Ксіпорынны айналым капиталыны мні мен рылымы

Ксіпорындарды іс рекеттерін аматамасыз етудегі міндетті шарт олда бар айналым аражаттарыны болуы.

Айналым аражаттары - бл ндірістік айналым орын ру, пайдалану жне здіксіз ндірістік процестер мен німді ткізуді амтамасыз ету шін аванстауды ашалай аражаттарыны жиынтыы.

Айналым аражаттарыны мні – дайы ндірістік процестерді ажеттілігін амтамасыз етудегі экономикалы ролімен аныталады. Айналым аражаттары ндірістік процеске бірнеше рет атысатын негізгі орлара араанда айырмашылыы, ол тек бір ана ндірістік кезеде ызмет етеді жне ндірістік ттыну тсіліне туелсіз зіні нын тікелей дайын німге апарады.

 

 

Айналым аражаты

ндірістік айналым орлары

Айналыс орлары

ндіріс орлары

Аяталмаан ндіріс жне зі дайындаанжартылай фабрикаттар

Алдаы кезедегі шыындар

оймадаы дайын німдер

Жолдаы тауар (тиелген нім)

Ашалай аражаттар

німді ттынушылармен есеп айырысудаы аражат

Нормаланатын айналым аражаты

Есеп айырысу аражаты

Банктегі аымды есепайырысу

 

Сурет 7 - Айналым аражатыны рамы мен рылымы

 

Айналым аражатыны рылымы деп барлы жиынтыындаы оларды блек элементтеріні араатынасын айтады. Ксіпорындарындаы айналым аражаттарыны рылымына талдау жасау жне оны жетік білу маызды мселелеріні бірі болып саналады.

Айналыс орлары – нды трдегі ндірістік айналым орлары мен айналыс орлары жиынтыын сипаттайтын активтер, ксіпорын млігіні бір блігі. Бл ндірістегі, оймалардаы ндірістік запастарды жинатау, жабдытаушылармен, бюджетпен есеп айырысу, ебек аыны тлеу шін ксіпорына ажетті аша аржылары. Айналым орларыны рамы оны раушы элементтерді жиынтыын сипаттайды.

Айналыс орлары - ндіріс рдісіні міндетті элементі, німні зіндік ныны негізгі блігі. нім бірлігіне шаандаы шикізат, материалдар, жанармай мен энергия шыындары аз болан сайын, оны ндірісіне шыындалатын ебек немді шыындалады, соншалыты німні ны да тмен болады.

7 суретте кріп отыранымыздай ндірістік айналым орлары ш бліктен трады. Оны райсысына тоталса:

· ндіріс орлары - ндірістік рдісті жргізу шін дайындалан ебек ралдары. Олара жататындар: шикізат, негізгі жне осымша материалдар, жанармай, сатып алынатын жартылай фабрикаттар мен бйым блшектері, негізгі орларды жндеуге ажетті блшектер;

· аяталмаан ндіріс жне зі дайындаан жартылай фабрикаттар – ндіріс рдісіне тсетін ебек ралдары. Олара жататындар: материалдар, деталдар, шыарылу немесе жиналу рдісіндегі тйіндер мен нрселер, жне де андай да бір масаттармен ндірісі толы аяталмаан, ал баса масатта кейін айта делуге тсетін зі дайындаан жартылай фабрикаттар;

· алдаы кезедегі шыындар – бл берілген уаыт аралыынада (тосан, жыл) жаа німді дайындауа кететін шыындарды осандаы біра болаша кезедегі німге атысты айналым орыны беймлік элементтері.

Айналыс орлары келесі элементтерден трады:

· оймадаы дайын німдер;

· жолдаы тауар (тиелген нім);

· ашалай аражаттар;

· німді ттынушылармен есеп айырысудаы аражат.

Айналым ралдарыны кейбір элементтеріні араатынасы немесе оларды рам бліктері айналым аражатыны рылымы деп аталады. Себебі, белгілі бір шамада аржы жадайы ксіпорын ызметіні не ол, не бл мезетін сипаттайды. Мысалы, дебиторлы берешек лесіні шамадан тыс артуы, оймадаы дайын німдер, аяталмаан ндіріс, ксіпорынны аржы жадайыны нашарлаанын білдіреді. Дебиторлы берешек осы ксіпорындаы айналымынан ошауландырылан аражатты жне оларды дебиторлы пайдалануын, зіні айналымындаы борышкерлерді сипаттайды. Аяталмаай ндіріс лесіні артуы, оймадаы дайын німдер айналымындаы айналым аражатыны ошаулананын, сату млшеріні, сонымен бірге пайданы да азаюын крсетеді. Сондытан, ксіпорындарда айналым аражатыны рылымын отайландыру жне оларды айналымын арттыру басты масата айналаны жн.

