Шикізат, пайдалы азбалар тсінігі, жіктелуі жне оларды экономикалы баалау

Шикізат - брын ебек рекетіне тскен жне одан рі нделуге тиіс ебек заттары (мысалы, азылан кеніш, ырылан жн); детте, шикізат айсыбір нерксіп саласына: жеіл, тама, т.б. арналан деп ынылады.

Шикізат - табии ресурстарды, негізінен, пайдалы азбаларды ндірісте пайдаланылатын блігі. Блайша ынуда шикізат — табии ресурстарды ендігі пайдаланылатын немесе технологиялы трыдан ндіріске тартылуы ммкін блігі. Бірнеше трлері сараланады: борлы шикізат (бор алу шін олданылады, каолиндік шикізат (керамика мен ота тзімді материалдар алуда, сондай- а, біратар технологиялы процестерде олданылады), цемент шикізаты жне т.б.

Кесте 9 – ндірістік шикізат трлері

ндірістік шикізат
Минерал текті шикізат	Жасанды шикізат
яни жер ойнауынан алынан шикізаттар	яни жасанды жолмен алынатын шикізаттар мен материалдар
минерал текті шикізаттарды табии трлері ке тараан.
Ол нерксіпті минералды - шикізатты базасын рап, ара жне тсті металлургия, отын, электроэнергетика сияты негізгі нерксіп салаларыны дамуына лкен сер етеді.

Ебек заты ретінде шикізат жне отын-энергетикалы болып пайдаланатын барлы материалдар ресурстары шартты трде екіге блінеді.

Шикізат ресурстары ртрлі ндіріс німдерін шыару шін пайдаланатын ебек заттарыны жиынтыы трінде болып келеді.

делмеген шикізат деп - жерден азып алынан немесе делген жне соны арасында белгілі бір згерістерге шыраан ебек затын айтамыз.

Шикізата кен ндіруші ндірісті німі (руда, мнай, кмір жне т.б.) жне ауылшаруашылыыны (асты, картоп, ызылша) німдері жатады, ал материалдара деуші ндірісті німі жатады.

Материалдар – німді дайындау жне ндіріске ызмет крсету шін кбінесе ебек заты ретінде пайдаланылатын р трлі заттай элементтер. нім тікелей солардан дайындалатын негізгі материалдар жне ксіпорынны ндірістік пайдалану мтаждары шін пайдаланылатын кмекші материалдар (мысалы‚ жаар май) трлеріне блінеді. Оларды жйелендірілген тізбесін номенклатура деп атайды. Материалдар рбір ндірістік циклде толы пайдаланылып‚ зіні нын дайын німге кшіреді‚ сондытан айналым ралдарына жатызылады. нерксіпті деуші салаларында оларды німні зіндік нындаы лес салмаы елеулі, сондытан оларды дайы немдеу талап етіледі. Кен ндіруші салаларда негізгі материалдар болмайды‚ йткені мнда табиат заты ебек заты болып табылады. Материалдарды пайдаланылу дегейін баалау шін бйымны меншікті материал сиымдылыыны крсеткіштері‚ материалдарды пайдаланылу жне олданылышты коэффициенті‚ т.б. олданылады. Отын мен электр энергиясы да материалдара жатызылады.

Кесте 10 – Материалдар трлері

Материалдар
Негізгі материалдар	Кмекші материалдар
дайын німні рамына табии трінде кіріп, оны материалды негізін райды	дайын німні рамына кірмейді, бірата оны тзелуіне сер етеді.
Отын мен энергия зіні экономикалы ерекшілігіне арай кмекші материалдара жатызылады, бірата оны ерекше маыздылыына байланысты ресурстарды жеке тобына жатызылады.

Пайдалы азбалар — техниканы азіргі жадайында халы шаруашылыына табии кйінде немесе байытаннан кейін пайдалананда жеткілікті экономикалы нтиже бере алатын жер ойнында кездесетін табии минералды заттар. зіні физикалы асиеті бойынша пайдалы азындылар атты, сйы жне газ тріздес болып шке блінеді. Пайдаланылуына байланысты олар мынадай топтара белінеді: жаныш —кмір, мнай, жаныш газдар мен тататастар; рылысты —гранит, мрамор, утас, м таы басалар; химиялы шикізат — ккірт, калий тзы, апатит,графит таы басалар.; ота тзгіш шикізат — ара, тсті жне сирек металл кендері таы басалар. Орналасу жадайы бойынша бл абатты, желілік таы басалар. болып блінеді.

