Азастан Республикасыны шикізат базасы жне оны дамыту баыттары
Шикізат, материалдар, отын жне энергия ксіпорын мен бкіл мемлекет экономикасыны алыпты ызметі шін негіз болып табылады.
Шикізат, материалдар, отын, энергия - блар ебек затына жатады, яни олар ебек ралымен адами ебегіні серіне тап болады, соны арасында олар адамны ндірістік жне жеке ажеттілігін теу шін здеріні трлерін мен асиеттерін згертеді. Олар нерксіпті материалды техникалы базасыны затты элементі болып табылады. Олар айналым орыны рамына кіріп, толыымен зіні нын дайын німге ткізеді.
Экономикалы трыдан араанда халышаруашылыында пайдаланатын шикізатты барлы трі екі лкен топа блінеді:
Сурет 11 – Халы шаруашылыында пайдаланылатын шикізатты трлері
Шикізат кей уаытта негізгі материал болып саналып, ал одан баса уаытта кмекші материал болуы ммкін. Сондытан крсетілген саралану белгілі бір дрежеде шартты сипаттама болып саналуы ммкін, ол саланы ерекшелігіне, есеп-исабына, жоспарлау жне экономикалы талдауына байланысты болады. Сол себепті отын мен энергияны маыздылыын ескере отырып, кп салада оны кмекші материалдарды рамынан алып, жеке бліп арайды.
нерксіпте ндірілген німні сапасы жне ндірісті экономикасын арттыруда шикізат маызды рл атарады. Олар тмендегіше болып сараланады:
| ШИКІЗАТ | ||
   ндіріс дерісінде рлі бойынша
| негізгі | |
| кмекші | ||
| осымша | ||
  Экономикалы нышаны бойынша
| ебек заты | |
| дайын нім | ||
  Алу дісі бойынша
| ндірістік | |
| ауылшаруашылы | ||
   Шыан тегі бойынша
| мал | |
| сімдік | ||
| кен азбасы | ||
  ндіріс уаыты бойынша
| маусымды | |
| маусымды емес | ||
  деу дісі бойынша
| алашы | |
| айталама (алдытар, кмекші німдер). |
Сурет 12 – Шикізатты саралануы
Тама нерксібінде негізінен ауылшаруашылыыны шикізатын пайдаланады. азастанда ртрлі табии ауа-райыны згешелілгіне байланысты бірнеше трлі ауылшаруашылы німдері шыарылады. Халыты ажеттілігін амтамасыз етуге толытай жетеді. Ауылшаруашылы ндірісіні тиімділігін арттыруды бірден-бір шарты – айматы мамандандыру болып табылады. Елді айматарына ай сімдікті сіруге болатынын крсететін крсеткіш - шыымдылы пен сапа болып саналады.
Кесте 11 – Шикізат ресурсты деуіне байланысты
| Пайдалану дрежесіне байланысты шикізат ресурстары дегенде | |
| Негізгі шикізат | Кмекші шикізат |
| Негізгі шикізата жаа дайындалан німні материалды негізін алайтын ебек заттары жатады. | Дайын німді дайындауа ммкіндік жасайтын бйымдар кмекші шикізата жатады. |
Табии ресурстар мемлекет меншігіне жатады жне оларды азастан Республикасыны экономикасы шін маызы зор. Табии ресурстарды басару азастан Республикасында мемлекеттік басаруды жалпы тетігіні ажырамас блігі жне маызды рауышы болып табылады. Жалпы мемлекеттік басару реформасы шеберінде табии ресурстарды басаруды тбегейлі жаа жйесін енгізу ажет.
Табии ресурстар экономиканы суін, ауымды сырты экономикалы жне сырты саяси уадаластытарды амтамасыз ету шін азастан Республикасыны маызды стратегиялы басымдыы болып табылады. Олар азіргі жне болаша рпаты игілігіне пайдаланылуы тиіс.
Табии ресурстарды басару, оларды есепке алу, орау, жалпы мдделерде пайдалану мемлекеттік басаруды дамытуды жалпы баыттарына сйкес, сол сияты озы халыаралы практикаларды, лемдік жне ірлік талаптарды ескере отырып, тиімді жзеге асырылуы тиіс.
Минералды ресурстар, з кезегінде, аса маызды табии ресурстар трі, лемдік нерксіп ндірісіні, аламды тіршілікті амтамасыз ету жйелеріні жасампаз негізі болып табылады. Кез келген мемлекетті, сіресе азастанны траты дамуыны шарттары бірнеше макроэкономикалы міндеттерді ала тартады, оларды арасында бірінші кезектегісі лтты резервті негізі, лтты экономиканы барлы салаларыны жеделдете дамуы шін маызды база - минералды шикізат кешеніні жоары леуетін олдау жне дамыту болып табылады.