Аталып кеткен айналым аражаттарыны элементтері жоспарлану дегейі бойынша нормаланатын жне нормаланбайтын айналым аражаттарына блінеді.

Нормалау – ксіпорынны алыпты жмы істеуіне ажетті экономикалы орлар млшерін жне айналым аражаттарыны элементтері бойынша нормативтерді орнату.

Нормаланатын айналым аражаты атарына негізінен ндірістік айналым орлары мен дайын нім кіреді.

Мндаы тауар жнелту жне жолдау мен дебиторлы берешек нормаланбайтын айналым аражатына жатады.

Ксіпорындарда айналым аражаттарыны рылымы трасыз жне кптеген себептерді ыпалымен згеріп те отырады. рбір наты ксіпорында айналым ааражатыны шамасы, оларды рамы мен рылымы ндірістік сипаты мен крделігіне, ндіріс кезеіні затыына, оларды жеткізу жадайына жне т.б. байланысты болады.

Трлі салаларда айналым орларыны лес салмаы ксіпорындарды ндіріс орларыны рамында р трлі. Мысалы, ауыр, ндіріс ксіпорындарында жеіл ндіріс ксіпорындарына араанда ол тмен.Ксіпорындарда айналым аржыларын йымдастыру мыналардан трады: айналым аржыларыны ажеттілігін анытау жне оларды рамы мен рылымын, алыптастыруды кздерін табу жне оларды реттеу, айналым аражаттарын басару жне т.б.

ндіріс тиімділігін арттыруды елеулі резервтері рамына шикізат пен негізгі материалдар, отын, осалы материалдар, тез тозатын аспаптар жне баса да енбек заттары кіретін айналым орларын орынды пайдалануды есебінен ндіріс шыындарын одан рі тмендетуден табылады.

Айналым аражаттарын алыптастыру шін меншікті, арызды жне тарлыан айналым аражаттары блінеді.

Меншікті айналым аражаттарын жалпы млшерін ксіпорын збетімен орнатады. Негізіне ол жоспарланан ндіріс клемін амтамасыз етуге жне німдерді таратуа сонымен атар бекітілген мерзімге сйкес есеп айырысуды ткізу шін ажетті тауар-материалды ндылытар оры ру шін е аз млшердегі ттыну ралдарына байланысты аныталады.

Ксіпорын аржылы жоспарлау рдісінде меншікті айналым аражатыны нормативіні осімі мен кемуін ескере отырып, жыл соындаы норматив пен жоспарланан кезе басы арасындаы айырмшылыты анытайды. Меншікті айналым аражат номотивіні сімі бірінші кезекте меншікті ресурстар арылы аржыландырылады.

Тсімнен баса меншікті айналым аражатын толытыру шін орныты пассивтер олданылады жне олар меншікті аражаттара теестіріледі.

Орныты пассивтер болып оан жатпаса да (мысалы, алдаы тлемдер резерві) ксіпорын немі олданатын пассивет жатады.

Жыл бойы ксіпорынны айналым аражаттарына ажеттілігі згеру і ммкін, сондытан айналым аражаттарын меншікті табыс кзері негізінде толыымен алыптастыру аса маызды емес. Бл кейбір жадайларда арты айналым аражаттарыны ралуына жне оларда ынтаны экономикалы олданылуыны нашарлауына келуі ммкін. Ксіпорын сондытан айналым аражаттарын аржыландыру шін арызды аражаттар олданады.

Айналым аражатындаы осымша ажеттілік банкті ыса мерзімдік несиелерімен амтамасыз етіліп, уаытша ажеттіліктермен уадаланады.

Ксіпорынны айналымында меншікті жне арызды аражаттардан баса тартылан аражаттар болады. Бл несиелік арыздарды барлы трі жне де толы аржыландырылан тікелей белгіленген жеріне байланысты олдану ралдары.

ндірісті нтижелігін арттыру жніндегі шараларды белгілеген кезде ксіпорындарды ндіріс процесіні маызды затты элементі болып табылатын ндірістік ай­налым орларын тиімді пайдалануа ксіпорын жымдарыны айрыша назар аудараны жн.