Ксіпорындарды йымдастырушылы-ыты формалары
Ксіпорын рылымы – бл бтін шаруашылы объектіні райтын ішкі буындарды: цехтар, учаскелер, блімдер, лабораториялар жне баса да блімшелерді рамы мен ара-атынастары. Оны жалпы, ндірістік жне йымды рылымы болады.
Ксіпорынны йымды рылымы – бл басару аппараты блімшелері жне оларды зара байланыстары мен зара баыныштылыыны рамы.
Ксіпорынны басару аппараты – басарушылы шешімдерді дайындауа жне оны жзеге асыруа жауапкершілік жктелген басшылар мен мамандар тобы. Басару аппаратыны йымды рылымы бірнеше буын сандарымен сипатталады, кбіне ш буынды жйе олданылады: президент (директор, басарушы) – цех (блім) басшысы – мастер (бригадир). райсы зіне жктелген жмыс учаскесіне жауапты болады.
Басару рылымыны трлері: сызыты, функционалды, сызыты-функционалды, сызыты-штабты, німдік, дивизионалды, жобалы, матрицалы, бадарламалы-масатты, бригадалы, ткерілген пирамида тріндегі басару рылымдары болады.
Сызыты басару рылымы е арапайым болып саналады жне де ол екі дегейлі ебек блінісін крсетеді: басшы-орындаушы.
 |
Сурет 1 – Басаруды сызыты рылымы
Функционалды йымды рылым кп жадайда дстрлі немесе классикалы деп те атайды. Осы рылымдаы блімшелер ызметіні наты сипаттамалары йым ызметіні басты баыттарын амтиды. йым ызметіні дстрлі функционалды зоналарына (айматарына) маркетинг, ндіріс жне аржы блімшелері жатады. Бл йымды рылымны негізгі идеясы мамандандыру артышылытарын толытай пайдалану жне басшылыты шамадан арты болмауын адаалайды.
 |
 |
Сурет 2 – Басаруды функционалды рылымы: - функционалды басшылар (блімшелерді); - орындаушылар
Дивизионалды рылымда йымды рылымды блімшелер мен элементтерге блу товарлар мен ызмет трлері бойынша, сатып алушылар топтары немесе географиялы айматар бойынша жргізіледі. Бл рылымдарды сйкесінше келесідей атайды: німдік рылым, сатып алушыа баытталан рылым, айматы рылым.
Клдене ебек блінісіне негізделген функционалды жне дивизионалды рылымдармен салыстыранда сызыты рылымны элементтері тік сызы бойынша баынышты иерархиясы болады.
Сызыты рылым кп лкен емес йымдар шін тиімді. йымны суіне байланысты басаруды трлі дегейлеріне маманадар мен эксперттерді тартуды ажеттілігі туындайды. Бл жадайда рылым сызыты-штабты деп аталады. йымны функционалды крделілігіні жне орындалатын жмыстарыны артуы жадайында сызыты-штабты рылымды пайдаланады.
Жмыстарды жобалы йымы зіні мні бойынша наты мселені (міндетті) шешу шін рылатын уаытты рылым болып табылады. Осы жмыстар йымыны мні мынада: крделі жобаны белгіленген уаыта жне белгіленген сапаа сйкес орындау шін йымны біліктілігі жоары ызметкерлерінен бір команданы (топты) ру. Команда жоба аяталана дейін бірге жмыс жасайды.
Матрицалы рылымдаы жоба басшылары толытай наты жоба бойынша ызметті барлы трлері мен ресурстарын интеграциялауа жауапты. Олара ажетті барлы материалды жне аржы ресурстары блінеді. Жоба басшысында жобалы кілеттік болады. Мндай кілеттіктер компаниядаы жмыстарды йымдастыруда ке клемде згеруі ммкін.