нерксіпте пайдаланатын пайдалы азбаларды келесі топтара бледі.

Сурет 8 – Пайдалы азбаларды топтары

Экономикалы трыдан пайдалы азбалар е алдымен сапасымен жне оны клемімен сипатталады.

Сурет 9 – Пайдалы азбаларды экономикалы трыдан блінуі

Жерді минералды ресурстарын, яни шикізат пен энергия орларын пайдалану, адамзат ркениетіні барлы сатыларында дамуыны негізі.

Барлау жне зерттелген дегейіне байланысты пайдалы азбалар орлары ш саната блінеді:

Сурет 10 – Пайдалы азбаларды саната блінуі

ндірістік орлар – тедестік ордан пайдалану жне жобалау кезінде болан ысырапты алып тастааннан кейінгі алан ор. Пайдалану кезінде нерлым ысырап аз болан сайын тедестік ор сол рлы мол ндіріледі, соны арасында пайдалы азба орындары сорлым отайлы пайдаланады.

андай болмасын пайдалы азба орындарыны р трлі экономикалы маызы болады. Оларды жасысын анытау шін е алдымен геологиялы жне технологиялы баалаудан ткізіп, сонан кейін ана экономикалы баа беріледі.

Пайдалы азбаларды кез келген кен орныны экономикалы маызы болады. Е здігін анытау шін олара экономикалы баалау жргізіледі. Оны алдында геологиялы жне технологиялы баалау жасалады.

Геологиялы баалауа кен орны туралы жалпы мліметтер, ауданны геологиялы сипаттамасы жне кен орныны геологиялы рылысы кіреді.

Геологиялы баалау негізінде геологиялы запастар, пайдалы азбаларды сапасы, кен орныны орналасуыны геологиялы жадайы, кен шыатын орынны тередігі, топыра абатыны уаты жне басалар аныталады.

Геологиялы баалау шін кен орны, оны геологиялы сипаттамасы мен рылымы жайлы жалпы мліметтер пайдаланылады.

Геологиялы орлар, пайдалы азба орныны сапасы, кен орныны орналасуыны тау- геологиялы жадайлары, кен шыару тередігі, кенні молдыы жне т.б. геологиялы баалау шін негіз болады.

Технологиялы баалау кен шыатын орынны технологиялы ммкіндігін, азбаларды ндіруге болатын клемін, аршу, дайындау дістерін анытау шін жне т.б. жасалады.

Технологиялы баалау технологиялы деу ммкіншілігін, кен шыару клемін, жер ойнауын ашу тсілін, дайынды жмыстарын жне т.б. анытау шін ажет.

Геологиялы жне технологиялы баалауды арасында кен орныны экономикалы баалануы жргізіледі жне ол кез келген кен орныны пайдалананда келесі крсеткіштер аныталады:

ü жалпы жне салыстырмалы крделі аржылар;

ü ндіруге, байытуа жне німдерді сатуа кеткен шыындар;

ü табыстылы крсеткіші;

ü ебек німділігі;

ü пайда жне табыстылы;

ü теу мезгілі;

ü дисконтты таза табыс.

Дисконтты таза табыс (ДТТ) мына формуламен аныталады:

ДТТ = (Z_t – S_t ) / (1+E)^T- K

Z_t– кен орнын пайдалануды t -айналымында дана бойынша барлы алынан жне сатылан, ілесіп шыарылан нім ндылыы;

S_t - кен орнын пайдалануы t -айналымында кен ндіруге, байытуа жне сатуа кеткен шыындар;

К - кен орнын деуге ажетті крделі аржыларды дисконтты млшері:

К = К_t × (1+Е)^t

мнда: К_t - кен орнын пайдалануы t -айналымында кен ндіруге ажетті крделі аржылар;

Е – дисконтты млшерлемесі;

t - теу уаыты;

Егер ДТТ > 0 болса, кен орнын пайдалану тиімді деп саналады. Нерлым ДТТ млшері кбірек болса, сорлым экономикалы баасы жоары болады. Оны анытаанда теу мерзімі, табыстылы крсеткіші, табыстылыты ішкі млшері жне т.б. ескеріледі.

Осы крсеткіштерді салыстыра отырып, рбір кен орныны леуеті бойынша пайдалану кезегі аныталады.