Ксіпкерлік: нысандары жне трлері

Ксіпкерлік – бл бастамшыл ызмет: таза табыс табуа баытталан; сранысты анааттандыру жолымен; меншік млкіне негізделген; ксіпкерді атынан жзеге асырылатын; ксіпкерді туекелге баруымен жзеге асырылатын; ксіпкерді мліктік жауапкершілігімен жзеге асырылатын ызмет.

Ксіпкер— жеке тла, ол: ндірістік-шаруашылы; ктерме сауда; инновация; кеестер беру; коммерциялы делдалдар; баалы ааз операциялары жне таы да баса сияты замен тыйым салынбаан кез келген ызмет трлерімен айналысуына ылы.

Мемлекет ксіпкерлік ызметті еркіндігіне кепілдік береді жне соны орау мен олдауды амтамасыз етеді. азастан Республикасыны 1995 жылды 30 тамызындаы Конститутциясына сйкес «...ркімні ксіпкерлік ызмет еркіндігіне, млкін кез келген зады ксіпкерлік ызмет шін еркін пайдалануа ы бар».

Ксіпкерлік субектісі:

· азастан Республикасыны жне баса да елдерді азаматтары (ызметтері за талабына сай болса ана).

· Зады трдегі шетел азаматтары мен кілеттілігі шектеулі тлалар.

· Азаматты бірлестіктер.

Ксіпкерлік ызмет тмендегідей екі нысанда жзеге асады:

· Меншік иесіні зіні туекел етуі жне мліктік жауапкершілігі негізінде.

· Ксіпорынды меншік иесі атынан басару.

Меншікті мндай ережелері зара міндеттерді анытай отырып, келісім арылы реттеледі. Бл келісімде:

· млікті пайдалануды ытарын шектеу;

· р трлі ызметті іске асыру;

· материалды жауапкершілік пен зара аржылы арым-атынас шарттары мен тртіптері;

· келісімді сатауды негіздері мен шарттары жасалады.

· Меншік иесіні келісім жасалан сттен бастап ксіпкерді іс-рекетіне араласуа ыы жо (алдын-ала келісімдер мен ксіпорынны жарысында жне зада кзделінген жадайларды оспаанда). Ксіпкерді ытары

· келісімні бастамаларын жзеге асырып аржы-аражат тарту;

· интеллектуалды меншік объектілеріні, азаматтар мен зады тлаларды млкі мен жекелеген мліктік мдделерін орау;

· ндірістік бадарламалар жасау;

· з німдеріне ттынушылар мен жеткізіп берушілерді тадау;

· азастан Республикасыны задары мен келісімдеріне сйкес баа белгілеуді реттеу;

· сырты экономикалы ызметтерді жзеге асыру;

· ксіпорындарды басаруда кімшілік-тртіптік ызметтерді жола ою;

· ксіпорын иесінін атынан кызметкерлер жалдау жне оларды жмыстан босату.

Ксіпкер ттынушынын аша тлеп алатын ажетті заттарын ндіруді з міндетіне алады. Бл тста тауар ндіру жне ызмет крсетуді ке маынада тсінуіміз ажет. Мселен, блар имарат жне рал-жабдытар; й-жай, млік; ндіріс жне ттыну тауарлары; апарат; интелектуалды нтиже (пікір, жаалы ашу, патент); аша, валюта, нды ааздар; баса да тауарлар, жмыстар мен кызметтер болуы ммкін.

 

 

Сурет 4 – Ксіпкерлікті трлері

Ксіпкерлік ызмет:

· ндірістік;

· коммерциялы;

· аржылы;

· кеестер беру болып блінеді.

Бларды райсысыны зіне тн ерекшеліктері мен жетістіктері бар. ндірістік ксіпкерлікке атысты негізгі ызметтер:

· нім ндіруге баытталан жмыстар мен ызмет крсетуді атару;

· апараттарды деу жне жинау;

· рухани ндылытарды игеру;

· ттынуа жататын баса да ткізілімдер.

Бларды негізгі олдану рістері:

· ндірістік ксіпорын жне мекемелер;

· коммерциялы сауда мекемелері;

· тауар-ор биржалары;

· банктер мен халытар.