Ксіпорынны ішкі ортасы оны миссиясы мен масаттарына байланысты алыптасады, ал олар з алдына кп жадайда сырты ортамен аныталады. Ксіпорынны ішкі ортасы рамына адамдар, техника, технология, апараттар, ндірісті йымдастыру мен басару жне т.б. енеді. Оны бірнеше негізгі кіші жйелер арылы крсетуге болады:
· леуметтік;
· технологиялы;
· ндірістік-техникалы;
· экономикалы;
· апаратты;
· йымдастырушылы;
· аржылы;
· маркетингтік;
· ылыми-инновациялы;
· коммерциялы жне т.б.
Ксіпорынны ішкі орта раушыларыны маызы те зор, сонымен атар ксіпорын – бл онда ызмет ететін адамдар жымы, оны басты байлыы. Оларды абілеттері, білімдері, біліктілігі, тжірибесі, ебекке деген атынасы нтижесінде фирманы имиджіне, мртебесіне, нім сапасына, ксіпорын жмысыны нтижесіне лкен лес осады. Кез-келген ксіпорын – трлі кіші жйелерден ралып бір леуметтік-экономика-техникалы кешен ратын крделі леуметтік-экономикалы жйе. Сондытан барлы кіші жйелер бір-бірімен байланысан жне бір-бірін толытырады.
Сырты орта – ксіпорын аумаында рекет ететін жне оны трлі ызмет аясына сер ететін белсенді шаруашылы субъектілер, экономикалы, оамды жне табии жадайлар, лтты жне мемлекет аралы институционалды рылымдар мен баса да сырты жадайлар мен факторларды жиынтыы. Сырты ортаны екіге бледі:
· микроорта – ксіпорына тікелей сер ету ортасы, оан материалды-техникалы ресурстармен жабдытаушылар, ксіпорын німін (ызметін) ттынушылар, сауда жне маркетингтік делдалдар, бсекелестер, мемлекеттік органдар, аржы-несие мекемелері, сатандыру компаниялары мен баса да байланыс аудиториялары;
· макроорта, ксіпорына жне оны микроортасына сер етеді. Оны рамына табии, демографиялы, ылыми-техникалы, экономикалы, экологиялы, саяси жне халыаралы орта жатады.
Атаратын ызметіне, ндіріс жадайына, алдына ойан масатына байланысты ксіпорындар рилы болады. рекет етушілерді жмысына тереірек талдау жасау шін атаратын ызметіні трі мен мніне, меншік тріне, салым иесі мен адаалауына, ыты жадайлара байланысты ксіпорындар жіктеледі.
Нарыты экономикада иелік етуге байланысты екі топтаы ксіпорын болады. Бірі – жекеменшік, екіншісі – оамды.
азастанда олданылып жрген задара сйкес ксіпорындарды мынадай йымды-ыты формалары бар:
· мемлекеттік ксіпорын;
· серіктестік: толы серіктестік, аралас серіктестік, жауапкершілігі шектеулі серіктестік;
· акционерлік оам.
Мемлекеттік ксіпорындар 3 топа блінеді:
1. Бюджеттік ксіпорындар. Бл топа зады, шаруашылы дербестігі жо ксіпорындар енеді. з жадайына арай олар мемлекеттік кімшілік жйесіне енеді, тікелей трыдан бір министрлікке немесе жергілікті басару органдарына баынады. Олар пайдадан салы тлемейді, оларды бкіл табысы мен шыысы мемлекеттік бюджет арылы теді. Олар сырты аржы кздерін пайдаланбайды, мемлекеттік азына есебінен аржыландырылады. Ксіпорын басшыларын мемлекеттік органдар таайындайды. Бюджеттік ксіпорындара байланыс жйесі, верфтер т.б. жатады.
