Негізгі орларды тозуы, негізгі трлері
Ксіпорынны негізгі ндірістік орлары ндірістік ауыспалы айналымын жасайды. Ол мынадай сатылардан трады: негізгі орларды тозуы, амортизация, негізгі орларды толы алпына келтіру шін аражатты орлануы, оларды крделі аржы жмсау арылы ауыстыру.
Heгізгi орларды кез келген объектілері табии жне сапалы тозуа шырайды, яни адам кшімен, техникалы жне экономикалы факторларды ыпалы арылы олар зіндік ерекшелігін, лгісін бірте-бірте жояды, жарамсыздыа келеді, сйтіп алдаы кезде з бернелерін орындауа ммкіндіктері болмайды.
Табии тозу жндеу, айта ру жне негізгі орларды жаырту арылы ішінара алпына келеді.
Сапалы тозуы ескірген негізгі орлар зіні конструкциялы, німділік, немділік, шыарылан німні сапасы жнінен жаа лгіден алып оятынын білдіреді.
Сондытан, негізгі орларды cipece, оларды активтік блігінен дркін-дркін ауыстырып отыруды ажеттілігі туады. Осыан байланысты азіргі эко-номикада айырбастауды анытаушылы ажеттілікті басты факторы — сапалы тозу болып табылады.
Ксіпорынны негізгі міндеті болып саналатыны — ол негізгі ндірістік орды шамадан тыс ескіріп алмауына жол бермеу (сіресе, активтік блігі), себебі, оларды жеке жне сапалы тозуыды дегейі жне ксіпорынны жмысыны нтижесі осыан байланысты болады.
Негізгі капитал ндіріс дерісіне атысуымен, пайдалану жылы лайан сайын, табиат кшіні сер етуімен ол пайдалану дерісінде біртіндеп тозады, яни зіні бастапы сапасын жоалтады. Олар белгілі р бір уаыт ткеннен кейін пайдалануа жарамай алады да, бл ралдарды орнына жаа негізгі капитал сатып алуа тура келеді.
Тозуды екі трі болады: табии жне сапалы (моральды, заман талабына сай келмеуі).
Негізгі орларды табии тозуы оларды ндіріс дерісіне атысу нтижесінен жне негізгі капиталды пайдалануа тікелей атыспай-а трлі сырты факторларды серінен: ылалдан, атмосфералы былыстар нтижесінен, металдарды тот басуынан, ескіруінен (тозуды табии нысаны) пайда болады.
Моральды тозу – жабдыты техникалы прогреске байланысты ексіріп нсыздануы. Нерлым жетілдірілген жне німді машиналарды пайда болуы нтижесінде пайдаланылып жрген машиналар табии алпына жне ндірісте пайдалану дрежесіне арамастан моральды жаынан ескіріп нсызданады.
Тозан негізгі орларды жаарту шін амортизациялы аударымдар олданылады. Негізгі капитал ндіріс дерісінде пайдалынан кезде здеріні бірте-бірте тозуына байланысты ндарын здеріні кмегімен ндіріліп шыарылатын, жаадан жасалан німдерге біртіндеп ауыстырып отырады. Бл деріс амортизация деп аталады.
Амортизация (латынны "теу" деген сзінен) - тозуды нды крінісін білдіреді. Амортизация белгіленген бір млшерде німні зіндік нына осылып отырады. Ал мны амортизациялы аударым деп атайды.
Амортизациялы аударым рбір німні зіндік нына кіріп, ал нім сатылан кезде айтарылып отырады, яни негізгі капиталды тозуына байланысты нны кемуі амортизациялы аударым жасау арылы айтарылады.
Амортизациялы аударым млшері дегеніміз - негізгі капиталды бастапы нынан белгіленген пайызбен есептеліп шыарылан бір жылды німні зіндік нына осылатын сомасы.
Амортизация дайы ндірісте негізгі орларды тозу орнын толтыру шін аржы жинатау трін білдіреді.
Амортизацияны міндеті –негізгі орларды тозу орнын толтыруа байланысты амортизациялы ор оны орнын толтыру нына сйкес болуы тиіс.
Негізгі орларды табии жне сапалы тозу оларды ныны экономикалы орнын толтыру амортизациялы аударым трінде нім ндіруге кеткен шыындара осылады.
Сонымен, амортизация – бл шыарылатын німге негізгі ндірістік ор ныны бірте бірте ауысуы. Ол ашалай аражатты орлану масатында негізгі орларды толы жне ішінара алпына келтіру шін іске асырылады.
