Азастан Республикасында индустриалды-инновациялы даму жадайындаы отын-энергетикалы кешен

 

Отын мен энергия здеріні экономикалы табиатында осалы материалдара жатады, алайда маыздылыыны кшіне арай олар ресурстарды дербес тобына блінеді. Потенциалды жне наты отын-энергетика ресурстары (ОЭР) болып блінеді.

Потенциалды ОЭР – бл ттастай республикада, сонда немесе баса бір экономикалы ауданда, бар барлы отын мен энергия трлері запастарыны клемі.

Наты (ОЭР) отын-энергетика ресурстары ке маынада – бл ел экономикасында пайдаланылатын барлы энергия трлеріні жиынтыы.

Ал нерлым «тар» маынада отын-энергетика ресурстары деп мыналарды тсінуге болады:

· табии отын-энергетика ресурстары (табии отын) кмір, тата тас (сланец), тарф (шым тезек), мнай, жер асты газы, ааш отын, табии механикалы энергия;

· табии отын кздері – кн, жер асты нары жне термальды сулар;

· отындарды деу арылы алынан німдер (кокс, брикеттер, мнай німдері, жасанды газдар, байытылан кмір, оны алдытары жне т.б.);

Негізінен технологиялы процесстер кезінде алынатын екінші энергетикалы ресурстар (отын алдытары, жанатын жне ысты газдар, делген газ, ндіріс німдеріні физикалы жылуы жне т.б.).

 

Кесте 12 – Отын-энергетикалы ресурстар трі

 

Отын-энергетикалы ресурстар
Ытималды Натылы
Итималды отын-энергетикалы ресурстарына ел бойынша, белгілі бір экономикалы аймата бар отын мен энергияны барлы трі бойынша орлар жатады. Ке маынада наты отын-энергетикалы ресурстар деп ел экономикасында пайдаланып жатыран энергияны барлы тріні жиынтыын айтамыз.

Отын-энергетикалы кешен (бдан рі - ОЭК) азастан Республикасыны экономикалы жне леуметтік л-ауатында басты рл атарады. Елімізде мнайды, газды, кмірді, уранны жне жаартылатын энергия кздеріні бай ресурстары бар.
ОЭК салаларыны німдерін сатудан тсетін кірістер азастанны инфрарылымын белсенді дамытуа, озы технологиялар трансферлерін жзеге асыруа ммкіндік береді, экономиканы инновациялы дамытуа ыпал етеді, ебек етуге абілетті халыты едуір блігін жмыспен амтуа кепілдік береді, леуметтік саланы дамытуа ыпал етеді.
Aлайда ОЭК-ті ткен асыр парадигмасында дамуы азастан Республикасыны стратегиялы масаттарына ол жеткізуге ауіп тндіреді, елді энергия ауіпсіздігін тмендетуге кеп соуы ммкін, экология жадайын нашарлатады жне экономикалы су шін осымша атерллер тудырады. Болаша рпа кркейген елде трып, ресурсты байлыты берекелі жне тиімді пайдалананымыз шін риза болуа тиіс.
Ол шін еліміз отын-энергетикалы кешенді дамыту кезінде
ОЭК салаларыны алдында тран сын-атерлер мен шектеулерге жауап бере отырып, технологиялы серпін жасауа, салаларды кшті жатарына сйенуге жне ашылан ммкіндіктерге сергек ден оюа тиіс.
Энергия тиімділігін арттыру мен энергия немдеуді зектілігі азастан Республикасы Президентіні 2010 жылы 29 атардаы «Жаа онжылды - жаа экономикалы рлеу - азастанны жаа ммкіндіктері» атты азастан халына Жолдауыны мазмнында жне азастан Республикасын демелі индустриялы-инновациялы дамыту жніндегі 2010 - 2014 жылдара арналан мемлекеттік бадарламада расталады. Осы жаттар шеберінде біратар міндеттер ойылан, соларды бірі азастан Республикасыны жалпы ішкі німіні (бдан рі - ЖІ) энергия сыйымдылыын 2015 жыла арай кемінде 10 %-а жне 2020 жыла арай кемінде 25 %-а азайту болып табылады.
азастан Республикасы Президентіні азастан Республикасы кіметіне берген 2013 жылы 23 атардаы тапсырмасы шеберінде электр энергиясын ттынуды 2013 - 2015 жылдар ішінде экономиканы энергия сыйымдылыын жыл сайын 10 %-а азайту арылы немдеуді амтамасыз ету ажет.

