Ксіпорын активтеріні мні жне оларды алыптасу принциптері

Ксіпорын активтерін басару дістерін зерттеу кезінде осы терминге анытама беру ажет.

Активтер (аылш. assets) деп, кез-келген лгіде кездесе алатын, йым ызметіні ткенде болан оиалары нтижесінде пайда болан жне болашата ммкін болатын пайдалану кезінде экономикалы пайда табу масатымен йым баылауыны астындаы шаруашылы ралдарды тсінеміз. Болаша экономикалы пайда – бл активтерді ашалай аражаттарды йыма арай тікелей немесе жанама трде тарту ммкіндігі. Егер де актив:

· сатуа арналан німді, жмыстар мен ызметтерді ндіру дерісі кезінде баса активтермен бірге немесе жекеше трде пайдаланыла алатын болса;

· баса активке айырбастала алатын болса;

· міндеттемелерді теу шін пайдаланыла алатын болса;

· йым иелері арасында бліне алатын болса, онда йыма болашата экономикалы пайда алып келеді деп саналады.

Ксіпорын активтері – бл ксіпорын меншігіндегі млікті, ашалай аражаттарды жне материалды емес активтерді жиынтыы, ке маынада алып араанда – ашалай ны бар кез-келген ндылытар. Бл – имараттар, рылыстар, машиналар мен жабдытар, материалды орлар, банктегі салымдар, баалы ааздар, сондай-а иелерді аражаттары салынан интеллектуалды нім, патенттер, авторлы ытар, баса ксіпорындарды борышты міндеттемелері, орларды пайдалану шін берілетін ерекше ытар.

Активтер шаруашылы ызметте пайда табу масатымен олданылатын мліктік ндылытар жиынтыы тріндегі ксіпорынны экономикалы ресурстары болып табылады.

Ксіпорын активтеріні алыптасуы оны мірлік цикліні трлі сатыларындаы ш негізгі кезедерімен байланысты:

1. Жаа ксіпорынды ру. Бл активтерді алыптасуындаы, сіресе ірі ксіпорындарды ру кезіндегі едуір жауапты кезе (оларды алашы алыптасуыны дерісі). Осы кезеде алыптасатын активтер кп жатардан бастапы капидала деген ажеттілікті, пайданы табу шарттарын, сол активтерді айналу жылдамдыын, оларды тімділік дегейін жне т.б. анытайды.

2. рекет етуші ксіпорынды кеейту, айта ру жне жаарту. Активтерді алыптасуыны осы кезеін ксіпорынны мірлік цикліні негізгі сатыларындаы активтерді дамуыны траты дерісі ретінде арастыруа болады. рекет етуші ксіпорын активтері рамыны кееюі жне жаартылуы, инвестициялы орларды алыптастыру ммкіндіктерін есепке ала отырып, ксіпорын дамуыны стратегиялы міндеттеріне сйкес жзеге асырылады.

3. рекет етуші ксіпорынны жаа рылымды бірліктеріні (еншілес ксіпорындарыны, блімшелеріні жне т.б.) рылуы. Бл деріс жаа рылымды мліктік кешендерді (оларды жаадан рылысы негізінде) рылуы немесе бірттас мліктік кешен лгісінде активтерді дайын жиынтыын сатып алу (осындай сатып алу нсалары ретінде рекет етуші мемлекеттік ксіпорынды, банкрота шыраан ксіпорынды сатып алу жне т.б. алып арауа болады) арылы жзеге асырылуы ммкін.

Активтерді алыптасуыны екінші жне шінші кезедері рекет етуші ксіпорынны инвестициялы ызметіні лгілері болып табылады. Алдаы уаытта ксіпорынны тиімді ызмет етуін амтамасыз ету шін, сол ксіпорын активтеріні алыптасу дерісі масатты сипатта болуы тиіс. Ксіпорын активтерін алыптастыруды негізгі масаты операциялы дерісті амтамасыз ету шін активтерді жеке трлеріне деген ажеттілікті анытау мен оны анааттандыру, сондай-а ксіпорын ызметіні тиімді болу шарттарын амтамасыз ету шін активтер рамын отайландыру болып табылады.