2. Мемлекеттік корпорациялар. Бл кеінен тараан йымды формадаы мемлекеттік ксіпорындар. Олар белгілі бір ы субъектілері жне зіндік меншікте мліктері бар ксіпорындар. Мемлекеттік корпорациялар мемлекет иелік ететін акциялар арылы акционерлік оам формасында да рылуы ммкін. Мемлекеттік корпорацияларксіпкерлік ызметті коммерциялы негізде тиісті министрліктер мен ведомстволарды бекіткен жоспарына сай жргізеді. Мндай ызметті экономикалы негізін мемлекеттік орлар есебінен ралатын зіндік капиталы, акционерлік капитал жне капиталистік пайда райды.
3. Аралас компаниялар. Олар А жне ЖШС формасында рылады, акциялары мемлекет пен жеке салымшыларды олында болады. А-р туралы заа сйкес аралас компаниялар зады иегер коммерциялы жеке фирмалармен салыстыранда біратар жеілдіктер мен артышылытарды пайдаланады. Атап айтанда, мемлекеттік несие мен осымша аражатты пайдалану, импортты лицензияларды жеілдік тртіппен алу, сырты дотация т.б. жеілдіктер.
Ксіпорынны трлері мен йымды рылымдары. азастанда «Меншік туралы» заа байланысты мемлекеттік меншіктегі, жеке меншіктегі жне аралас меншіктегі ксіпорындар рыла алады. Ксіпорынны саралануына тоталса нарыты экономикасы дамыан кптеген елдерде ксіпкерлік ызметті жргізуде, капиталды тарту жне пайдалануды амтитын ртрлі нысандары мен тсілдері бар. Ксіпорын келесі нышандары: шаруашылы ызметті трі, меншік нысаны, санды крсеткіштер, маызы жне ауматы орналасуы, йымды- ыты трлері жне баса да нышандары бойынша сараланады.
Меншік нысандары бойынша ксіпорын трлері ксіпорындар трлі белгілеріне арай блінеді:
· сала тріне байланысты;
· шаруашылы іс-рекетіні тріне байланысты;
· ыты жадайына байланысты;
· меншік жадайына байланысты.
азастан Республикасыны Азаматты кодексіне сйкес коммерциялы йымдар тек келесідей трлері рылуы ммкін:
· шаруашылы серіктестіктер;
· акционерлік оамдар;
· ндірістік кооперативтер;
· мемлекеттік ксіпорынлар.
Коммерциялы емес йымдар за актілерімен аралан діни бірлестіктерден, оамды орлардан, ттыну кооперативтерінен, акционерлік оамдардан, оамды бірлестіктерден жне таы баса йымды нысандарынан крылуы ммкін.
Кесте 2 – Коммерциялы зады тлалар
| Жеке сектор блімдері | ысаша сипаттамасы | Ерекшелігі |
| Толы серіктестік (ТС) | зіні атысушылары толы серіктестікті млкі жеткіліксіз болан жадайда соны міндеттемелері бойынша здеріне тиселі барлы млікпен біріккен жауапкершілікте болатын серіктестік толы деп аталады | · адамзат тек бір ана толы серіктестікті атысушысы бола алады; · толы серіктестікке атысушыны алан атысушыларды келісімінсіз з атынан жне з мддесін кздеумен немесе шінші тлаларды мддесінде серіктестік ызметіні таырыбын райтын ммілелерді жасауа ы жо; · атысушы з лесін (лесіні бір блігін) зге атысушылара немесе шінші тлалара тек алан атысушыларды келісуімен ана бере алады; · толы серіктесті атысушысы серіктестіктен шыатыны туралы алан атысушыларды занамалы актілермен немесе рылтай келісімшартпен ескерілген мерзімінен кем болмайтын мерзімнен брынескертумен содан со ке келген уаытта шыып кете алады. |
| Коммандиттік серіктестік (КС) | Коммандиттік серіктестік деп зіні рамына толы жауапкершілікке ие (оларды толы жолдастар деп атайды) атысушылар, сондай-а жауапкершілігі шектеулі атысушылар (салымшылар) кіретін серіктестік танылады. Салымшыларды жауапкершілігі енгізген салымны сомасымен шектеледі жне олар серіктестікті ксіпкерлік ызметі жзеге асыруына атыспайды. | · азамат тек бір ана коммандиттік серіктестікті толы жолдасы бола алады; · коммандиттік серіктестіктегі толы жолдас толы серіктестікті атысушысы бола алмайды; · коммандиттік серіктестікті салымшысы рылтай жаттарымен ескерілген лшемде, діс пен тртіп бойынша бастапы салым мен осымша жарналарды (салымдарды) салымдап отыруа міндетті. |
