Негізгі капиталды дайы ндірісі жне пайдалану крсеткіштері

Бастапыда атап ткендей негізгі капитал (немесе негізгі орлар) - ндірісте кп рет атысатын ебек ралдары, олар біртіндеп физикалы жне моральды трде тозады (ескіреді) жне блшектеп (тозу шамасына арай) з нын ндірілген німні нына (амортизация) арай ауыстырады. Осылай, негізгі капиталды ны дайын німні нымен біртіндеп теледі. Тауар сатыланнан кейін ол ксіпкерге ашалай нысанда амортизациялы аударымдар трінде блшектеліп айтарылады, олар ебек ралдарын жндеуге, жаартуа жне жандандыруа пайдаланылады.

Ашалай нысандаы негізгі орлар негізгі аражат деп аталады. Негізгі капиталды рылымында актив орлар (ндіріске тікелей атысатын – станоктар, машиналар жне баса да жабдытар) мен пассиворлар (ндіріс шін ажетті жадайлар туызады - ндірістік имараттар, рылымдар жне баса да объектілер) болады.

 

 
 

 

 


Сурет 6 - Негізгі орларды актив жне пассивке блу

 

Негізгі орларды тиімді пайдалануды ш басты крсеткіштерін бліп айтуа болады:

1. ор айтарымы -ол орларды німділік дегейін білдіреді жне ор ныны бірлігіне келетін нім нымен белгіленеді;

2. ор сыйымдылыы – орайтарыма керісінше крсеткіш, ол нім бірлігін шыаруа арналан негізгі орларды шыынын сипаттайды;

3. рал-жабды жмысыны ауысымдылы коэффициенті.

Ол ксіпорында орнатылан жабдыты р бірлігіні белгілі бір кезе ішінде орташа есеппен тулігіне анша ауысым жмыс істегенін крсетеді. Мысалы, егер цехтаы 200 станокты 1-ауысымда 180, 2-ауысымда – 100, ал 3-ауысымда –40 жмыс істесе, ауысым коэффициенті =1,6 (180+100+40):200), яни рбір станок ш ауысымды тртіпте, орташа трде 1,6 ауысым пайдаланылды.

Ксіпорындарда негізгі орларды тиімді пайдалануды сипаттайтын басты крсеткіш - ор айтарымы болып табылады. ор айтарымы крсеткіші мына формуламен есептелінеді.

=

мндаы: V- жыл ішіндегі ндірілген німні ны, заттай немесе н есебімен;

- негізгі ндірістік орды орташа жылды ны.

Бл формула негізгі ндірістік орды пайдалану денгейін егжей тегжей пайдалану шін пайдаланылады. Ол ндірім мен ебек орды жаратанандыыны арасындаы зара байланысты крсетеді. Егер де ебек ор жаратанана араанда німні арыны те жоары сетін болса, бл те оды нса болып есептеледі. йткені осы жадайда ана ндірісті тиімділігі е жоары дрежеге жетеді. ор айтарымыны арсы крсеткіші – німні ор сыйымдылыы (с). Бл німні лшеміне шаанда негізгі орды нын сипаттайды (тенге).

с =

мндаы: – жыл ішінде ндірілген німні тауарлы немесе алыпты

блігіні ны, тенге;

–негізгі ндіріс орды орташа жылды ны, тенге.

ор айтарымы крсеткішіні артуы жне німні ор сыйымдылыыны тмендеуі негізгі орларды пайдалануды жасартатынын немесе керісінше крсетеді. Негізгі орларды пайдалануды тиімділігін арттыру шін оларды жктеме денгейлерін, сіресе оларды активтік блігін арттыру, орларды жаарту, демелі жабдытарды, азіргі технологияны, білікті ызметкерлерді пайдалану ажет.

Негізгі ндірістік орды нтижелігін арттыруды аса маызды факторларыны бірі – жабдытарды пайдаланылуын жасарту. Ол шін оларды жмыссыз трып алуын азайту, ауыстыру коэффициентін кбейту жолымен ол жетеді.

