Ксіпорынды дадарыса арсы басару

Нары атынастарыны азіргі кезеінде отанды ксіпорындарды кріп отыран иындытары мен аржы тапшылытарына арамай-а, нарытаы орындарын бекітуге, з бизнесіне траты нысан беруге деген талпынысын байаймыз. Бл шиеленіскен бсеке жадайында міршедікке мтылуды ажет ететін уаыт талабы.

Дадарысты жадайлар кптеген себептерді серінен пайда болады. Оларды ішінде, табиат апаттарын, экологиялы, аржы, азаматты немесе ыты дадарыстар атап айтылып жр. Бл тізімді ары арай жаластыруа болады, біра шет елдердегі, айрыша, бізді елдегі дадарыстарды басты себебі-анааттанарлысыз менеджмент. азіргі азастанды жадайлар мамандара дадарыстарды трлерін тжірибеде зерттеуге ммкіндік туызады. р дадарысты зіндік ерекшелігі бар боландытан, олармен кресуді бірдей жолы жо. Дегенмен, лемдік тжірибеде дадарыстара дайын болу жадайында олданылатын іс-шараларды алыптасан жйесі бар. Ол жоспарлау ралдарыны кмегімен жзеге асады. Болуы ммкін дадарысты былыстарды жоспарлау- сын стінде жасалатын адамдарды механикалы бір ізділігін алдын ала анытау жне йыма тез рі тиімді рекет жасау рдісін амтиды.

Шарытаан бсекелестік жадайында, нарыта з орнын табу шін уаыт талабы отанды экономикалы кызметте келесідей шешімдерде дрыс жауап іздеуді талап етеді:

· шаруашылы механизмдеріні ызмет етуіні згеруі;

· басару шешімдерін абылдау шарттарыны згеруі;

· жаа жадайлардаы ксіпорынны стратегиясын жасау жне жзеге асыру;

· басаруды жаа ммкіндіктерін белсенді пайдалану;

· шаруашылы жргізуде барлы зады дістерді пайдалану.

Осы жадайда дадарыса арсы басаруды концепциясын анытап алу маызды болып табылады. Осы мселе бойынша зерттеулері бар кптеген авторларды пікірі бойынша, дадарыса арсы шараларды нарыта ызмет етуші ксіпорынны аржылы нтижелері те нашар болан жадайда ана пайдалану ажет. Бл — теріс кзарас, себебі басты масат дадарысты алдын-алу боландытан, бізді ойымызша, дадарыса арсы басаруда е бастысы -аржылы киындытар траты, кнделікті сипат алмайтын жадайларды амтамасыз ету.

Экономикалы дебиеттерде дадарыса арсы басаруды кптеген анытамалары бар.

Кейбір авторлар дадарыса арсы басаруды «наты бір борышор ксіпорында олданатын дадарыса арсы нысандар мен дістерді жиынтыы» деп тсінеді. Дадарыса арсы басару микроэкономикалы категория болып табылады жне ксіпорынны жойылуы мен айта жандануы кезіндегі ндірістік атынастарды амтиды.

Ресейлік экономист- алым Э.А.Уткин дадарыса арсы басару дегенде, ресейлік ксіпорынны нарыты ызметінде ммкін иыншылытарды болмауына, оны з жеке аржыларына негізделген, кеейтілген, дайы ндіріске, тратылыа баытталан басаруды тсінеді.

Профессор Э.М.Коротков былай жазады: «дадарыса арсы басару -дадарысты алдын-ала кре білуге кзделген басару, оны белгілерін, залалдарын азайту шаралары талдап, оны ары арай дамуа пайдалану».

Келесі авторлар тобы дадарыса арсы менеджментті азіргі менеджментті барлы леуетін пайдаланып, бизнестегі олайсыз жадайларды жою немесе алдын-алуа баытталан кешенді,жйелі басару деп арастырады. Оларды пікірінше, ксіпорында арнайы бадарлама жасалып, жзеге асырылуы ажет, бадарлама уаытша иындытарды жойып, зіндік ресурстарды пайдалана отырып, нарыты позицияны сатауы ажет.