Осы масатты ескере отырып, ксіпорын активтеріні алыптасу дерісі келесі станымдар негізінде рылады:

1. Операциялы ызмет пен оны кеею лгілеріні жаындаы даму леуетін есептеу. Ксіпорынды ру кезінде оны активтеріні рылуы е алдымен ксіпорынны операциялы ызметіні даму мселелеріне туелді.

Бл ретте, ксіпорынны мірлік цикліні алашы сатыларында операциялы ызметті клемі едуір жоары арынмен сетіндігін (ксіпорынны нарытаы з орнын дл табуы жадайында) естен шыармаан жн. Сондытан да, алашы сатыда алыптасатын ксіпорын активтеріні иелігінде жаын уаытта нім клеміні суі мен операциялы ызметті кеею ммкіндігін амтамасыз ететін белгілі бір резервті леуеті болуы тиіс.

2. алыптасушы активтерді клемі мен рамын німді ндіру мен сатуды клемі мен рамына сйкестендіруді амтамасыз ету. Бндай сйкестік жаа ксіпорынды руды бизнес-жоспарын жасау кезінде активтерді жеке трлеріне деген ажеттілікті анытау арылы амтамасыз етілуі керек.

Жаадан рылатын ксіпорын активтеріні рамы біратар ерекшеліктерге ие:

· ксіпорынды ру сатысында ксіпорынны айналымнан тыс активтеріні рамында за мерзімді аржы жмсаулары іс жзінде жо – олар ксіпорынны келесі инвестициялы ызметіні дерісі кезінде рылады;

· ксіпорынны айналымдаы активтеріні рамында оларды алыптасуыны алашы кезеінде дебиторлы арыз іс жзінде жо, бны себебі шаруашылы ызметті лі басталмаанында.

Бдан баса, ыса мерзімді аржы жмсаулары минимума дейін ысартылан (ал кп жадайда – млдем жо). Олар активтер рамына рылтайшыларды жары орына берген жарналары да осындай ыса мерзімді аржы ралдары трінде тленген жадайда ана кіргізіледі. Жоарыда айтыланды есепке ала отырып, жаадан рылушы ксіпорынны активтерге деген ажеттілігін есептеу активтерді келесі трлері бойынша жзеге асырылады:

· негізгі ралдар;

· материалды емес активтер;

· ндірістік ызметті амтамасыз ететін тауарлы-материалды ндылытарды оры;

· ашалай активтер;

· активтерді баса трлері.

Негізгі ралдара деген ажеттілік оларды жеке топтары бойынша есептелінеді:

· ндірістік имараттар мен йлер;

· ндірістік технологиялы дерісте пайдаланатын машиналар мен жабдытаулар;

· операциялы ызметті басару дерісі кезінде пайдаланатын машиналар мен жабдытаулар.

Алашы кезеде ндірістік технологиялы дерісте олданылатын машиналар мен жабдытауларды жеке трлеріне жеген ажеттілік аныталады.

Екінші кезеде операциялы ызметті басару дерісі кезінде олданылатын машиналар мен жабдытауларды жеке трлеріне деген ажеттілік аныталады (кесе жиазы, электронды-есептеуіш машиналар, байланыс ралдары жне т.б.).

шінші кезеде тікелей ндірісті (оны барлы осалы трлерін оса) жзеге асыру мен басару персоналын орналастыру шін имараттара деген ажеттілік аныталады.

Материалды емес активтерге деген ажеттілік операциялы дерісті жзеге асыруды олданылатын технологиясына сйкес аныталады.