рбір ксіпорын з капиталыны тиімді пайдалануына мдделі. Материалды игіліктерді ндірумен байланысты ксіпорын пайдаланатын андай да болсын капитал з озалысын аша трінде бастайды. ндіріс орларын отайлы пайдалану тиімділігін арттыруды ш басты баытын бліп айтуа болады:

Бірінші баыт негізгі капитала атысты. Ол орайырымын мына негізгі шараларды кмегімен арттыруды (немесе орсыйымдылыыны тмендеуін) кздейді:

· аныталмаан, рекет етпейтін жабдытарды жою;

· актив орлар лесін кбейту, пассив орларды шыыстарын ысарту;

· жабдыты жмыс ауысымы коэффициентін арттыру (трып алуды болдырмау, пайдалануды жасарту жне техниканы жндеу, 2 жне 3 ауысымдаы ебекті ынталандыру жне т.б.);

· ескірген орларды жаа жоары німділігі бар техникаа ауыстыру;

· рылымды жеделдету жне жаа кштіліктерді олданыса енгізу.

Екінші баыт айналым капиталына атысты німні материалсыйымдылыын тмендету маызды болып табылады, яни материалды ресурстарды (металл, ааш, отын, уат жне т.б.) нім бірлігіне жмсалуы. Бл осы ресурстарды немделуін кздейді. сіресе:

· жаа немдегіш материалдар мен бйымдарды озы конструкциялары;

· ресурс жинатаыш технологиялар мен ебекті тиімді йымдастыруды енгізу;

· ресурстарды немделуін ынталандыру жне нім сапасын жасарту.

шінші баыт – капитал айналымыны уаытын ысарту. Осындай ысарту ресурстарды немделуіне ыпал етеді. Айналымды жеделдетуді наты жолдарын анытау шін капиталды айналым уаытыны рылымын білу ажет. Айналмалы капиталды айналым уаыты ауыспалы айналымны бір айналымына те. Негізгі капиталды айналым уаыты авансыланан негізгі капиталды жылды амортизациясына те. Авансыланан бкіл капиталды айналым уаыты авансыланан капиталды жылды амортизациясы мен айналмалы капиталды жылды айналым сомасына атынасы. Айналым уаыты ндіріс уаыты мен айналыс уаытынан трады. Капитал айналымыны жылдамдыы ндіріс тиімділігіне ыпал етеді. Кп млшерде пайда табу масатымен ксіпкер капитал айналымын тездетуге мдделі болады.

нерксіпті дамуыны маызды масаттарыны бірі е алдымен оны тиімділігін ктеру жне шаруашылыты ішкі резервтерін толыымен пайдалану есебінен ндірісті амтамасыз ету. Ол шін негізгі ндірістік орлар тиімдірірек пайдалану керек. нерксіп німіні ндірісіні клемін лайту келесілер есебінен жеткізіледі:

· негізгі орларды іске осу;

· пайдаланылып жатан негізгі ндірістік орларды пайдалануды жасарту.

нерксіпті, оларды салаларыны жне ксіпорындарды негізгі орларды суі жаадан рылыстар арылы ол жеткізіледі, жне сонымен бірге айта растыру жне жмыс істеп жатан ксіпорындарды кеейту арылы жзеге асады. Жалпы нерксіпте нім ндірісіні сімін жыл сайын жаадан іске осылатын орлардан арты болатын жмыс істеп жатан негізгі ндірістік орлар арылы алуа болады.

Негізгі ндірістік орларды пайдалану дегейін анытау шін ндірілген німні натуралды жне ндылы (ашалай) бірліктерде жне уаыт бірліктерінде олданылады. ндірістік кш-уатты пайдалануын есептеу шін нім ндірісіні клеміні тек натуарлды крсеткіштері пайдаланылады. Негізгі орларды пайдалануды натуралды бірліктері е алдымен салыстырмалы бір типтік нім ндірілетін нерксіп ндірісіні салаларыны ксіпорындарында пайдаланылады. ндірістік кш-уаттарды жоспарлау жне азіргі жадайларын талдау барысында олданылатын, жабдытарды балансын растыру барысында жне т.с.с . негізгі ндірістік орларды пайдалануды натуралды крсеткіштері дегенмен ксіпорынны, саланы, жалпы нерксіпті негізгі ндірістік орларды жалпы жиынтыын тиімді пайдалануды жалпы сипаттамасын крсетпейді.