Батыс Еуропалы экономистер дадарыса арсы басару деп, «негізгі мселе нарыта з орнын сатап алу болатын, ксіпорын ызметіне ауіп тндіретін жадайдан туге ажетті кызметті» айтады. Бл ызмет келесі трде сипатталады: «ксіпорына ауіп тндіретін жадайдан ту шін ажетгі дістер мен тсілдерді интенсивті олдануды арттыру».

Біра та, Хаберландты ойынша, барлы назар жедел, ыса мерзімді мселелерге, атал жне тез шешуші шаралармен байланысты мселелерге ауады. Дадарысты еркін жне отайлы жатарын атап ткісі келетін авторлар, дадарыса арсы басаруды керісінше, «жаындап келе жатан иын кезеді алдын-ала біліп, даму баытын згертуге ммкіндік береді деп анытайды».

азастанды экономист-алымдар дадарыса арсы басаруды -ксіпорындаы базистік, згермелі шамаларды сатап алуа баытталан шараларды жоспарлау мен жзеге асыру деп анытайды. Сонымен атар, азастанда алыптасан кейбір кзарастара сйкес, дадарыса арсы басару банкроттыыны функциясы немесе міндетті осымшасы болып табылады. Кптеген елдердегі нарытык экономиканы алыптасуы мен даму тарихы, оны ызмет ету рдісіні біралыпсыздыын, нім ндіру мен ткізу клеміні ауытуын, ндірісті тмен лдырауларын ашып крсетеді. Бл — дадарысты жай деп арастырылып, жалпы задылы болып табылады. Осы айтылан зандылы ксіпорынны міршедік циклімен тыыз байланысты.

Отанды жне шетелдік экономист-алымдарды зерттеулерін орытындылай келе, біз «ксіпорынны экономикалы кауіпсіздігін камтамасыз ету» тсінігіне дадарыса арсы трысынан тоталуды йарды.

Бізді кзарасымыз бойынша, «Ксіпорынны экономикалы ауіпсіздігін амтамасыз ету-ксіпорынны кнделікті мірінде олданылып, стратегиялы сипат алатын, менеджментті бар ммкін болатын леуетін кешенді, жйелік негізде олданып, уаытша иыншылытарды жеетін жне нарытаы з орындарын бекітіп, ары арай дамытуа арналан дадарыса карсы басару іс-шараларыны жиынтыы».

Осы трыдан аланда, дадарыса арсы басару экономикалы ауіпсіздікті амтамасыз ету ралы ретінде, дадарыс жадайында ана емес, ксіпорын ызметіні даму жадайында да олданылатын шаралар ретінде крінеді.

Экономикалык ауіпсіздікті амтамасыз ету жадайында уаытша иыншылытан ту шін беріліп, наты жасалан ебек ынталандырылады, сйкесінше, сыйаыны жаа трлері мен басаруды жаа стильдері пайда болады.

Дадарысты абылдауды екі концепциясы бар:

1. Дадарыса деген атынас — олда барды сатап алуа баытталан. Мнда дадарыс кауіп жне тосауыл деп абылданып, атысушы тлалар немесе жым шін туелсіздігін жоалтып алу аупі болады. Осыны нтижесінде, жауапты тлалар дадарысты теріс абылдап,
дадарыса дейінгі алыпа жету шараларын жзеге асырады.

2. Дадарыса деген атынас — жаашылдыа баытталан. Бл
жадайда дадарыс ксіпорынны эволюциялы даму рдісіндегі
жаартуа деген ажеттілік деп арастырады. Мнда дадарыс,
белгілі бір иррационалды немесе дрыс емес жасалан масаттар,
ережелерден тазартуды дісі болып табылады. Осыны нтижесінде,
дадарысты туызан, брыны жадайды згертуге келген талаптар
тымды шешіммен арастырылады. Мнда негізге дадарыспен крес
емес, зіндік рылымды жаа атынастара сйкес згерту алынады.