Кмірсутек шикізаты. азастан Орталы Азия аймаында ірі шикі мнай жеткізушілеріні бірі болып табылады. Мнай орыны расталан деректері бойынша азастан лем елдеріні арасында 9-орынды иеленеді. азастан кмірсутек шикізатыны айтарлытай орына - лемдік орды 3,3 %-ына ие. ндірілетін мнайды болжалды ресурстары 17 млрд. тонна млшерінде бааланады. азастан Республикасыны аумаында 172 мнай жне 42 конденсатты кен орны тіркелген, оларды басым блігі (шамамен 70 %-ы) азастанны батыс облыстарында шоырланан. азастандаы мнайды негізгі оры ірі 11 кен орнында шоырланан, оларды арасында - Теіз бен ашаан (елді барлы орларыны жартысы), арашыана, зен, Жаажол, аламас жне т.б. ашаанны геологиялы орында 6,4 млрд. тонна мнай бар деп баалануда. ашаанда 1 трлн. шаршы метрден асатын табии газды ірі оры бар. Таы бір ірі кен орны Теізде геологиялы орды болжалды клемі 3,1 млрд. тонна мнайды райды. Кен орныны ндірілетін оры 750 миллионнан бастап 1 млрд. 125 млн. тонна мнайа дейін бааланады.
азастанда мнай жне газ конденсатын ндіру есебі 1911 жылдан бастап жргізіліп келеді. Осы кезенен бастап 2012 жыла дейін 1,5 млрд. тонна мнай мен газ конденсаты ндірілген.
2012 жылы азастан тулігіне 216 мы тонна мнай ндірді.
азастан брыны кеес республикалары арасында мнай оры бойынша Ресейден кейінгі екінші жне мнай ндіру бойынша екінші орын алып отыр. Елімізде табии газ оры да оматы жне мнай мен газ ндірісі дайы суде.
зіні негізгі кен орындарын толы игеру азастанды келесі онжылдыта лемні е ірі 5 мнай ндірушісіні біріне айналдыруы ммкін.
2015 жыла арай ндіру клемі жылына 95 млн. тоннаа дейінгі дегейде болады деп болжалануда, бл болжам негізінен экспортты леуетті атар кеейтумен бірге Теіз кен орнында жргізілетін жмыстарды арынына байланысты.
азастанны мнай деу нерксібі ш мнай ндеу зауытын (бдан рі - МЗ) амтиды: Атырау мнай деу зауыты (бдан рі - АМЗ), Павлодар мнай-химия зауыты (бдан рі - ПМХЗ) жне Шымкент мнай деу зауыты («Петро азастан Ойл Продактс»). Крсетілген ксіпорындар ызметіні республиканы экономикасы мен ттынушыларды мнай німдеріне деген ажеттіліктерін теудегі маызы зор. Бгінгі тада барлы ш зауытта Жаырту бадарламасы бар жне олар оны біртіндеп іске асыруда.
Барлы жердегі сияты, мнай-газ саласында да оны дамуына сер ететін о жне теріс факторлары бар. О факторлара мнайды айтарлытай орлары мен ндіру клеміні су ммкіндіктерін, теізде жне тзасты геологиялы барлау жмыстарын (бдан рі - ГБЖ) жргізу ммкіндіктерін, МЗ-ді з мнайымызбен амтамасыз етуді (Павлодара реверс) жне ішкі нарыты сапалы отанды мнай німдерімен амтамасыз етуді, мнай химиясын дамыту ммкіндігін жатызуа болады.
Алайда, мнымен атар кейбір теріс факторлар да бар. Мысалы, экспортты бааа елді мнай мен газды негізгі ттынушыларынан ашытыы атты сер етеді; лемдік мнай нарыындаы жоары бсекелестік, анарлым ыпалды экспорттаушыларды болуы; азастан Республикасында ндірілген мнайды жоары зіндік ны мен ерекшелігі; орларды азастан Республикасы бойынша ркелкі блінуі; лкен кліктік ауыртпалы (ПМХЗ-а жеткізу).
Теріс факторлара иындыпен шыарылатын орлары бар кендер саныны кп болуын, минералды шикізат базасыны орны толмайтынын, азастанды компаниялар игеретін кен орындарында мнай жне газды ндіру орлары мен делетін клемі лесіні мардымсыз болуын, ішкі деуді амтамасыз етумен салыстыранда, мнай экспортыны басымдыын, ГБЖ-дегі инвестицияларды тмен тартымдылыын, негізгі жобаларды іске асыруда артта алуын жатызуа болады.
атты пайдалы азбалар. азастан аумаы бойынша тоызыншы орын ала отырып, з тіршілігін амтамасыз ету жне экономикасын дамыту шін елеулі табии ресурстар базасына ие. орасын, мырыш, мыс, мнай, хром, темір, марганец, алайы, алтын, фосфориттер, бор жне калий тздарыны оры бойынша азастан лем елдеріні озы ондыына кіреді. Сонымен бірге, нары жадайында минералды шикізат орларыны бір блігі бсекеге абілетсіз болып табылады. Мысалы, алтын бойынша кен орларыны 86 %-ы, орасын мен мырыш бойынша 68 %-ы, мыс бойынша 58 %-ы бсекеге абілетті. Марганец жне хромит нерксібіні шикізат базасы анарлым бсекеге абілетті болып табылады.