Шаруашылы ызметті жалпы талдау шін, крделі салымдарды жоспарлау шін, нерксіпті барлы звеноларыны негізгі орларын жне ндірістік кш-уатты іске осу шін ндірісті тиімділігі крсеткіші, негізгі орларды бірлігіне есептегенде нім ндірісі - орайтарымы крсеткіші деп аталатын маыздылыын алуда. Сонымен бірге орайтарымыны кері крсеткіші – орсыйымдылыы крсеткіші пайдаланылады. орайтарымны крсеткішін анытау барысында ндылы жне натуралды лшемдер бірліктері олданылады.
Негізгі орларды нерлым толы пайдалануы ндіріс клеміні згеруі барысында ндірістік кш-аттарды жаасын іске осу ажеттіліктерді тмендетуге келеді, сйкесті ксіпорынны пайдасын тиімді пайдалануына жеткізеді(ттыну орына пайдадан салымдарды йлесін кбейтуге, ттыну орды жоары блігін технологиялы рдісті механикаландыруа жне автоматтандыруа баыттауа жне т.с.с. ).

Негізгі орларды пайдалануды жасарту сонымен бірге оларды айналымдарын жеделдету деп саналады. Бл физикалы жне моралды тозу мерзімдерінде айырмашылыты ысарту мселелрді шешуге ыпалдасады, негізгі орларды арынын жеделдетуге ммкіндікті туызады. Негізгі орларды тиімді пайдалану азіргі уаытты экономикалы реформаларды таыда баса басты масатпенен тыыз байланысты — ндірілетін німні сапасын жоарлату, йткені нарыты бсеке жадайында жоары сапалы нім жедел ткізіледі жне жоары сраныса иеленеді.

Жмыс істеп жатан негізгі орларды жне нерксіп ксіпорындарды ндірістік аттарын жне соны ішінде жаадан іске осыландарды пайдалануын жасарту келесі есебінен жеткізілу ммкін:

· ндірістік кш-аттарды жне негізгі орларды пайдалану интенсивтілігін жоарлату;

· оларды толтыру экстенсивтілігін жоарлату.

ндірістік кш-уаттарды жне негізгі орларды анарлым интенсивті пайдалану е алдымен соыларды техникалы жетілдіру есебінен жеткізіледі. нерксіп ксіпорындарды тжірибесі жабдытарды бірлігіні кш-уатын кбейту рдісі алыптасанын крсетеді:

· станоктарда, машиналарда жне агрегаттарда е жауапты блшектер мен тораптар ныайтылады;

· ндірістік рдістерді негізігі крсеткіштері жоартылады(жылдамды, ысым, температура)

· тек негізгі ндірістік рдістер мен операциялар механикаландырылып жне автоматтандырылып ана оймайды, сонымен бірге кп жадайда ндіріс барысын жне жабдытарды пайдалануды баяулататын осалы жне кліктік операциялар да осындай рдістерге шырайды.

Ескірген машиналар модернизацияланады жне анрлым жетік жааларменен ауыстырылады.

Негізгі орларды арынды пайдалану технологиялы рдісті жетілдіру жолымен жоарлайды; бір текті німні ндірісіні оптималды шоырлану базасында ндірісті здіксіз аынын йымдастыру, оны ндірілетін німні сапасы жне берілген технологияны талаптарына сйкес дайындау; ксіпорындарды, цехтарды жне ндірістік учаскелеріді, баса да біраз шараларды жргізу жмысыны біралыпты, жмысыны ыратыын амтамасыз ету. з кезегінде бл ебек заттарын дей арынын, жылдамдаын кбейтуге жне уаытты бірлігіне, жабдытарды бірлігіне немесе ндірістік аланы 1 шаршы метіріне нім ндірісін кбейтуді амтамасыз етеді.

Жмыс жасайтын ксіпорындарды негізгі орларын арынды пайдалану жолы оларды техникалы айта жаратануды, негізігі орларды жаарту арынын кбейтуді егізеді. нерксіпті біраз салаларыны жмыс жасау тжірибесі жмыс істеп жатан фабрикалар мен зауаттарды техникалы айта жабдытауды крсетеді. сіресе бл негізігі орларды анарлым тозу жадайында ксіпорындар шін те маызды.
Негізгі орларды пайдалану экстенсивтіілігін жасарту бір жаынан кнтізбелік кезеде (ауысым, тлік, ай, тосан жыл барысында) жмыс істеп жатан жабдытарды жмыс уаытын лайтуды кздейді, ал екінші жаынан ксіпорында жне оны ндірістік звеносында бар жалпы жабдытарды рамында жмыс істеп жатан жабдытарды санын жне лес салмаын кбейтуді кздейді.