ызмет трін тадауда алдын-ала маркетингтік зерттеу жргізу керек жне андай тауарды немесе ызмет крсетуді ттыным ммкіндігі мол, оан деген сранымны тратылыы, келешек даму теденциясы, тауарларды сатуда ытимал баа бірліктері, нім ндіру мен оны ткізу процесіндегі шыындар, ткізу клемін болжау. ндірістік ксіпкерлік ызметті нтижесінде нім пайда болатынын жоарыда айтты. Ксіпкер екінші сатыда ндіріске ажетті аржы-аражатты шамасын белгілеуге, орытынды ммілелерді топтауа, нім ндіруді бастауа дейін зірленген заттарды жеткізу мен банкрота шырауды алдын алуа баытталан жмыстарды атаруа тиіс.

німді тиімді сату шаралары ксіпкерлікті шінші сатысын райды. Бл процесс делдал агенттіктер, брокер немесе ксіпорынны з кшімен жзеге асырылады. Бл ксіпкерлік технологиясыны айрыша жауапты кезеі.
Коммерциялы ксіпкерлікті мазмны тауар-аша атынастары мен сауда-айырбас операцияларынан трады. Шын мнінде, бл тауар мен ызмет крсетуді айта сататын орын. Оны ндірістік ксіпкерлік ызметтен айырмашылыы - мнда нім ндіруді ндірістік орлармен амтамасыз ету ажет болмайды. Мндаы е басты мселер:

· "нені сатып алу керек";

· "нені сату керек";

· "айда сату керек" деген сратара жауап іздеу.
Ксіпкер тауар жне ызмет крсету озалысына болжам жасап, алдын-ала баалау шін зіні наты іс-рекет жоспарын (бизнес-жоспар) жасайды. Міне, осыларды орытындысында:

· сатып алу - сату ммілесін жргізу;

· тауарларды ктере сатып алу жне сату баалары бойынша есеп айырысулар;

· шыын мен аыры нтижелер;

· жмысшыларды саны;

· клік жмысыны ауымы;

· жарнама;

· коммерциялы жаттарды дайындау жмыстары натылы аныталады.

Бизнес-жоспарда блардан баса мыналар арастырылады:

· тауарларды алдаы уаытта сату шін ктере сатып алу;

· йымдардан ызмет крсету туралы міндеттемелерді жинау жне олара тлем жасау;

· тауарларды сатайтын оймалар мен трын йлер жалдау, німдерді ткізетін сауда орындары;

· тауарларды ткізу нысандары;

· несие жне баса арыз аражаттарын алуды негіздері;

· мемлекеттік жне аржы мекемелеріне салы жне баса да міндетті тлемдерді теу.

Жеке ксіпкерлік субъектілерді тмендігілерге жатызылуы ммкін:

· шаын ксіпкерлік субъектілеріне (орташа жылды саны ары кеткенде 50 адама);

· орта ксіпкерлік субъектілеріне (орташа жылды саны 250 адама дейін);

· ірі ксіпкерлік субъектілеріне (орташа жылды саны 250 адамнан арты).

Тмендегідей ызметтерді жзеге асыратын жеке ксіпкер мен зады тлалар шаын ксіпкерлік субъектілері болып танылмайды:

· есірткілік заттарды, психотропты заттар мен прекурсорларды айналымына байланысты ызметтерді жргізетін;

· акциздік німдерді шыаратын жне ктерме саудада сататын;

· асты абылдау орындарында астыты сатау ызметін жзеге асыратын;

· лотерея йымдастыратын;

· ойын жне шоу-бизнес саласындаы ызметпен айналысатын;

· аккредитациялау, сертификаттау, метрология жне сапаны басару саласындаы ызметпен айналысатын;

· мнайды, мнай німдерін, газды, электр жне жылу уатын ндіру, деу жне сатау ызметімен айналысатын;

· радиобелсенді материалдарды айналымымен байланысты ызметпен;

· банклік ызметпен (немесе оны жекелеген трлерімен) жне сатандыру нарыындаы ызметпен (сатандыру агентіні ызметінен баса);

· аудиторлы ызмет;

· нды ааздар нарыында ксіби ызмет.

Шаын ксіпкерлік субъектілері:

· зады тланы русыз жеке тлалар;

· ксіпкерлікпен айналысатын зады тлалар (толы серіктестік, командиттік серіктестік, жауапкершілігі шектеулі серіктестік, осымша жауапкершілігі бар серіктестік, акционерлік оам, ндіріс кооперативі).

аржылы ксіпкерлікке сату-сатып алуды ерекше тауарлары: ашаны, валютаны, нды аазды (акция, вексель, облигация, ваучер), яни ашаны тікелей жне осымша нысанда сату жатады. Нарыты атынастара етуге байланысты аша нарыы, валюта жне нды ааз нарытары бой ктерді, олара атысушылар:

· коммерциялы банктер;

· ор биржалары;

· кейбір ксіпорындар мен йымдар;

· ксіпкерлер жне жеке тлалар.