Нарыты атынастар жадайында амортизациялы аударымны млшері ксіпорынны экономикасына елеулі осылысын білдіреді.
Бірінші жаынан, амортизациялы аударымны тым жоары денгейі ндіріс шыындарыны млшерін кбейтеді, осыан орай німні бсекеге жарамдылыы тмендейді, алатын пайдасыны млшеріде азаяды. Сол себепті ксіпорынны экономикалы дамуыны ауымы денгейі ысарады.
Екінші жаынан, амортизациялы аударымны кемітілген лесі негізгі орды сатып алуа ралан аржыны айналым мерзімін зартады, ал бл оларды ескіріп алуына кеп соады. Міне, осыны салдарынан, бсекеге жарамдылыы тмендеп, здеріні рыноктаы жайасымы ысырап болады.
Амортизациялы аударымды телім млшеріне жне зіні балансында тран негізгі рал жабдытарды балансты нына сйкес ксіпорын ай сайын жасап отырады. телім млшері мемлекет белгілеген негізгі орларды нын теуді жылды проценті болып табылады жне телім млшеріні жылды сомасын анытайды. Басаша айтанда, телім млшері бл жылды амортизациялы аударымны негізгі ндірістік орларды нына процент есебіндегі атынасы.
Амортизациялы аударымны млшері оларды ызмет мерзімін есепке аланда бастапы негізгі орларды ны амортизациясыны млшерімен аныталады.
Осыан байланысты амортизаиясыны млшері мына тмендегі формуламен есептеледі:
МА = 
х 100%
мнда МА – негізгі орларды жыл ішіндегі амортизация млшері, %;
б- негізгі орларды бастапы (балансты) ны;
ж- жойылу ны;
М- негізгі орларды ызмет мерзімі.
Амортизация млшері негізгі орларды нын теудегі жылды проценті болып табылады. Ол экономикалы трыдан негізделіп, негізгі орларды з уаытында орнын толтырып труы ажет. Оларды есептегенде масата сйкес негізгі орларды ызмет мерзімдерін мына тмендегі факторлара сай дрыс анытау те ажет:
· негізгі орларды тзімділігі;
· сапалы тозу;
· техникамен айта жаратандырылудаы келешекке арналан жоспар;
· жабдытау балансы;
· жаырту жне крделі жндеу ммкіндігі.
Ксіпорын негізгі орлар жнінде пайдаланатын есептеу техникаларын, жаа демелі материалда, аспаптар мен жабдытарды шыаруды лайту шін тездетілген тлемді олдануы ммкі, ал ескірген техникаларды жалпылама згертетін жадайда німдерді экспорттауды кеейту.
Амортизациялы аударым – негізгі орларды тозыын толтыру шін осы орлар ныны бір блшегін аударып отыру. Ол німні зіндік ныны жне айналыс шыындарыны элементтін райды. Амортизациялы аударым клемі амортизация нормасы арылы аныталады.
Амортизацияны жылды жиынтыын негізгі орларды баасына блу арылы амортизация нормасын анытаймыз. Ол пайыз арылы беріледі:
Н = (Ф1 – Фж) /(Ф1 х Т) х 100%
мндаы Ф1 – негізгі орларды балансты бастапы ны, теге
Фж – жойылан негізгі орларды ны, теге
Т – амортизациялы кезе (негізгі орларды нормативтік ызмет ету уаыты), жыл.
Негізгі орларды толы айта руа кеткен амортизациялы аударымдарды клемі мына формула арылы аныталады:
А = H x Ф,
мндаы H - амортизация нормасы (%)
Ф – негізгі орларды орташа жылды ны, теге.
Амортизация нормасы негізгі орларды з уаытына алпына келтіруге баытталады жне амортизация нормасын есептегенде мынадай факторларды олдана отырып негізгі орларды ызмет ету уаытын дрыс анытай білу керек:
· негізгі орларды за мерзімділігі
· моральды тозу
· техникалы айта руды жоспары
· жабдытарды балансы
· модернизациялау жне крделі жндеу ммкіншіліктері.
азастан Президентіні «Салытар» жне баса да бюджетке міндетті тлемдер туралы 24 суір 1995 жылы Жарлыы бойынша амортизацияа тсетін негізгі орларды амортизация нормалары тмендегідей топтар арылы аныталан:
Кесте 7 – Негізгі орларды амортизация нормалары