Жабдытарды жмыс уаытын кбейту келесі есебінен ол жеткізіледі:

· р бір ндірістік блімінде жабдытарды белгілі бір топтарыны ндірістік кш-аттар арасындаы пропорцияларды олдау , ксіпорынны цехтары арасында, нерксіпті р бір саласыны ішінде белгілі бір ндірістерді арасында, нерксіпті салаларыны дамуыны арындары мен пропорциялары арасында жне жалпы халы шаруашылы бойынша пропорцияларды олдау;

· негізгі орларды ктіп пайдалануды жасарту, пайдаланылатын ндіріс технологиясын стану, жабдытарды дрыс пайдалануа ыпалдасатын ндірісті жне ебекті йымдастыруды жетілдіру, трып аланды жне бзыланды болдыртпай алдын алу, жабдытарды жндеумен байланысан трып аландарын ысартатын жне жендеу арасындаы кезеді лайтатын з уаытында жне сапалы жндеуді жзеге асыру;

· жмыс уаытты шыындарында негізгі ндірістік операцияларды лес салмаын кбейтетін шараларды жзеге асыру, нерксіпті біраз салаларыны ксіпорындарды жмысында мауысымдылыты ысарту, ксіпорынны жмысынын ауысымдылыын ктеру;

· жабдытарды жндеу ызметіні сапасын ктеру жолмен жабдытарды ауысым ішіндегі жмыссыз трып алан уаыты ысарту жне млдем жою, жмысшы кшпен, шикі затпен, жаар-жанар маймен, жартылай фабрикаттармен негізгі ндірісті з уаытында амтамасыз ету;

· жабдытарды бір тулік бойы жмыссыз трып аланын ысарту, оны жмысыны ауысымдылы коэффициентін ктеру.

Ксіпорындарда жмыс істеп тран станоктар, машиналар жне агрегаттардан баса жабдытарды белгілі бір блігі жндеуде жне резервтерде болады, ал таы бір блігі – оймаларда. Орнатылмаан жабдытарды з уаытында жасалан монтажы, жне сонымен бірге жоспарлы жндеуде жне резервте транандарды есептемегенде барлы орнатылан жабдытарды іске осу негізгі орларды пайдалануды жасартаты.

Жабдытарды жмысыны ауысымдылы коэффициентін кбейту масатты шешу барысында е алдымен кптеген ксіпорындарда е алдымен жмысшы кшті жетіспеушілігінен пайдаланылатын негізгі жабдытар толыымен олданыста жо екенін естен шыармау керек.
Негізгі ндірістік орларды, ндірістік кш-уаттарыды пайдалануын жасарту жне ебек німділігін сіруді мселелерін табысты шешуіне ірі ндірістік бірлестіктерді йымдастыру лкен сер береді. Сонымен бірге жмыс істеп тран ксіпорындарды ндірісті мамандандырылуына жне техникалы айта жаратануына лкен кіл аударылады, оларды мамандануына тн емес німнен бас тарту, ірі индустриалды орталытара тартылатын, жмысшы кшті резервтері алыптасатын кішігірім жне орташа алаларда мамандандырылан нерксіп объектілерін растыру.
Жмыс істеп жатан ксіпорындарда мамандандырылуын дамытуа баытты жзеге асыру барысында бл оны ндірістік рылымын арапайымдатады, осалы жне ызмет крсету блімшелер есебінен жмысшы кшті босатады, сонымен негізгі цехтарды екінші ауысымдарын алыптастырады жне ауысымдылы коэффициентін ктереді.
Ауысымдылыты ктеруді маызды жадайыны бірі ндірістік рдістерді механикаландыру жне автоматтандыру болып табылады, жне е бірішінден осалы ндірістерде, йткені бл механикаландырылмаан ауыр жмыстардан адамдарды екінші ауысымдаы квалификацияланан жмыстара ауыстыруа ммкіндік жасайды.
Ктеру-тасымалдау, жкті тиеу жне тсіру жне оймадаы жмыстарды механикаландыру арынын жеделдету нерксіп ксіпорындарда негізгі жне осалы ндірісті механикаландыру дегейінде орын алатын диспропорцияларды жою шін, осалы жмыстарды біраз клемін босатуда, жмысшы кштермен негізгі цехтарды толытыруды амтамасыз етету шін, жмыс кшін осымша тартусыз жмыс жасап жатан ксіпорындарда ндірісті кеейту жне ксіпорындарды жмыстарыны ауысымдылы коэффициентін кбейтуде негіз болып табылады. Жмысшы кште тапшылыты сезінетін ірі алаларда жабдытарды айта растыру, кеейту, ндірісті механикаландыру жне автоматтандыру, ндірісті жне ебекті йымдастыруды жетілдіру жолымен ксіпорындарда жмыс жасайтын негізгі орларды пайдалануын жасартуда мселені шешуде те маызды рлды алады.