Ксіпорынны экономикалы ауіпсіздігін амтамасыз ету тмендегі белгілермен сипатталады: экономикалы ауіпсіздікті амтамасыз етуді негізгі масаты кез келген экономикалы, саяси жне леуметтік былуларда нарыта траты бекіну жне компанияны траты аржыларын амтамасыз ету. Сйкесінше ол рі жоспарлы жне жан-жаты міндеттерді шеше алуы керек; оны шеберінде ксіпорынны (тек уаытша аржы иындытарын ана емес) аымдаы міндеттерін шешуге, ерекше жадайлара сай келетін басару ралдары олданылады; экономикалы ауіпсіздікті амтамасыз етуді мні -жадайлара байланысты р трлі іс-рекеттерді ескеретін, сырты ортада болан шамалы згерістерге жедел немесе прменді сер ету шін, алдын-ала дайындалан басару шешімдеріні балама нсалары; экономикалы ауіпсіздікті амтамасыз етуді негізінде — ксіпорынны іс-рекетіні барлы салалары мен блімшелерінде немі жне тізбектей жаашылдытар енгізу рдісі; экономикалы ауіпсіздікті амтамасыз ету, ксіпорын андай иын шаруашылы жадайа тап болмасын, бл иындытардан ксіпорынды е аз шыындармен шыара алатын , аржылы жне басару механизмдерін іске осуа негізделеді.

Ксіпорындаы дадарыса арсы басару механизмі келесі негізгі элементтерден труы ммкін:

1. аржы жадайыны диагностикасы;

2. Ксіпорынны бизнесін баалау;

3. Маркетинг;

4. йымдастырушы — ндірістік менеджмент;

5. Персоналды басару;

6. аржылы менеджмент;

7. Инвестициялы саясат;

8. Дадарыса карсы бизнес-жоспарлау;

9. Бизнесреинжиниринг рдісі;

10.Ксіпорынны таратылуын йымдастыру.

Ксіпорындаы экономикалы кауіпсіздікті амтамасыз ету оны рылан мезетінен басталады. Дл осы мезетте ксіпкерлік ызметті жргізуші, тадалан миссиялы фмрманы ызмет ету рдісі барысында, ммкін болатын потенциалды ммкіндіктер мен ауіп-катерлерді анытайтын факторларды тереінен зерттеу жне болаша фирманы баытын, яни ызмет саласын бір жаынан, зіні жеке мдделері мен масаттарына, екіншіден, оны объективті пайда болатын лкен ауіптерді кейін айтаруды потенциалды ммкіндіктеріне сйкес анытау болып табылады.

Ксіпорынны р трлі ызмет саласымен байланысты факторлар ксіпорынны лдырауына з серлерін тигізуі ммкін, сонымен атар сер ету тізбесі те крделі жне шытырман болуы ммкін, сондытан экономикалы атерді алашы себебін не боланын наты айтуа болмайды.

Фирманы ру бастамасынан-а, фирманы экономикалы орау (ауіпсіздік) жйесін ру туралы сз озау ажет. Егер ксіпорынны стсіздігіні негізгі сипаты оны тлем абілетсіздігі болса, экономикалы ауіпсіздікті амтамасыз етуде негізгі рл аржылы менеджментке беріледі. Сз жо, бл экономикалы ралды ммкіндіктері лкен, біра шексіз емес, аржылы менеджментті нтижелері ксіпорынны барлы нарыты ызметіні нтижесі, барлы жымны сапалы жмыс жасауыны нтижесі болып табылады.

Осылайша, ксіпорынны экономикалы ауіпсіздігін амтамасыз ету механизмін калыптастыру мселесі тжірибелік жаынан те иын жне дістемелік жаынан толытыруды талап етеді. Ол, бізді экономикалы ндірістік наты секторды дамуын анытайтын зекті мселе болып отыр.