Ксіпорына ажетті айналымнан тыс операциялы активтерді нды клемін анытау кезінде оларды жеке трлеріне деген ажеттілікті анааттандыру лгісі есепке алынады – жеке меншікке алу, аржылы немесе операциялы жала алу.

Тауарлы-материалды ндылытара деген ажеттілік оларды келесі трлері бойынша блек есептелінеді:

· шикізат пен материалдарды орларына авансыланатын капитала деген ажеттілік;

· дайын нім орларына авансыланатын капитала деген ажеттілік (нерксіптік ксіпорындар шін);

· тауарлар орларына авансыланатын капитала деген ажеттілік (сауда ксіпорындары шін).

Тауарлы-материалды ндылытар орларына авансыланатын айналымды капитала деген ажеттілікті р трі оларды бір кндік шыынын кн бойынша есептелген ор нормасына кбейту арылы аныталады. Тауарлы-материалды ндылытар орларыны нормаларыны р трін р ксіпорын дербес, з шаруашылы ызметіні салалы жне баса да ерекшеліктерін ескере отырып, орнатады (жаа ксіпорындар бойынша бл нормалар бизнес-жоспар крсеткіштеріні рамына осылады).

Орташаланан есептеулер шін шетел тжірибесінде бизнес-жоспарларды зірлеу кезінде орларды келесі стандартты нормалары олданылады: шикізат пен материалдар бойынша — 3 ай (90 кн); дайын нім бойынша — 1 ай (30 кн); сауда ксіпорындарымен ткізілетін тауарлар бойынша — 2 ай (60 кн).

Ашалай активтерге деген ажеттілік оларды ебекаыны теу бойынша (ебекаыа есептелген тлемді есепке алмаанда); авансты жне салы тлемдері бойынша; маркетингтік ызмет бойынша (жарнамаа блінген шыындар); коммуналды ызметтер жне т.б. бойынша алдаы шыындарына арай аныталады. Жаадан рылатын ксіпорындарды ашалай активтерді алыптастыру тжірибесінде олара деген ажеттілік алдаы ш ай бойынша жоарыда айтылан тлемдер трлері бойынша аныталады (бл жадай ксіпорынны ызмет етуіні алашы кезеінде борыш тлеу алушылыты жеткілікті орын амтамасыз етеді). Содан соы шаруашылы ызметі кезінде активтерді аша тріндегі нормативтері тмендейді (сіресе инфляция жадайында).

Баса активтерге деген ажеттілік оларды трлері бойынша, тікелей санау дісі арылы жне рылатын ксіпорынны ерекшеліктеріне сйкес орнатылады. Баса активтерге деген ажеттілік айналымдаы жне айналымнан тыс активтер бойынша блек есептелінеді.

ткізілген есептеулер нтижелері бойынша жаадан рылатын ксіпорынны айналымдаы жне айналымнан тыс активтерге деген жалпы ажеттілік аныталады. Айналымнан тыс активтерге деген ажеттілік негізгі ралдара, материалды емес активтерге жне айналымнан тыс активтерді баса да трлеріне деген ажеттіліктерді жалпы санын шыару жолымен есептелінеді. Осыан сйкес айналымдаы активтерге деген ажеттілік тауарлы-материалды ндылытар орына, ашалай активтерге жне айналымдаы активтерді баса да трлеріне деген ажеттіліктерді жалпы санын шыару арылы аныталады.

Жаа ксіпорынны активтерге деген ажеттіліктерін есептеу балама шешімдерді абылдаумен байланысты:

· имараттарды жала алумен, рылысын жасаумен немесе сатып алумен;

· машиналарды, механизмдер мен жабдытауларды жала алумен немесе сатып алумен;

· тауарлы-материалды ндылытар орыны лкен немесе кішігірім клемін алыптастырумен;

· дайын технологиялы шешімдерді сатып алумен (материалды емес активтер трінде) немесе оларды дербес дайындаумен;

· борышты тлей алушылыты, сйкесінше ашалай активтер клеміні лкен немесе аз клемін орнатумен жне т.б.