Негізгі ндірістік орларды пайдалану тиімділігін ктеруді маызды жолы бл жабдытарды арты санын азайту жне орнатылмаан жабдытарды жедел трде іске осу болып табылады. Ебек ралдарыны кп санынын жмыс істемей траны ндірісті сіруге ммкіндікті азайтады, физикалы тозуына байланысты німде затталан ебекті тікелей жоалтуларына келіп сотырады, йткені за уаыт бойы саталынып тран жабдытар іске осуа жарамсыз болып алады. Жасы физикалы жадайда тран баса жабдытар моралды тозан болып шыуы ммкін жне олар физикалы тозан ретінде есептен шыарылады.

Негізгі орларды пайдалануды жасарту кп жадайда кадрларды біліктілігіне сіресе машиналара, механизмдерге, агрегаттара жне ндірістік жабдытарды басада трлеріне ызмет крсететін жмысшыларды шеберлігінен туелді.
Жмысшыларды жмыстарыны творчестволы жне жауапкершілікпен орындалуы негізгі орларды пайдалануды жасартуда маызды шарттарыны бірі.

Белгілі боландай моралды жне материалды ынталандыру жйені жетілдіруден кп жадайда негізгі орларды пайдалану дегейі туелді. Жоспарлауды жне экономикалы ынталандыруды жаа жадайларында жмыс жасайтын нерксіп ксіпорындарда техникалы-экономикалы крсеткіштерін талдау жаа экономикалы механизм, оны ішінде ндірістік орлар шін тлемдерді егізу, ктерме бааларды айта арастыру, рентабелділік дегейін анытау шін жаа крсеткіштерді пайдалану, ксіпорындарда марапаттау орларды йымдастыру негізгі ндірістік орларды пайдалануды жасартуа ыпалдасады.

Технология бойынша жаа сыныстарды егізу жолымен ебек німділігін кбейтуде ндірістік жмысшыларды талпыныстарын естен шыармау керек, бл орайда орларды жаарту шін марапаттауды масаты оны тиімді ткізуде жмысшыларда материалды ызыушылыты туызуа баытталан. Жаа техника бойынша шаралар шін марапаттау жйені негізінде келесі аидалар жатыр:

· негізгі ралдарды жаарту бойынша жмыстарды барлы кезедерінде ынталандыру жргізу, оны ішіне ылыми-техникалы жне жобалы-растырушылы блімшелерді ызметкерлеріне сый аыларды тлеу де жатады;

· негізгі орларды жаартатын жмысшыларды алдымен марапаттау;

· жмысты атаруда зіндік осан лесі бойынша белгілі бір жмысшылара арнайы сый аыларды клемін анытау.

неркісіпті басаруды барлы звеноларында растырылатын негізгі орларды пайдалануды жасарту бойынша кез келген шараларды кешені нім ндірісіні клемін лайтуын амтамасыз етуді кздеу керек, е алдымен шаруашылыты ішіндегі резервтерін тиімді жне толы пайдалану есебінен жне машиналар мен жабдытарды анарлым толы пайдалану жолменен, ауысымдылы коэффициентін ктеру, жмыссыз бос трып алуын жою, жаадан іске осылатын кш-атты мегеру мерзімін ысарту, ндірістік рдістерді рі арай интенсивтендіру. Негізгі орларды пайдалануды жасартуда жмысшыларды материалды ынталандыруды орны те маызды.