Ксіпкер немесе бизнесті осы саласына атыстылар здеріні іс-рекеттерін нды ааз нарыы мен маркетингтік ызметті йымдастырудан бастайды. Сйтіп бір уаытта олар ашаны, валюта мен нды ааздарды кздерін табады.

Ксіпкерлік ызметті таы бір нысаны — меншіктік акцияа, облигацияа, несие билеттеріне жне коммерциялы нды ааздара (аша міндеттері, век-сель) атысты нды ааз эмиссиясын жзеге асырады.

нды ааздар айналымыны аса тараан нысаны:

· нды аазды ксіпкерді зіні сатып алуы (Да);

· оны баса сатып алушыа жоары сомада сатуы (Дв);

· Дв мен Да арасындаы айырма оан табыс келеді.

Егер ксіпкерді нды ааздарды сатып алатын ашасы жо болса,
онда ол несие алады немесе несие жнінде банктермен келісім жасасады (Дк). аржылы ксіпкерлік жйесі наты мліметтермен толытырылуды жне жоары дрежеде йымдастыру ісі техникаларымен амтамасыз етуді ажет етеді. аржы-несие жмыстарын жргізу кезінде ксіпкер ттынушыа ашаны, валюта мен нды ааздарды арыза береді, ал белгілі бір уаьптан кейін берілген соманы арыз процентімен оса, яни жоары клемде айтарып алады. Мндай мміле кезінде ксіпкер сатып алушыларды аржылы ммкіндіктері жнінде хабардар болуы немесе алдын-ала кепілдік мселесін шешіп алуы ажет.

Кеес беру ызметіне:

· жалпы басару;

· кімшіліктік басару;

· аржылы олдау;

· маркетинг;

· апаратты технология;

· арнайы ызметтер жатады.

Сонымен атар халыа аылы немесе аысыз трде кеестер беріліп, ызметтер крсетіледі.

1.4 Банкротты тсінігі мен белгілері жне ксіпорынны банкроттыы

Ксіпорынны банкроттыы нарыты атынастарды амтыан азастан экономикасы шін жаа былыс емес. азастан экономикасында шаруашылы субъектілерді банкрота шырауыны кптеген алы шарттары бар. Кзіргі уаытта бл саладаы нормативтік база абылданып жне дамытылып жатыр. Банкротты нары шаруашылыыны бір категориясы болып табылады. Ол сотты шешімі мен немесе кредиторды келісімі бойынша соттан тыс ресми трде жарияланады. «Банкротты туралы» азастанда ш за актісі абылданды.

Бірінші за 1992 жылы 14 атарда абылданып, 1992 жылы 1 апанда кшіне енді,

Ал екіншісі – Президентті 1995 жылы 7 суірдегі за кші бар Жарлыы. Біра абылданан за актілері кп мселелерді шешпеді, дауларды арау кезінде кптеген иындытар байалды. Мндаы задарды жаарту ажеттігін туызатын е басты себеп – банкроттыа байланысты мселелерді біріай жйеленбегендігі еді. Мселен, айта йымдастыру, кредиторларды мдделерін орау жолдары шешілмеген. Кредиторларды з мдделерін орауларына ммкіндік беретін рылтай жиналысы алыптаспаан екен. Ерекше талаптарды ажет етпейтін істерді жргізу процесі наты реттелмеді, іс жргізуді озау шін ажетті жаттар тізімі болмады. Осыан байланысты соттар тініштерді абылдаудан бас тартты. Яни, зады жзеге асыру механизмі болмады. Е негізгі мселені бірі – талап-арыз, тініштерді орындау реттелмеді. Банкротты туралы задарды жетілмеуінен жне борышкерді дрменсіздігіне атысты наты критерийлерді жне сот шешімін орындау механизміні жотыынан тлем абілеттілігі жо кптеген шаруашылы жргізуші субъектілер кнделікті айналымнан шыарып тасталынбады, мны зі экономиканы дамуына кері сер етті. 1995 жылы 7 суіріндегі азастан Республикасыны Президентіні зады кші бар Жарлыына сйкес «Банкрот болу» заы шыты. Банкрот болу – тауарды, жмысты жне ызметті, сонымен бірге бюджетке, бюджеттен тыс орлара жіберілетін міндетті тлемдерді, арызы бар тланы млкінен оны міндеттемесіні басым болу себептерінен тлей алмау жадайын айтамыз. Банкрот болуа арызы бар тланы балансыны анаатсыз рылымы да серін тигізеді. Ксіпорынны ммкіншілігіні жо екендігіні сырты нышаны – аымдаы тлемдерді тотатып, арыз берушілерді талабын талап еткен кннен бастап ш ай шамасында орындай алмау болып табылады. детте арызы бар ксіпорына келесі шаралар олданылады:

