Ебекаы тлеуді функциялары мен аидалары
Ебекаыны мнін арастыран кезде оны жалдамалы жмыскерлерге, яни з ебегі шін аы алатын адамдара атысты екенін ескеру ажет. Ал экономикалы категория ретінде ебек аы деген не? сраы тууы ммкін.
Ебекаы - бл жалдамалы жмысшыны табыс алу элементі, зіне атысты ебек ресурсын экономикалы жзеге асыру нысаныны ыы. Сонымен бірге жмыс берушіге, яни ебек ресурсын ндіріс факторларыны біріні сапасын жасарту шін, сатып алушыа жалдамалы жмысшылара ебек аыны тлеу ндіріс шыындарыны элементтеріні бірі болады.
Нарыты экономика жадайында ебекаы клеміне нарыты жне нарыты емес біратар факторлар сер етеді.
Нарыа ткеннен кейін ебек аыа атысты жаа атынастар пайда болады. Яни, нары ресурсы болатын ебек нарыы пайда болады. Оны субъектілері ретінде мыналар болады: жмыс беруші (жеке ксіпкер, біріккен ксіпкерлер). Олар белгілі ебек ресурсы санына сраныс білдіреді. Сонымен бірге жалдамалы жмысшылар – ебек ресурсыны меншіктері. Олар ебек нарыындаы ебек ресурсыны сапалы санын сынады. Ал объекті, ол белгілі бір уаыт аралыында сапалы ебек ресурсы санын олдану ыы болады.
Ебек бірлігінде нарыты баа - уаыт бірлігіне наты ксіби сипаттамасы бар келісім шарта негізделген жне аы млшерлемесі. Маркс бойынша жалаы млшерлемесі жмысшы кшіні нымен аныталады,яни жмыс кнін жасы ндіру шін ажетті ттылу тауарлары, ызметтері жне мір аражаттары. Бірата азір нарыты экономикасы дамыан елдерде жалаы млшерлемесі ндіруші минимумынан асып кетеді жне ол сол елде, салада наты сападаы ебек аы дегейінен рылады. Одан баса жалаы млшерлемесін кейде «теестіру айырмашылыы» деп айтуа болады – тлемдер, жмыс орнын ауыстырандаы айырмашылатарды крсетеді.
Жалаыны негізгі элементі – жалаы млшерлемесі. Бірата ол ебек нтижесіне сер ететін жмысшыларды ммкіншіліктерін, физикалы кнін, реакциясын ескермейді. Сондытан жалаы рылымында таы бір элементті бліп айтуа болады, ол тпелі блігі. Ол ебек ызметіні жеке нтижесіні згешелігін крсетеді: (сыйаы, осымша тлем жне т. б.) Сонымен бірге табысты баса трлері де бар. Ол жмысшыны наты ксіпорында алатын ммкіншілігі (материалды кмек, баалы сыйлы, зейнетаы сатандыруы).
Жмысшы шін жалаы жоарыдаыа осымша айтса отбасыны жасы трмысын жасартатын табыс.
Жмыс берушіге з жмысшыларына ебекаы тлеу ол жмысшы кшін жалдау шін кеткен шыындар. Осыан оса жмыс беруші нім бірлігіне жмыс кшіні шыындарын ысартуа мтылады.
Ебек аы дегейі ебек нарыындаы жмыс кшіне сраныс пен сынысты немі згеруіне байланысты жмысшы мен жмыс берушілерді іс-рекетіне салматы сер етеді.
Жалаыны наты клемі нарыта, леуметтік атынастарда, ндірісте пайда болатын р трлі факторлара байланысты.
Адамны з ебегі шін алатын аша саны негізінде жмыс кшініны клемінебайланысты. р топ шін бл нны жоары жне тменгі дегейі болады.
Тменгі дегейге мір сруге ажетті аражат сомасы жатады. Олар отбасын асырау, ксіби білім алу шін, жмысшыны жмыс абілетін арттыру шін жмсалады. Кптеген елдерде дейі мір сру минимумы деген крсеткіш саналады. Ол кедейшілік шегін – жмысшыларды тменгі квалификациясымен жмыс ызметін стайтын аражат млшері.
Жоары жмысшы кші шегі ол кейбір елдерде дет-рыпты болатын леуметтік-мдени ажеттіліктерді тейтін осымша шыындар.
Жалаыны мнін функциялардан айын кре аламыз. Функция з ызметін оамды ндірісте: ндірісте, ттынуда жзеге асырылады. Жалаыны зіні бес функциясы болады:
1. айта ндіру
2. Ынталандырушы
3. лшеу- блу
4. Ресурстік-шыарушы
5. Тлем абілеті бар халы сранысын алыптастыру
айта ндіру функциясы. Бл жмысшыларды жне де оларды отбасыларыны мшелерін, жмыс кшін, рпата айта ндіру шін керекті мірлік ндылытармен амтамасыз етуге байланысты. Мнда ттынуды ктеруді экономикалы заы іске асырылды. Бл функция жалаыны мемлекеттік реттеу айырмашылытарымен, жмыс кшін айта ндіруді амтамасыз ететін замен бекітілген оны минималды клеміне байланысты.
Наминалды жне наты ебек аы тсініктерін ажырату.