| Жауапкершілігі шектеулі серіктестік (ЖШС) | Жауапкершілігі шектеулі серіктестік деп бір немесе бірнеше тланы ран серіктестігі танылады. ЖШС-ні атысушылары соны міндеттемелері бойынша жауапкершілікте болмайды жне ызметімен байланысты болатын залалдарды туекелін соларды осан салымдарыны ны шегінде аралайды. ЖШС-ті рылтайшылары, сондай-а ол рыланнан кейін серіктестік млкінен леске ы алан адамдар оны атысушылары болып табылады. | · жарылы капиталды алашы млшері рылтайшыларды салым сомасынан кем емес жне серіктестікті мемлекеттік тіркеуден ткеннен кейнгі айлы есептік крсеткішіні 100 еселік лшеміне теестірілді. Бл жарылы капиталыны е тмен млшері 100 тегеден кем болмауы тиіс шаын жне орта ксіпкерлік субъектісі болып танылатын жауапкершілігі шектеулі серіктестікке олданылмайтынын ескереміз; · ЖШС-ні жалыз атысушысы ретінде бір тладан тратын зге шаруашылы серіктестігі болуы ммкін емес; · мекемелер, егер занамалы актілерде згерісі ескерілмесе, меншіктенушіні рсаты бойынша ана ЖШС-ні атысушылары бола алады; · ЖШС зге трдегі шаруашылы серіктестігі, акционерлік оам немесе ндірістік кооперативі ретінде айта рылуа ылы |
| осымша жауапкершілікке ие серіктестік (СЖ) | осымша жауапкершілікке ие серіктестік деп зіні атысушылары соны міндеттемелері бойынша здеріні жарылы капитала салан салымдары бойынша жауап беретін, ал ол сомалар жеткіліксіз болан жадайда соан осымша трде тиесілі болып келетін млік бойынша солар салымдаан еселі клемде жауап беретін серіктестік танылады | · осымша жауапкершілікке ие ызметі азастан Республикасыны Конституциясына, азастан Республикасыны АК, Р 1995 жылды 2 мамырындаы №2255 «Шарашылы серіктестіктер» туралы заына, Р 1998 ж №220-1 «Жауапкершілігі шектеулі жне осымша жауапкершілікке ие серіктестіктер туралы» заымен реттеліп отырады; · осымша жауапкершілікке ие серіктестікке арнап жауапкершілігі шектеулі серіктестігі туралы ережелер олданылады. |
| Акционерлік оам (А) | Акцонерлік оам деп зіні ызметін жзгег асыру шін аражаттарды тарту масатында акциялар шыарып отыратын зады тла танылады. | · акционерлік оамны акционерлері соны міндеттемелері бойынша жауапкершілікте болмайды жне занамалы актілерде ескерілген жадайларды санамаанда, солара тиселі акцияларды ны шегінде оамны ызметімен байланысты залалдарды туекелін араламайды; · акционерлік оам з атысушыларыны млкінен блектенген млікке ие, з млкі шегінде з міндеттемелері бойынша жауапкершілікте болады жне з атысушыларыны міндеттемелері бойынша жауапкершілікте болмайды. |
| ндірістік кооператив(К) | ндіріс кооперативі деп азаматтарды соларды жеке ебектік атысуына жне соны мшелеріні мліктік жарналарын (пайларын) біріктіруге негізделген мшелік негізіндегі ерікті трде бірлесуі танылады. | · кооператив мшелеріні саны екеуден кем болмауы тиіс; · кооператив мшелері кооперативті міндеттемелері бойынша осымша (субсидиарлы) жауапкершілікте болады; · кооператив мшесіні кооперативті міндеттемелері бойынша (субсидиарлы) жауапкершілігіні шекті клемі рылтай жаттарымен белгіленеді, алайда ол кооператив мшесі пайыны баасыны клемінен кем болмауы тиіс; |
Мемлекеттік ксіпорындар – бл негізгі орлары мемлекет меншігінде болатын жне басару органдарын мемлекет тарапынан йымдар таайындайтын ксіпорындар болып табылады. Егер мемлекеттік ксіпорын бюджеттік болса, ол мемлекеттік бюджеттен аржылындырылады. Ал, егер ксіпорын мемлекеттік йымдарды арамаында болса, ол ксіпорын азыналы болып есептелінеді.