Бгінгі тада, экспортталатын тау-кен металлургиялы саласыны концентрат, металл тріндегі шикізат экспорты шамамен 90 %-ды райды. Ал машина жасау, рылыс индустриясы жне баса да экономика салаларына арналан металл бйымдары, керісінше, импортталады.
Табиатты пайдалану процесін тиімді басаруды маызды шарты минералды шикізат базасыны озы арынмен ндірілуі болып табылады. азіргі уаытта пайдалы азбаларды стратегиялы трлеріні басым блігі бойынша ндіріс клемдері сімнен айтарлытай асады. Пайдалы азбаларды негізгі трлері бойынша бдан брын барланан кен орындарыны оры іс жзінде таусылан. азастандаы ара, тсті металлургияны минералды шикізат базасы шін кен орындарын игеруді тау-геологиялы жадайыны нашарлауы, кендегі негізгі пайдалы компоненттерді азаюы, оларды минералды рамыны крделенуі, иын байытылатын кендер лесіні артуы тн.
азіргі кезеде азастандаы пайдалы азбаларды толы жне кешенді трде ндіру міндеті аса ткір кйінде алып отыр. азастанны тау-кен металлургиялы ксіпорындарыны басым блігінде бейінді металдара ілеспелі нды компоненттер (платина, алтын, палладий, рений, осмий, таллий, ниобий жне т.б.) шикізаттан толы клемде ажыратылмай, алды ретінде кетеді. Кен орындарыны орлары бекітілген кезде ілеспелі пайдалы компоненттер бааланбаан жне тегерімге ойылмаан. Жер ойнауын пайдаланушылара сирек кездесетін металдарды ажырату жнінде ата талаптар ойылмаан жне осы кнге дейін де ойылмай тр. Ксіпорындарда минералды шикізатты ілеспе трлерін алуды тмен коэффициенті саталып отыр.
Практика пайдаланылатын орташа статистикалы тсті, асыл жне сирек кездесетін металдар кен орындарыны кенінде мынадай рамдаы 17 пайдалы компонент бар екенін крсетіп отыр: мыс - 0,7 %, молибден -0,05 %, мырыш - 2,0 %, орасын - 0,1 %, алтын - 0,1 г/т, кміс - 15 г/т, висмут - 0,05 %, платина - 0,05 %, палладий - 0,05 %, кобальт - 0,05 %, селен - 2,8 г/т, теллур - 0,26 г/т, кадмий - 0,04 г/т, рений 0,25 г/т, индий - 20 г/т, осмий - 0,02 г/т, таллий - 0,01 %.
Есептер бойынша тсті металлургия ксіпорындарында кеннен концентрата (0,6-0,95), концентраттан метала (0,85-0,98) ол жеткізілген алу коэффициенттерімен орташа статистикалы ксіпорын шін бейінді металдарды (мыс, молибден, мырыш жне орасын) ткізуден тсетін жиынты кірісті лесі 1,5 %-ды райды (барлы 17 элемент алынан жадайда).
Негізгі, сол сияты ілеспелі німді ткізуден тскен табысты сатай, тіпті кбейте отырып, ндірілетін кенні клемін ысартуа болады. Бдан баса, бл кен орындарын пайдалану мерзімін зартып, оршаан ортаа тсетін геоэкологиялы жктемені айтарлытай тмендететін болады.
Кен шикізатынан ілеспелі, сіресе жоары баалы компоненттерді кен шикізатынан барынша алу, кендегі барлы компоненттерді тауар німіне анарлым толы ажыратылуын амтамасыз ететін жаа технологияларды, процестер мен техникалы ралдарды зірлеу жне енгізу бойынша ылыми-зерттеу жмыстарын тездету сияты маызды мселелер шешуді талап етеді.
азастанды минералды шикізатты табии асиеттеріне жне технологиялы ерекшеліктеріне барынша сйкес келетін айта деуді озы жне нтижелі технологиялары ажет. рбір кен орны бойынша концентрат пен метала ажырату коэффициенттеріні е тменгі мнін крсете отырып, пайдалы компоненттерді алынуа жататын тізбесін бекіту ажет.
рамындаы пайдалы компоненттерді ндіру клеміні жйелі трде ысартылуын жне оларды пайдалануды толытыы мен кешенділігін арттыруды кздейтін минералды ресурстарды басаруды тбегейлі жаа жйесін белсенді трде енгізу ажет. Жйе геологиялы барлау, тау-кен ндіру жмыстарыны, шикізатты байытуды жне уаыты мен пішімі бойынша (кіріс жне шыыс операцияларыны келісілгендігі) металлургиялы бліністі зара тыыз байланысын талап етеді. Мны кен сапасын жне «жобалау - жоспарлау - ндіру - айта деу» цикліні барлы кезедерін амтитын жне тау-кен металлургиялы ксіпорынды басаруды сатылы табиатына сйкес келетін минералды шикізатты кешенді пайдалануды басаруды бірыай автоматтандырылан жйесі негізінде ана руа болады, тиісті кадрлар ажет.