Ксіпорынны негізгі капиталыны (орыны) экономикалы мні, оларды рамы жне рылымы
Ксіпорында ндірістік ызметті орындау шін шектеулі экономикалы ресурстар олданылады жне де оларды келесідей топтара ажыратуа болады:
· материалды ресурстар (жер мен капитал);
· ебек ресурстары (ебек пен ксіпкерлік абілет).
Микроэкономикада олданылатын «экономикалы ресурстар» терминіні орнына ксіпорын экономикасында «ндіріс факторлары» термині олданылады.
Капитал (ор) – осымша н келетін кез келген ндылы. Ксіпорын орлары – экономикалы жне экономикалы емес болып блінеді.
Кесте 3 – Капиталды рылымы
| Ксіпорынны капиталы | |||
| Ксіпорынны жалпы капиталы | Оны ішінде | ||
| Оны ішінде | Меншікті капитал | Негізгі капитал | Айналым капиталы |
| Негізгі ралдар | Оны ішінде | ||
| Айналымдаы ндірістік орлар | Айналымдаы орлар | ||
| Жала алынан капитал | замерзімді міндеттемелер | ысамерзімді міндеттемелер | |
| Материалды емес активтер |
Негізгі капитал деп материалды ндіріс саласында, сонымен атар ндірістік емес салада да за уаыт бойы, яни бір жылдан арты уаыт пайдаланатын, зіні бастапы трін, клемін сатай отырып, нын шыарылан німге, орындалан жмыса, крсетілген ызметке есептелген амортизациялы аударым млшері шегінде біртіндеп ауыстырып отыратын ебек ралдарын айтады.
Негізгі капитала жататындар: жылжымайтын млік (жер телімдері, имараттар, рылымдар, кпжылды екпе ааштары жне баса да жермен тыыз байланысан жне оларды оны міндетіне залал келтірусіз жылжыту ммкін болмайтын нысандар), машина мен рал-жабдытар, ткізгіш тетіктер, лшеуіш машиналар мен техникалары жне оларды бадармалы ралдары, тасымалдау ралдары, аспаптар, аулау ралы, ндірістік жне шаруашылы рал – саймандары, жмыскер жне нім беретін мал басы, арнайы саймандар жне зге негізгі капитал.
Негізгі капитал - бл материалды ндылыты за кезедегі жмыс істеп труы ретіндегі негізгі орды ашалай баалануы. Осыан байланысты орлар зіні ндылыын ндіретін німге жартылай апарды.
олданылып жрген топтастырылулара сай негізгі орларды рамына ндірістік жне ндірістік емес объектілер кіреді. Біріншіге жататындар – ндірісті, рылысты, ауыл шаруашылыыны, байланысты, сауданы жне баса да матераилды ндіріс трлеріні негізгі орлары, ндірістік емес негізгі орлар – трын й, коммуналды шаруашылы, денсаулы, білім, мдениет, спорт салаларына арналан.
Натуралды-затты рамы принципінде негізгі орлар мыналардан трады- имараттар, рылыстар, табыстау ондырылары, жмыс жне кш машиналары, жабдытар, ндірістік – шаруашылы рал-саймандар, жмыс жне німді мал, кпжылды егістер, шаруашылыты ішкі жолдары, сол сияты ксіпорындарды мекемелерді меншігіндегі жер телімдері.
Кесте 4 – орларды трлері
| 1. Материалды орлар. 1.1. Капитал, негізгі жне айналым. 1.2. Жер орлары. 1.3. Энергетикалы орлар. | 2. Материалды емес орлар – нім діруге атысатын, біра материалды-затты формасы жо орлар. 2.1. Авторлы ы. 2.2. Патент. 2.3. Сауда маркалары. 2.4. Бадарламалар, ноу-хау жне т.с.с. |
| 3. Ебек орлары. 3.1. Ебек 3.2. Ксіпкерлік абілет. | 4. аржы орлары (экономикалы емес) – ксіпорында бар аша: 4.1. зіндіке – жарылы капитал, пайда, амортизациялы ор жне т.с.с. 4.2. келтірілген. 4.3. арызды. 4.4. Баса тсімдер – саты тлемдер, мемлекеттік бюджеттен тскен аша, дивидендтер жне с.с. |
ндіріс процесіне атысу дрежесінде негізгі орлар активтік жне пассивтік болып блінеді. Актив блігі тікелей ндіріске, німні млшері мен сапасына ыпал етеді. Пассивтік элементтер ндірістік процестер шін ажетті жадай жасайды.
Клеміне немесе баасына арамастан пайдалану мерзімі бір жылдан аспайтын ндіріс ралдары негізгі орды атарына жатпайды. Сонымен атар негізгі орды рамына ксіпорынны оймаларындаы дайын німдер (тауарлар) болып саналатын жабдытар мен машиналар, крделі рылыс рамында есептелетін растыруды ажет ететін жабдытар да жатпайды.
Негізгі орларды 2 трі болады: ндірістік негізгі орлар жне бейндірістік негізгі орлар.
Кесте 5 – Негізгі орларды трлері
| ндірістік негізгі орлар | Бейндірістік негізгі орлар |
| Материалды ндіріс саласында жмыс істейтін негізгі орлар | Бейндірістік салада жмыс істейтін негізгі орлар |
Негізгі ндірістік орларды рылымына келесідей факторлар сер етеді: шыарылатын нім трі, оны жалпы клемі, автоматтандыру жне механикаландыру дегейі, мамандандыру жне бірлестіру дегейі, ксіпорын орналасуыны климатты жне географиялы жадайлары жне т.б.