Мемлекет басшысы: «Дстрлі энергетика - жаартылатын энергия кздері» технологиялы тегерімін сатау ажет», ол лтты жне халыаралы энергетикалы ауіпсіздік жйесін стратегиялы жоспарлаудан крінеді. Жоспарлауды масаты баса елдерге атысты халыаралы міндеттемелерді орындауды амтамасыз етуге жне энергия ндіру рылымын кезе-кезеімен згерту есебінен зіндік энергетикалы жеткіліктілікке кепілдік беру болып табылады».
азастан Республикасыны отын-энергетикалы кешенін дамытуды 2050 жыла дейінгі тжырымдамасы лемдік озы тжірибиені жне лемдік энергетика дамуыны соы рдістерін ескере отырып, мнай-газ, кмір, атом жне электр энергиясы салаларын дамытуды бір ттас байланыстырады.
Отайлы пайдалануды негізгі баыттарына мыналар кіреді:

ü отын жне отын-энергетикалы тедестікті рылымын жасарту;

ü шикізатты нерксіп ксіпорындарында пайдалуа мият жне сапалы дайындау;

ü шыынын азайтып, сапасын тмендетпей шикізат пен отынды тасымалдауды дрыс йымдастыру;

ü шикізатты кешенді пайдалану;

ü ндіріске химия саласын ендіру;

ü ндіріс алдытарын дрыс пайдалану;

ü шикізатты айта пайдалану жне сол сияты т.б.

ü Осыларды кейбіреуіне толыыра тоталайы.

Шикізатты алашы деу жне байыту. ндірісте пайдаланатын минералды жне органикалы шикізаттар, кбінесе, белгілі бір дайындыты ажет етеді. Осыан орай кезкелген ндіріс саласында пайдаланатын шикізатты зіне сай згешіліктеріне арай ртрлі алашы деу жргізіледі.

Шикізатты алашы деу трлеріні негізі болып келесілер саналады:

ü шикізатты байыту (ара жне тсті металлургияны рудасы, кокс алу ндірісіндегі кмір);

ü шикізатты алдын ала тазалау жне стандарттау (тоыма нерксібінде мата, тері );

ü бзылмайтын етіп деу (тама нерксібінде: ет, балы, ккніс);

ü кептіру, за стау (ааш деу нерксібінде- ааш).

Байыту -бл техникалы жаынан жне экономикалы маыздылыына байланысты шикізатты рамында бар німді жеке дара алу шін оны алашы деу трі. Байыту келесі ммкіншілікті амтамасыз етеді:

ü табии азбада болатын пайдалы рамдасты млшерін арттыру;

ü зиянды оспаны алып тастау;

ü минералды бір-бірінен ажырату;

Шикізатты байыту арылы екі зат алынады, оны біреуі – концентрат, ал екіншісі- алды (хвосты) деп аталады. азіргі кезде тсті жне сирек металдарды 95 пайызы, темір рудасыны кпшілігі, фосфортитерді барлыы байытуа жіберіледі.

Байытуды экономикалы маыздылыы келесіден трады:

ü нерксіпті шикізат базасы кеейеді;

ü дайын нім алу шін кейінгі деу арзана тседі;

ü дайын німні сапасын жоарылату амтамасыз етіледі;

ü шикізатты алынан жерінен деу орнына жеткізу клік шыындары азаяды;

ü клік ралдарыны ажеттілігі азаяды жне оларды пайдалану тиімділігі артады.

рбір ксіпорын зіні ерекшілігіне байланысты німні материалды сыйымдылыын азайтуа тиісті. Бнымен іс бітпейді. Бл мселені тезірек шешу шін мемлекетті араласуы бден ажет. Егер мемлекет шикізатты жне отын-энергетикалы ресурстарды тымды пайдалану шін серлі саясат жргізу ажет, кінішке орай, мндай саясатты лі кріп отыранымыз жо, сондытан да бл лты экономиканы дамуына лкен кедергі болып отыр.