· айта алыптастыру – бл жерде сырттан басарушы таайындалады, ксіпорынны алыптасуына за бойынша белгілі бір уаыт беріледі;

· жою

а) арыз берушілерді баылауымен ерікті трде

) сот шешімі немесе конкурс ашу негізінде жоюа мжбр ету

· зара келісімге келу – бл жерде ксіпорын мен арыз берушіні арасында несиеге атысты бітімгершілік жзеге асырылады.

Ал шіншісі - Банкротты туралы азастан Республикасыны1997 жылы 21 атардаы № 67-1 Заы.

Банкротты туралы за тжірибесі крсеткеніндей, арыз бергеннен бастап, сотпен белгіленген рекет – ксіпорын таратыланша немесе айта йымдастыру жн-жосыын олдану аяталана дейінгі сот ндірісіні бкіл жн-жосыын амтуы керек.

Банкротты — ксіпорындарды тлем абілетсіздігі салдарынан з жмысын мжбрлі тотатуы. детте, фирманы банкроттыы, кбінесе, оларды шыыны кірісінен асып кетуі салдарынан туындайды. Мндай жадайда борышор тек сотты шешімі бойынша ана банкрот деп танылады. Борышорды банкрот деп тануды негіздері, тртібі мен рсімі Р “Азаматты Кодексіні” 52-, 53-, 54-, 55-, 56-, 57-баптарында, “Банкротты туралы” зада (21.1.1997) кзделген. Осы актілерге сйкес Банкротты ерікті не ытиярсыз трде жзеге асырылуы ммкін. Егерборышор зіні тлем абілетсіздігі жайында сота арыз берсе, онда ол ерікті банкрот болып табылады. Алайда борышор арызын сотты тиісті шешімінсіз кері айтарып ала алмайды. Ал, ытиярсыз Банкротты туралы іс озауа кредит берушіні талабы негіз болады. Кейде фирмалардыалан арыз ашаларын жасырып алу масатымен “жалан Банкроттыа” шырау деректері де кездеседі. Бл теріс рекет ретінде танылып, замен удаланады. Банкроттыа шыраан ксіпорынны кредит берушіге арызын жне баса да міндетті тлемдерін теу туралы шінші жаты кепілдігі болмаан жадайда сот баспасзде борышорды аржы жадайын жасартып, кредит берушілерді тілек-шаымдарын анааттандыруына жрдем беруге абілетті заи тлалар мен азаматтара арналан тендр жариялай алады. Егер бір ай ішінде мндайлар табылмаса, ксіпорынны банкроттытыы туралы іс за жаттарында крсетілген тртіппен аралады да ксіпорын мемлекеттік тіркеу регистрінен шыарылып, таратылады.

Дейі (касаана) банкротты. Экономикалы, ызмет саласындаы ылмыс, коммерциялы йым басшысыны немесе меншік иесіні, сол сияты жеке ксіпкерді жеке мддесі немесе зге адамдарды мддесі шін тлем абілетсіздігін асаана жасауы немесе лайтуы, ірі зияна немесе зге де ауыр залалдара апарып соуы. Коммерциялы йым басшысыны немесе оны меншік иесіні, сол сияты жеке ксіпкерді жеке мддесі немесе зге адамдарды мддесі шін тлем абілетсіздігін асаана жасауы немесе лайтуы ірі зияна немесе зге де ауыр зардаптара кеп соса, экономикалы ызмет саласындаы ылмыс болып табылады.

Банкрот - дрменсіздігін сот белгілеген борышкер. Банкротты - борышкерді сот шешімімен танылан оны таратуа негіз болатын дрменсіздігі;

Жалан банкротты - коммерциялы йым басшысыны немесе меншік иесіні, сол сияты дара ксіпкерді кредиторлара тиесілі тлемдерді кейінге алдыру немесе зарту немесе борыштардан шегерім жасатызу шін, сол сияты борыштарды тлемеуі шін кредиторларды жаылыстыру масатында зіні дрменсіздігі туралы кбіне жалан хабарлауы.