Сондытан да жаа ксіпорын шін активтерге деген ажеттілікті есептеуді ш нсада орындаан жн:

· шаруашылы ызметті бастауа рсат беретін активтерді минималды сомасы;

· айналымдаы аражаттарды негізгі трлері бойынша (материалды жне ашалай активтер) сатандыру орларыны жеткілікті санымен шаруашылы ызметті бастауа рсат беретін активтерді ажетті сомасы;

· олданыстаы барлы негізгі ралдар мен материалды емес активтерді меншікке сатып алуа, сондай-а ызметті алашы кезеінде ажетті айналымдаы активтерді барлы трлері бойынша сатандыру орларыны жеткілікті клемін руа рсат беретін активтерді максималды ажетті сомасы.

Есептеулер кезінде алдыменен активтерге деген ажеттілікті минималды жне максималды нсаларыны крсеткіштері аныталады, ал содан со осы ажеттілікті шегінде оларды кажетті сомасы алыптасады. Активтерге деген ажеттілікті максималды нсасы кейіннен ксіпорынны кееюіні алашы кезеі шін олданылуы ммкін.

Жаа ксіпорын шін активтерді минималды ажет етілетін жалпы сомасын анытау кезінде рекет етуші занаманы ызметті р трлі салаларындаы (банктерді, сатандыру компанияларыны, инвестициялы орлар мен компанияларды жне т.б.) жне р трлі йымды-ыты лгілеріндегі (акционерлік оамдарды, жауапкершілігі шектеулі оамдарды жне т.б.) ксіпорындарды жары орын руа атысты талаптарын ескере отыран жн. Осы ксіпорындар бойынша алыптасатын активтерді жалпы сомасы оларды за бойынша белгіленген жарылы орыны минималды клемінен тмен бола алмайды.

Шаруашылы ызметті тиімділігі трысынан активтер рамыны отайлылыын амтамасыз ету. Ксіпорын активтері рамыны мндай отайландырылуы бір жаынан оларды жеке трлерін алдаы уаытта толытай пайдалы олданылуын амтамасыз етуге баытталса, екінші жаынан – оларды операциялы пайда келуге жалпы леуетті абілетін жоарылатуа жмылдырылан. Бл отайландыруды дерісі келесі ш кезедер бойынша жзеге асырылады:

Алашы кезеде ксіпорынны операциялы ызметі кезінде олданылатын айналымдаы жне айналымнан тыс активтеріні жалпы лшемдеріні араатынасы отайландырылады.

Екінші кезеде айналымнан тыс активтерді активті жне пассивті бліктері арасындаы атынас отайландырылады. Айналымнан тыс активтерді активті блігіне ндірістік технологиялы деріске тікелей атысатын машиналар, механизмдер мен жабдытаулар жатады. Айналымнан тыс операциялы активтерді пассивті блігіне имараттар мен рылыстар; басару дерісі кезінде олданылатын машиналар мен жабдытаулар; операциялы деріске ызмет крсететін материалды емес активтер жатызылады.

шінші кезеде айналымдаы активтерді ш негізгі трлері – тауарлы-материалды ндылытар орларыны сомасы; дебиторлы арыз сомасыны; ашалай активтер сомасыны араатынасы отайландырылады.

Айналымдаы жне айналымнан тыс активтер рамын отайландыру операциялы ызметті орындауды салалы ерекшеліктерін, ксіпорындаы операциялы циклді орташа затыын, сондай-а активтерді осы трлеріні ызмет ету ерекшеліктеріні о жне теріс баасын ескеруді талап етеді.