Ынталандырушы функция. Оны мні жмысшыны ебек лесіне байланысты жалаы белгілеуге, ксіпорынны ндірістік шаруашылы ызметіні нтижесіне байланысты.
лшеу-блу функциясы. Бл функция ндіріс ралдарыны иелері мен жмыстар арасындаы ттыну орын блу кезіндегі ебекті крсетеді. Жалаы арылы оны ебек лесіне сйкес ндіріс процесіні рбір атысушысына ттыну орындаы жеке блігін анытауа болады.
Ресурстік-шыарушы функция. Бл функцияны мні азіргі уаытта айтарлытай суде. Оны мні ебек ресурстарын айматар, салалар, ксіпорындар бойынша таратуды тиімді йлестіру болып табылады. Ебек ресурстарын шыару саласындаы мемлекеттік реттеу минимума жаын жадайында, ал ебек ресурстарыны ызмет етуі тек жалданушы жмысшыны еркіндегі жадайында ана ммкін болса, мір дегейін жоарлатуа мтылу оны мтаждыын анааттандыратын жмысты табу масатымен тсіндіріледі.
Тлем абілеті бар халы сранысын алыптастыру функциясы. Бл функцияны мні – тлем абілеті бар сранысты сйкестендіру, мнымен сатып алушыларды аша ралдарымен амтамасыз етілген ттыну крінісіні формасы тсіндіріледі. Тлем абілеті бар сраныс екі негізгі факторларды рекетімен алыптасатынына байланысты ттыну мен оамны табысы, онда жалаы кмегімен рынок жадайында тауарлы сыным мен сранымны арасындаы керекті пропорция белгіленеді.
Жоарыда айтылан функцияларды іске асыру шін келесі маызды аидаларды олдану керек:
ндіріс жне ебек тиімділігіні суіне арай наты жалаыны жоарлату. Бл аида ттынуды ктеруді экономикалы заыны объективті рекетіне байланысты, оларды толы анааттануы материалды игіліктер мен ызметтерді кп клемде алу ммкіндігін кеейту арылы іске асыруа болады. Біра мндай ммкіндік ебек тиімділігі, ндірістік ызмет нтижелерімен байланысты болу керек. Мндай байланысты болмауы, бір жаынан жалаыны тлемеуге сйкесінше инфляцияа алып келуі, екінші жаынан – тмендетілген ебек лесіні тиімділігіне сйкес номиналды жалаы тлеу. Нтижесінде жмысшыларды мтаждыын анааттандыру ммкіндігі жне жалаыны кбейту жоа шыады.
|
|
Сурет 17 - Жалаы функциялары мен йымдастыру аидалары арасындаы байланыс
Ебек німділігі су темпіні орташа жалаыны су темпінен жоары болуын амтамасыз ету (немесе нім ндіру клеміні су темпіні ттыну оры су темпінен жоары болуы). Бл аиданы мні - ндіріс тиімділігін жоарлату мен дамыту негізінде ебек табыстарын максималдау. Осы баытта жру ксіпорынны дамуы мен суіне жаымды жадай болып табылады. Бл аиданы бзу инфляцияа, елді экономикасыны тоырау былысына алып келеді. Наты ксіпорын жадайында бл ндіріс ралдарын жаарту процесіні бсендеуі, жне перспективалы нтижесі бар жобаларды жасауа баыт бзылады – бсекелестік фирмаларды німдеріне араанда сапасы тмен німге сранысты тмендеуі.
Жмысшыны ксіпорындаы ебек нтижесіне, маыздылыына жне ебек жадайына, ксіпорын орналасан аудана байланысты жалаыны згешелігі. Бл аида жмысшыны ебек біліктілігі трысында материалды мддесін жоарлату керектігі негізінде жасалан. Жне де жмыс кшін айта ндіруге ажетті, ртрлі ебек жадайындаы, географиялы жне климатты жадайа байланысты материалды игіліктерді клемі белгіленуі керек.
Сйкес ебекке сйкес тлем. Нары жадайында арастырып отыран аиданы жынысы, жасы, лты жне таы баса бойынша ебек аы тлеуде дискриминацияны болдырмау деп тсіну керек, ксіпорын немесе фирма ішіндегі ділеттік аиданы орау болып табылады.
Ебек аыны мемлекеттік реттеу.
Ебек нарыы рекетін есепке алу. Ебек нарыында мемлекеттік жне жеке компаниялардаы жалаыны диопазоныны крсетілген, жне де йымдастырылмаан секторда.
Ебек аы жйесіні арапайымдылыы, логикалыы ебек аы жйесіні мні туралы апараттылыты амтамасыз етеді. Атарушылар жалаы клемін андай жадайда, яни оларды материалды игіліктеріні ктеруді наты алдына оюы керек.
Кбінде ебек аыны йымдастыру аидаларын функциялармен бірге арастырады. Себебі бл аидалар функцияларды жзеге асыру шін баытталан. р аида бір емес бірнеше функциясымен байланысты. Бірата бір басты функцияны бліп крсетуге болады. Оны орындауа наты аида баытталан. Бны біз, яни аидаларды ебек аы функцияларымен байланысын 17 суреттен крдік.