Шикізат тадауды экономикалы негіздеу

Шикізатты тымды пайдалануды р трлі дістері бар нерксіпте. Оларды е маызды болып табылады: шикізатты дрыс тадау жне оны кешенді айта деу, айта пайдалану, жоары сапалы бастапы байыту жне айта деу, барынша ндірістік алдытарды пайдалану.

Шикізат тадауда пайдаланылатын жабдытарды трлері, технологиясы, ндірістік циклдар зындыы мен жзеге асыру сері аныталады. Ксіпорындарды техникалы жне экономикалы крсеткіштері ндірісті аымдаы дегейі р трлі шикізаттан бірдей німді ндіруге ммкіндік береді. Мысалы, жеке механикалы машина металдан жасалан блшектер, пластмасса, ааш. Оны сапасын арттыруа кезінде материалдарды дрыс тадау ндіру ныны тмендеуімен сипатталады. Шикізатты кешенді айта деу тек жоары ндірістік йыммен ммкін. Ол сол ксіпорында нім ассортиментін кеейту, р трлі технологиялы процестерді пайдалануды кздейді. Бл нерксіптік ксіпорындарды пайда арттыру клік шыындарын, ндірістік шыындарды, азайтады. Сондытан, шикізатты кешенді пайдалану маызды лтты экономикалы проблема болып табылады.

Шикізатты кешенді пайдалану проблемасын шешудегі маызды баыттарды бірі рамындаы баалы компоненттерді максималды трде алу мен олдануды амтамасыз ететін кендерді игеруді тиімді тсілдері мен жйесі жне минералды шикізатты деуді технологиялы схемасын жасап енгізу болып табылады. Жоары техника экономикалы крсеткіштерге ие алдысыз ндірісті йымдастыруда принципиалды жаа технологиялы рдістерді жасап шыаруда ерекше рл беріледі.

Р кіметі шикізатты кешенді пайдалану проблемасын мемлекеттік техникалы саясат дегейіне ктерді.

Біратар крделі ылыми техникалы міндеттерді шешуге жаа технологиялы рдістерді сынатан ткізуге жне енгізуге ескірген жабдытарды жааландырып жне ауыстыру керектігін ескеру ажет. Бл міндеттерді стті орындау шін ылыми жне жобалы зерттемелерді тиімділігін арттыру оларды нтижесін ндіріске енгізуін жеделдету ажет болады.

алдытарды осымша шикізат ретінде тиімді пайдалану кптеген проблемаларды шешу жолдарын ашуа ммкіндік туызады. алдытарды айтадан колдану оршаан ортаны ораумен, бастапкы материалдарды, электрэнергияны немдеумен, ебек ресурстарын босатумен байланысты кптеген мселелерді шешуге жол ашады.
Кейде ойланбастан кптеген заттектер мен материалдар алдытара жатызыла береді, шын мнінде оларды р трлі ажеттілікке немесе баска ндірістсрге шикізат ретінде олдануа болады. Кезінде Д.И. Менделеев «Химияда алдытар болмайды, тек ана олданылмаан шикізат болады» деп айтан. Сонымен катар ол озат технологияны басты масаты пайдасыздан пайдалы нім алуа баытталан болу ажет деп те ескерткен. Сондытан ішінара немесе толыымен кайта ндеу арылы ажетке жаратылатын ндіріс пен ттыну алдытарын екінші реттік материалды ресурстар ретінде арауа болады.

Бізді халы шаруашылыымыздан жыл сайын шыатын алдытарды клемі 1 миллиард тоннадай. Статистикалы мліметтсрге сйенсек бізді елде жиналан атты ндіріс калдытарыны клемі 20 млрд. т шамасында. Оны ішінде 5,2 млрд. т тсті металлургия ндірісіні меншігіне жатады (4 млрд. т — тау-кен ндірісінікі, 1,1 млрд. т байыту фабрикаларыныкі жне 105 млн. т металлургиялы ндеу процестерінен шыан алдыктар). Сонымен атар р трлі оймалар мен кен байыту фабрикаларыны тндырыштарында кп млшерде сйык алдыктар жинаталан. алдыктарды 70-75%-і тау-кен нді-рістерінен, 20%-і байыту жне аландары металлургия кіпорындарынан пайда болады.
алдытарды негізгі клемі тау-кен азбаларынан, металлургия, химия, мнай жне газ, ааш, ааз, рылыс материалдарын ндіретін нерксіптерден жне ауылшаруашылыы мен й-жай шаруашылытарынан шыып отырады.

нерксіп алдытарыны кбісіні ндылыы едуір, оны оларды дрыс пайдалананда білуте болады. ндіріс алдытарын пайдаа асыру мселесі шешілетін болса, ауылшаруашылыында пайдалануа жататын біраз жерлерді босатуа ммкіншілік туады.