Айналымнан тыс активтер келесі о ерекшеліктермен сипатталады:

· олар инфляция салдарынан болатын шыындара іс жзінде ілікпейді, сйкесінше одан барынша жасы оралан;

· ксіпорынны операциялы ызметі кезінде олар шыындарды шаын ана коммерциялы туекеліне ие; олар ріптестерді операциялы коммерциялы келісімдер бойынша алаол рекеттерінен толытай дерлік оралан;

· бл активтер тауарлы нары конъюктурасына сйкес німні алуан трлерін ндіруді амтамасыз ете отырып, траты пайда келуге абілетті;

· олар ксіпорынны тауарлы-материалды ндылытар орларын сатау барысында шыындануын болдырмауа (немесе шыындарды едуір тмендетуге) себепші болады;

· олар тауарлы нары конъюктурасыны жоарылауы кезінде операциялы ызмет клемін жоарылатуды едуір лкен резервтеріне ие.

Осымен бірге, айналымнан тыс активтер операциялы олданылуы кезінде біратар кемшіліктерге де ие:

· олар моралды тозуа тап болады (сіресе ндірістік негізгі ралдары активті блігі жне материалды емес операциялы активтер), осыан байланысты, пайдаланудан уаытында шыарылып тасталынса да, активтерді бл трлері з нын жоалтады;

· бл активтер ыса мерзімде рылымы бойынша соншалыты нашар згермелі болатындытан, оперативті басаруа ауыр беріледі; осыны нтижесінде тауарлы нары конъюктурасыны кез-келген уаытша лауы, егер де ксіпорын німні баса трлерін ндіруге ауыспаса, бл активтерді пайдалы олдану дегейіні тмендеуіне алып келеді;

· активтерді басым блігі нашар тімді активтер тобына жатызылады жне олар ксіпорынны операциялы рекетіне ызмет крсететін тлемдерді аынын амтамасыз етуді ралы бола алмайды.

Айналымдаы активтер келесі о ерекшеліктермен сипатталады:

· рылымды трансформацияны жоары дрежесімен; оны нтижесінде олар операциялы дерістегі тауар жне аша аындарын реттеу кезінде бір трден екіншісіне оай айнала алады;

· тауарлы жне аржы нарытар конъюктурасыны згерістеріне деген лдеайда бейімделгіштікпен – олар ксіпорынны операциялы ызметін кеейту кезінде згерістерге оай беріледі;

· жоары тімділікпен; ажет болан жадайда оларды басым блігі операциялы ызметті жаа нсауларында аымдаы ызмет етуіне ажетті ашалай активтерге конверсиялануы ммкін;

· басарудаы жеілдікпен; оларды айналымымен байланысты негізгі басару шешімдері ыса уаыт мерзімінде жзеге асырылады.

Осымен бірге олара келесі кемшіліктер де тиесілі:

· ашалай трде жне дебиторлы арыз тріндегі айналымдаы активтерді бір блігі инфляция кезінде нын жоалтуа айтарлытай бейім;

· уаытша бос (шамадан кп рылан) айналымдаы активтер іс жзінде пайда таппайды (ыса мерзімді аржы жмсауларында олданылатын бас ашалай активтерден басалары); бдан баса, тауарлы-материалды ндылытарды артыша орлары пайда тауып ана оймай, сонымен бірге оларды сатау шін осымша операциялы шыындарды келеді;

· аымдаы тауарлы-материалды ндылытарды орлары оларды барлы лгілерінде табии зиян салдарынан траты шыындара душар болып жр;

· айналымдаы активтерді басым блігі ріптестерді, ал кей жадайларда ызметкерлерді де шаруашылы операциялар бойынша алаолдыы салдарынан шыындар туекеліне шалдыуда.

Айналымдаы жне айналымнан тыс активтерді араатынасын отайландыруды нтижелерін баалау шін ептілік коэффициенті крсеткіші олданылады.

Активтер айналымын оларды олдану дерісі кезінде тездету шін жадайлар жасау. Осы станымды жзеге асыруды ажеттілігі активтер айналымыны деуі ксіпорынны алыптасатын операциялы пайдасыны клеміне ткелей де, жанама да сер беретіндігімен байланысты.

