йымдастыруды негізгі нысаны. Ол леуметтік ажеттіліктерді анааттандыру жне пайда алу масатымен ебек жымын пайдалана отырып, нім(тауар) ндіреді, жмыстарды орындайды, ызметтер крсетеді жне ндіріс рал-жабдыы мен баса да млікке меншік нысандарына арамастан зады тла ретінде жне шаруашылы есеп принципіне сйеніп рекет етеді.

Ксіпорын занамада тыйым салынбаан жне ксіпорынны жарысында кзделген масаттара сай келетін кез келген шаруашылы ызметпен айналыса алады. Ксіпорын зіні ызметін дербес жзеге асырады, шыарылатын німін, салытар мен бюджетке баса да міндетті тлемдерді тлегеннен кейін алан пайданы иеленеді. Ксіпорын мемлекеттік тіркеуден ткен кннен бастап рылды деп саналып, зады тла ыын иеленеді. Тіркеу шін рылтайшы оны ру туралы шешімді немесе рылтайшыларды шартын, ксіпорынны жарысын жне баса жаттарды сынады. Ксіпорынны дербес балансы, банктерде есеп айырысу шоты мен зге де шоттары, зіні атауы жазылан мрі болады. Мліктік кешен ретінде ксіпорынны рамына оны ызметі шін керекті млікті барлы трлері, бан оса жер телімдері, имараттар, жабдытар, шикізат, німдер, талап ытары, сондай-а, ксіпорынды, оны німін, жмыстары мен крсететін ызметтерін дараландыратын табалара ытар (фирмалы атаулар, тауар белгілері, ызмет крсету белгілері) жне за мен шартта згедей кзделмеген жадайда баса да айрыша ытар кіреді. Меншік иесіні немесе ол укілдік берген органны келісуімен ксіпорын зады тла ытары берілген еншілес шаруашылы жргізуші субъектілер, сондай-а филиалдар, блімшелер, банкіде шот ашу ыы бар баса да ошауландырылан блімшелер ра алады. Тиісті орган арылы мемлекет, ебек жымдары, жеке жне зады тлалар, соны ішінде шетелдік тлалар да, ксіпорынны рылтайшылары бола алады.

Меншік нысандарына арай ксіпорын жеке, мемлекеттік, жымды немесе аралас меншіктегі, сондай-а, оамды йым меншігіндегі ксіпорын нысанында рылуы ммкін. Олар жекеше ксіпорын, серіктес (жарнапла негізделген серіктестік), акционерлік оам, мемлекеттік ксіпорын, коммуналды ксіпорын трлеріне жіктеледі.

Нарыты экономикаа кшу жадайында жмыс істеп тран ксіпорындарды дербестігін кеейтумен бірге экономикалы бірігуді жаа нысандарын – серіктестіктер, ауымдастытар, бірлескен ксіпорындар, шаын ксіпорындар, консорциумдар, биржалар, коммерциялы банктер руды тиімділігі айындала бастады.

Ксіпорын – шаруашылыты жеке жргізетін субъект жне нарыты атынастарды негізгі жргізушісі. Ксіпорын – бл дербес шаруашылы жргізетін бірлік, меншігінде бар ебек ралдары кмегімен ебек заттарын деп, ттынушылара ажет дайын нім шыарып, пайда алу масатымен оны ткізетін, ксіби йымдасан ебек жымы. Ксіпорын – экономиканы даму сатысыны негізгі бір блігі болып табылады. йткені ксіпорындарда оама нім шыарылады жне жмысшы мен жмыс ралдарыны арасында байланыс орнатылады. р ксіпорын зады тла ретінде арастырылады жне ксіпорынды ру келісім шарты негізінде жмыс істейді.

Ксіпорын - белгілі бір нім діретін немесе халыа ызмет крсететін зады тла. Ксіпорынны шаруашылы ызметтеріні нтижелілігі - німді ткізу мен крсетілген ызметтен тскен
пайдадан ана емес, сонымен атар ндірістік орларды
клемінен (негізгі жне ндірістік айналым орлары), басада ттыну орларыны жиынтыынан (леуметтік саладаы), жиналан аражаттардан жне таы басалардан крінеді.

Салааралы рылымы бойынша ксіпорындар «тар» мамандандырылан, кп профилді жне аралас болып блінеді:

· «тар» мамандандырылан – жаппай немесе ірі сериялы ндіріс німдеріні шектеулі ассортиментін шыаратын ксіпорындар (шойын, ет, бидай ндірісі жне т.б.);

· кп профилді ксіпорындар трлі жадайда пайдаланылатын жне ке ассортиментті німдерді шыарады. нерксіпте олар бір уаытта теіз кемелерін, жеіл кліктерді, компьютерлерді дайындауа мамандандырылуы ммкін. Ауыл шаруашылыында – бидай, жеміс-жидек, малдарды сіру жне т.б.;

· аралас ксіпорындар шикізатты немесе дайын німні бір трін параллел немесе тібектей трде баса трге, шінші бір трге ауыстырады.