Мемлекеттік ксіпорындара жататындар:
· шаруашылыты жргізу ыына негізделген мемлекеттік ксіпорын. Ол з міндеттемелері бойынша зіне тиесілі барлы млікпен жауап береді, біра мемлекет міндеттемелері шін жауапты болмайды;
· оралымды басару ыына негізделген (азыналы ксіпорын) мемлекеттік ксіпорын.
Мемлекеттік ксіпорынны мліктері блінбейді жне оны салымдар (лестер, жарналар) бойынша, соны ішінде ксіпорын ызметкерлер арасында блуге болмайды. Мемлекеттік ксіпорын укілдік берілген мемлекеттік органны шешімі бойынша рылады. Шаруашылы жргізу ыына негізделген ксіпорын з міндеттемелері бойынша зіне тиесілі барлы млкімен жауап береді.
азыналы ксіпорын – оралымды басару ыымен мемлекет млкіне ие болан ксіпорын. азыналы ксіпорын азастан Республикасы кіметіні немесе жергілікті атару органыны шешімімен рылады. азыналы ксіпорынны шаруашылы ызметі оны Жарысында крсетілген (белгіленген) масаттармен жне міндеттермен аныталады. азастан Республикасы немесе жергілікті кімшілік-ауматы блініс азыналы ксіпорынны міндеттемелері бойынша жрдем беру жауаптылыын з мойнына алады.
Ксіпорына ажетті заттар:
· материал, шикізат;
· осалы блшектер, рал-жабдытар, есептеу ралдары, аппарат, отын, отын-энергия, жер ресурстары, имараттар, клік ралдары, ндірістік жне шаруашылы рал-жабдытар, аша аражаттары.
 |
|
Сурет 3 - азастан Республикасында ксіпорын типтеріне байланысты сыныптауы (классификация)
Ксіпорынны шыаратын заттары:
· белгілі бір ассортименттегі, номенклатурадаы, клемдегі дайын нім;
· ндіріс алдытары;
· ндіріс шыындары;
· аша аражаттары.
Ксіпорынны рылымы:
· негізгі ндіріс;
· кмекші ндіріс;
· ызмет етуші жне осалы блімдер.
Ксіпорын жргізетін процестер:
· ылыми зерттеулер;
· проект (жобалау) конструкциялау;
· дайындау;
· жндеу;
· баылау;
· ызмет ету, сатау, тасымалдау, тптеу, орау, басару.
Ксіпорынны басару функциялары:
· статистика, есеп;
· талдау;
· жоспарлау;
· шешім абылдау;
· ынталандыру;
· баылау;
· реттеу.
Ксіпорындарды йымдастыру функциялары:
· нормалау;
· оперативтік жоспарлау;
· диспетчерлеу;
· басару функциясын орындау;
· ресурспен амтамасыз ету;
· жмыс орындарын жоспарлау;
· ыайлы жмыс жадайларын жасау;
· дайын німді сату.