Активтер айналымыны деуіні пайда клеміне тікелей сер етуі активтер айналымыны деуі алдында арастырылан Дюпон Моделіне сйкес осы активтер табатын операциялы пайда сомасыны пропорционалды суіне (баса шарттар те болуы жадайында) келетіндігімен аныталады:

Келтірген моделден кретініміз: олданылатын операциялы активтерді згермелі клемі мен німді ткізуді тиімділігіні коэффициенті кезінде ксіпорынны операциялы пайдасыны сомасы операциялы активтерді айналымдылы коэффициентіне ана туелді болады.

Активтер айналымы деуіні пайда клеміне жанама сері осы активтер айналымыны мерзіміні тмендеуі активтерге деген ажеттілікті сйкесінше тмендеуіне алып келетіндігімен аныталады. Ал олданылатын операциялы активтер клеміні тмендеуі операциялы шыындар сомасыны тмендеуін алып келеді, бл баса шарттарды те болуы жадайында операциялы пайда сомасыны суіне келеді. Бл жадайда активтер айналымыны деуіні операциялы пайда клеміне сер етуі олданылатын активтер клеміні тмендеуі салдарынан операциялы шыындар сомасыны тмендеуімен жанама сер етеді.

Операциялы пайданы алыптастыруда активтер айналымыны деуіні жоары рлі осы деріске траты басару ажеттілікті анытайды. Осы басаруды дерісі операциялы ызметті орындау кезінде активтер жиынтыыны ауыспалы айналымы мен оларды жеке трлеріні сипатын ескеруі ажет.

Операциялы активтер айналымын тиімді басару масатында оларды ксіпорында келесі ш топа жіктейді:

· айналымдылыы жоары операциялы активтер. Олара – сатып алу мен жеткізілімі бойынша ешандай иындытары жо, жне сйкесінше кепілдік жне маусымды клемдерін алыптастыру ажеттілігі жо ндірістік орлар; ттынушыларды сранысына ие дайын нім орлары; ыса мерзімді дебиторлы арыз; операциялы деріске траты трде ызмет крсететін лтты жне шетел валюта тріндегі ашалай активтер жатады;

· айналымдылыы алыпты операциялы активтер. Олара бірінші топ рамына кірмеген ксіпорынны айналымдаы операциялы активтеріні баса да трлері жатызылады. деттегідей, олар ксіпорынны айналымдаы операциялы активтеріні басым блігін райды;

· айналымдылыы тмен операциялы активтер. Олара айналымнан тыс операциялы активтер – операциялы дерісте олданылатын ндірістік негізгі орлар мен материалды емес активтер жатады. з аталуына арамастан, айналымнан тыс операциялы активтер траты нды ауыспалы айналымды жасайды (айналымдаы активтер сияты), алайда осы айналымны уаыттаы затыы операциялы циклді затыынан бірнеше есе жоары (айналымдаы операциялы активтерді айналым мерзімі).

Ксіпорынны нарыты баасын жоарылатуды амтамасыз ету трысынан активтерді едуір прогрессивті трлерін тадау. ндірістік ралдар мен заттарды азіргі заманы нарыы, сондай-а аржы нарыы ксіпорын активерін алыптастыру шін біратар балама объектілер мен аспаптарды сынады. Оларды натылай тадау кезінде алан шарттарды те болуы жадайында оларды леуеттілігін, кпызметтілігін, трлі шаруашылы жадайларда пайда табу абілеттілігін жне сйкесінше ксіпорынны нарыты баасын жоарылатуа абілеттілігін ескеруі жн.

Осылайша, жмысты берілген блімінде ксіпорын активтеріні анытамалары арастырылан, йымдаы активтері мні мен оларды алыптастыруды ерекшеліктері зерттелген. Ксіпорында активтерге деген ажеттілікті анытауды станымдары зерттелінді.