ызмет сипатына байланысты:

· нерксіптік;

· ндірістік;

· сауда;

· транспортты;

· инвестициялы жне т.б. ксіпорындар болып блінеді.

Ксіпорын экономикасы - ндірістік жне ндірістен тыс атынастарды жиынтыы: айналыс оры, дайын нім, ксіпорынны банктегі есеп-шоттары, аша аражаты, баалы ааздары, меншікті материалды емес орлары (патенттер, лизенция т.б), німді ткізуден жне р трлі крсетілген ызметтерден тскен табыстар мен пайда. Оларды нды баасы - ксіпорынны экономикалы даму дегейі мен клеміне байланысты болады. Соысыны р трлі себептері бар, атап айтанда:

· ндірісті орлар мен амтамасыз етуде е отайлы йлесімділікті табу;

· ндірілген німні саны мен сапасы;

· ткізу клемі;

· ткізуден тскен кіріспен пайда.

Осы факторлар негізінде ол жеткізілетін тиімділікті дегейі мен сипатын ксіпорынды дамытуа ыпал ететін ішкі жне сырты жадайлар айындайды. Ішкі жадайлар ш топа блінеді:

1. ндірісті орлармен цамтамасыз ету. Оан ндірістік факторлар: имарат, рылыс, рал-жабды, аспаптар, жер, шикізат-материалдар, отын, жмыс кші, апарат жне т.б. жатады.

2. Ксіпорынны экономикалы жне техникалы дамуыны ажетті дегейін амтамасыз ету: ылыми-техникалы прогресс; ндіріс пен ебекті йымдастыру; кадрларды біліктілігін жетілдіру; инновация мен инвестиция.

3. Ксіпорынны ндірістік-шаруашылы ызметтеріні коммерциялы сапасын алыптастыру факторлары: тиімді коммерциялы жне жабдытау ызметтері.

Зады тланы негізгі белгілеріне келесі жатады:

· Тланы йымды бірлігі болу керек – наты жне толы басару рылымы болу керек, ксіпорын цехтерге, жмыс орындара жне т.с.с. бліну керек;

· Мліктік дербестік – бухгалтерлік баланс негізінде;

· Мліктік жауапкершілік – ксіпорын барлы арыздары бойынша барлы з млігімен жауап беруге тиіс.

Барлы ксіпорындар коммерциялы (пайда алу) жне коммерциялы емес (оамды ажеттіліктерді анааттандыру), жарым-жартылай пайда алу. р ксіпорын ндірістік жйе ретінде арастырылады.

Жйе дегеніміз ттас бірлікті райтын элементтерді жне оларды арасындаы байланыстарды жиынтыы. Ксіпорын ашы жйе ретінде арастырылу керек. Кез келген ксіпорынны мірлік циклы болады: рылуы, дамуы, жетілуі, лдырауы.

Ксіпорынны нарыты экономикадыы негізгі масаты – бсекелесуге абілетті нім шыару арылы нерлым кп пайда табу жне е аз шыынмен е жоары пайда табу негізінде сраныса ие жне бсекелесуге абілеті бар нім шыару болып табылады.

Ксіпорынны негізгі міндеттері:

· пайда алу жне оны сіру

· жмыс орындарын жне ебек аыны амтамасыз ету

· оршаан ортаны орау, ластамау

· сапалы нім шыару

· жмысшылара ажет жмыс жадайларын жасау

· з ызметін дамыту

 

Кесте 1 – Ксіпорынны ішкі жне сырты орта элементтері

Ксіпорынны ішкі ортасына кіретін негізгі элементтер:	Ксіпорынны сырты орта элементтері:
· ндіріс орлары · Адамдар · Апарат · аржы	· Мемлекеттік органдар · Ксіпорындар – бсекелестер, ріптестер, серіктестер. · Ттынушылар · Ксіпорын асында тратын халы

 

Ксіпорындар белгілі бір ндіріс німін шыару шін, не болмаса жмыс атару шін, ртрлі ызметтер крсетулер арылы оамны ажеттілігін анааттандыру жне пайда табу масатында рылады.

ндірістік жйе ретінде ксіпорынны ішкі жне сырты ортасы болады.

Сырты ортаа – экономикалы саясат, ыты жадай, экономикалы, леуметтік, экологиялы жне технологиялы жадайлар жатады.

Ішкі ортаа – ебек ресурстары, техника жне технология, бсекелестік, маркетинг жне т.б. жатады.

нерксіп ксіпорныны функциялары мыналар:

· ндірісте жне жекеше ттынылатын нім шыару;

· ттынушыа німді жеткізу жне сату;

· німді сатып боланнан кейін ызмет атару;

· ксіпорындардаы ндірісті материалды-техникалы жабдытау;

· ксіпорын жмысшыларыны ебегін йымдастыру жне басару;

· ксіпорындаы ндіріс клемін жан-жаты дамытып, лайту;

· ксіпкерлік;

· салытарды тлеу, мемлекеттік бюджетті жне баса да аржы йымдарыны міндетті жне міндетті емес тлемдерін орындау;

· мемлекеттік задарды, нормативтер мен стандарттарды орындау.