Егерде алдытар шаруашылы айналыма тсірілсе, олар оршаан ортаны жасартумен атар, жердегі шикізат корын да немдейтіні сзсіз. нерксіп ндірістері дниежзілік шикізат корыны крт елсулі азаюына келді. алымдарды болжауы бойынша, азіргі пайдалану дегейі саталан жадайда, мнай мен газды коры 80-170 жыла, мырыш, никель, мыс коры 100 жыла, кмір кенін 1700 жылдай уакыт бойы ана шыаруа жетеді. Табии ресурстардын коры шексіз еместігіне байланысты оларды кешенді трде пайдалануа ерекше кіл аударып, атап айтанда, аз алдыты немесе калдысыз тсхнологияларды жасау жне халышаруашылыыны ртрлі салаларыида шикізат базасын алдытарды кеінсн пайдалану арылы кбейту ажет. Тсті металлургияда негізінде пайдалы элемснттердіц 2-3% ана алынып, 97-98% пайдасыз нрсе ретінде тасталынады.
Маызды шикізат орына алдытарды ішінде кл мен окысты жатызуга болады. Осы кнды материалды казіргі кезде 20%-тен аспайтын блігі ана делінеді. Кул негізінде цементке толтырыш ретіндс олданыдады. Ттін газдарынан алынан 1,3 т оыр кмірді клі 1т цемснтті орнын толтырады. оыр кмір кліні крамында 5-30% темірді оксиді, 30% к жне едуір млшерде коксталан кмірді алдыы бар екендігіне байланысты металлургияда оны темір концентратын алу шін пайдалануа ммкіндік бар.

азастанны тсті металлургиясыны шикізат базасы ретінде тек клді ана емес, ндірілетін руданы рамында біратар металдарды млшері кптеген жылдар бойы мол жинаталган жздеген миллион тонна шлактарды да пайдалану кеінен арастырылуда. Геологиялык. барлау жасауа, тасымалдауга, рудниктер жне байыту фабрикаларын салуа аражат жмсалмайтынына байланысты шлактардан алынап металдарды зіндік ны рудадан алынаннан бірнеше есе тмен болады.
азастанны тусті жнс кара металлургия саласындаы кптеген нерксіптерден блініп шыатын газдар ккірт ышылын алуа шикізат ретінде пайдаланылып келеді. Металлургия нерксіптеріні рамында ккірті бар газдардан алынан ышылды зіндік кны, сонымсн катар, 1 т німге жмсалан аржыны лсс салмаы табии шикізаттан ндірілген ккірт ышылына араанда 2 еседей тмен.
Кені бар шикізатты кешенді трде пайдалануды масата ала отырып, Орталы жнс Солтстік азастанда металлургиялык ндірістеріні калдытарын колдану аркылы азот, фосфор жоне баска да минералды тыайткыштарды ндіруге баытталан химия нерксібі дамуда.
Азот тыайтыштарын алуа оттекті ндіргенде шыан металлургиялы нерксіп алдытары пайдаланылады. Сульфитті рудаларды кйдіргенде блінген газдардан алынан ккірт ышылы аммоний суперфосфатын, сульфатын жне гидросульфатын алуа олданылады.
Металл сынытары нерксіп калдытарыны ішінде ерекше назар аударуа тратын калдыа жатады. ндіріс процестерінен шыатын металл сынытарыны жалпы клеміні 67% кесінділерден, металл нтатарынан, жоадан, табаша лгілерден, 31%-ті амортизациялык сынытардан, алан 2%-ті оыстан алынап металл алдытарынан трады.
Амортизациялы сынытара шыына жіберген, істен шыан жабдытар, саймандар, бйымдар жне т. б. инвентарлар жатады. Мысалы, вагондар мен рельстерді 30 жыл, кемелерді 25 жыл, кпірлерді 100 жыл, автомобильдерді 10 жыл, электр уатын жргізу жолыны олдану мерзімі 50 жыл ана.

Машина жасайтын нерксіптерде амортизациялык сынытарды 55% технологиялы жабдытар мен саймандарды ауыстыран кезде шыады. ндірістегі металл алдытарыныи деуге жататын клемі металдар мен ерітпе оспаларыны млшеріне байланысты келеді. алдытарды шыатын негізгі кздерінс мсталдарды механикалы ндеу, трлі формалара келтіру, ю процестері жатады.

Металлургиялы нерксіптер тек металл сынытары мен алдытар шыаратын кз ана емес, сонымсн атар олар негізгі пайдаланушыны атарына жатады. 1 тонна электрлік болат ндіруде 940 кг, 1 т мартен болатына 500 кг, 1 т шойын алуа 20 кг-нан 700 кг-а дейін металл сыныктары пайдаланылады. Металл сынытарынан алынан болатты ны рудадан аланнан 60-70%-тей арзана тссді.
Шет елдерде ерекше назар алюминий жие аылтыр банкілерін жинау мен ндеуге аударылады. АШ-та кайтадан нделіп шыарылан алашы німдер алюминий ыдыстары болан. 1990 жылы жасалан 88 млрд. банкілерді 55 миллиарды, яни 62,5% айтадан ндеу арылы алдыктардан алынан. алдытарды ндеу арылы алынатын алюминий мен аылтыр банкілеріні млшері лыбританияда 5%-тен, ал Батыс Еуропа елдерінде 25% тен асан емес, экономикалы трыдан караанда, олданылан банкілерді деп, кайтадан нім алу арзан тсетініне байланысты болашата осы жол кеінен пайдаланылатынына кмн жо деуге болады, себебі бастапы шикізаттан ндіргеннен грі алдыктардан банкілср шыаранда 10 еседей аз млшерде энергия жмсалады.

те иын жне де кідіртуге болмайтын проблемалара пластмасса мен ртрлі полимерлі материалдарды деу жне айтадан пайдалану жатады. Бл проблемалар жарым-жартылай шешілген, себебі оларды деуден ткізу шін алдымен ыпты трде срыптау жне блектеу ажет.