Негізгі орлар – лтты байлыты маызды блігі болып табылады жне оларды рамы мен рылымын анытау шін негізгі орларды сыныптамасын жасау ажет.
Кесте 6 - Негізгі орларды сыныптамасы
| Топтарды аттары | олданылуы жне ысаша мінездемесі |
| I. имараттар | ндірістік архитектура жне рылыс объектілері (цехтар, оймалар, ндірістік лабораториялар жне т.б.) |
| II. рылыстар | ндіріс процесіне ызмет ететін техникалы функцияларды атаратын инженерлік-рылыс объектілері (тоннельдер, кпірлер, эстакадалар, су каналдары, автомобиль жне темір жолдары, т.б.) |
| III. Берілістік рылы | энегияны, сйы жне газ тріндегі заттарды жіберуші ралдар (электр, жылу жйелері, газ жйелері) |
| IV. Машина мен ралдар 1. Кш машиналары мен ралдары | (генераторлар, электр блшектер, бу машиналары, турбиналар, т.б.) |
| 2. Жмыс машиналары мен ралдар | технологиялы процеске тікелей атысатын ралдар (станоктар, прессмашиналар, терминалы пештер, ктеру тасымалдау механизмдері, т.б.) |
| 3. лшеу, реттеу приборлары мен ралдары, лабораториялы ралдар | ндіріс процесін ол ебегімен немесе автоматтандыру арылы реттеуге, технологиялы процестерді параметрін лшеуге жне баылауа, лабораториялы зерттеулер жргізуге ажетті ралдар |
| 4. Есептеу техникасы | математикалы есептерді шешуді тездетуге ажетті ралдар жиынтыы |
| 5. Баса да машиналар мен ралдар | (рт сндіргіш машиналар, телефон станциялары т.б.) |
| V. рал-сайман | ндіріс процесіне ажетті элементтер (ол жне механикалы кесу, ру саймандары, штамптар т.б.) |
| VI. ндірістік тгендеме (инвентарь) | ндірістік операцияларды орындауды жеділдетуге жне жеке ебек заттарын сатауа ажетті ралдар (жмыс столы, орап т.б.) |
| VII. Шаруашылы тгендеме (инвентарь) | кбейту жне айта тсіру аппараттары (сейф, шкаф т.б.) |
Негізгі ндірістік орларды олдануды крсеткіштері 3 топа блінеді:
· негізгі ндірістік орларды экстенсивті олдану крсеткіштері
· негізгі ндірістік орларды интенсивті олдану крсеткіштері
· негізгі ндірістік орларды интегральды олдану крсеткіштері
1 топ крсеткіштеріне: ралдарды экстенсивті олдану коэффициенті, ралдарды сменалы жмыс жасау коэффициенті, ралдарды толы пайдалану коэффициенті жатады; яни бл крсеткіштер ралдарды уаыт млшерінде олданылу дегейін крсетеді.
2 топ ндірістік орларды жедел трде олдану крсеткіші негізгі орларды наты німділігін оны нормативтік німділігіне блу арылы аныталады:
Кинт = Bф/Ви
мндаы Bф – негізгі орларды наты німділігі
Ви – негізгі орларды нормативтік німділігі
ралдарды интегралды олдану коэффициенті ралдарды экстенсивті жне интенсивті олдану коэффициенттерін кбейту арылы аныталады, жне ол ралдарды уаыт бойынша жне німділігі бойынша олданылуын сипаттайды.
ндірістік негізгі орларды тиімділігін крсететін жалпы крсеткіш болып – ор айтарылымы есептеледі. ор айтарылымы – бл нім ндіру шін пайдаланылан негізгі ндірістік орларды тегеге шаып есептелгендігі ндірілген нім клемін сипаттайтын экономикалы крсеткіш, сондай-а ол ндіріс тиімділігіні аса маызды крсеткіші болып табылады.
T/Ф
мндаы Т – товар німіні клемі
Ф – негізгі ндірістік орларды орташа жылды ны.
ор айтарымын лайту – бл халы шаруашылыыны аса маызды міндеті болып есептелінеді. ор айтарымына кері крсеткіш – ор сыйымдылыы.
ор сыйымдылыы – бл негізгі ндірістік орлар ныны ндірілген жне сатылан нім нына атынасын сипаттайтын экономикалы крсеткіш.
ндірісті негізгі орларыны клемі жне оларды олданылу дрежесі ксіпорынны ндірістік уатыны клемін анытайды.
ндірістік уат – саланы, цехты, агрегатты, жабдытарды нерлым тиімді пайдаланып, ндіріс пен ебекті нерлым озы лгіде йымдастыру негізінде тиісті уаыт ішінде німні белгілі бір трін шыаруа барынша жоары абілеттілігі (ммкіндігі).
ндірістік уат берілген уаыт ішінде саланы, цехты, агрегатты ндіріс пен ебекті нерлым озы лгіде йымдастыра отырып, рал-жабдытарды нерлым тиімді пайдаланып, німні белгілі бір трін шыаруа барынша жоары абілеттілікті айтамыз.