Азастан Республикасында ебек аы тлеуді ыты аспектілері
азіргі уаытта ебекаы тлеуді йымдастыру мемлекеттік реттеуді ажет етеді. Реттеуді келесі себептері бар:
· азастанда жмысшы кшіне тмен бааны болуынан себепті;
· тмен жалаыны тмен дегейі;
· жмыссызды жайлы наты мліметтерді крсететін жмысшы кшіні сынысы мен сранысын жайлы нарыты болмауы;
· жалаыны келісім шарт реттеуді тиімді механизміні жо болуы;
· ебек аы тлеуді зады базасын руды толы мліметіні жо болуы;
азастанда жалаыны мемлекеттік реттуді негізгі блігі ол халыаралы нормаларын сатау.
Біріншіден ол халыаралы ебекті йымдастыру Конвенциясына атысты. Сонымен №95 Конвенция «Жалаыны орау туралы» онда «ашалай жалаы сол елде зады кші бар жне айналыста болатын аша тленеді».
Кейде жалаыны заттай алады, ол тменгі жадайлара байланысты:
· бл заттай тлем жмысшыны жне оны жанясыны ттынуына кетеді;
· бл тлем зады жне ебекаыа те болу керек.
Жмыс берушілер ызметкерлерді ыын шектемеу керек. Ксіпорынны банкрот кезінде ызметкерлер сол жадайды кредиторы болады. Мнда жалаыны жмысшылара толы теу керек.
азастанда мемлекеттік реттеуді негізгі баыттары:
· халыты ыты жне леуметтік орау;
· мір сру минимумы сай келетін жалаыны минималды дегейін ру;
· шет ел жмысшы кшіні кіруін реттейтін шаралар олдану;
· шаруашылы субъекті жмысшылар жалаысына тиімді салы салу жйесін ру;
· зейнетаыны, стипендияны, осымша тлемді есептеу шін орнатылан есептеу крсеткіштері;
· кедейлік сызыын анытау жне халыа леуметтік кмек крсету;
· жекеменшігі трлі ксіпорында ебекаыны руды зады жне методологиялы негізін ру.
Мемлекеттік ретеуді аидалары болып тмендегілер табылады:
· занамалы жне жне нормативтік актілер негізінде мемлекетті жалаыны сатып алу абілетіні тмендеуін ары арай болдырмау;
· ебек аыны ынталандырушы функциясын орындауа мемлекеттік серді кшейту;
· макроэкономикалы рдіске сер ету;
· ебек аыны минималды ставкаларын бекіту.
Ебек аыны мемлекеттік реттеу ажеттілігі азастан экономикасында орнын крсету жне нерксіпте жалаыны ткізу функциясы, бдан елді даму леуеті байланысты. лтты дегейде жалаыны лкендігі жне дифференциясы ндірісті жне ттыну нарыыны рылымымен байланысты.
Бізді елімізде орташа номиналды жалаыны траты суі байалады. Мнда кбіне негізінен ебекаы жне сыйаы тлеуге негізделген.
азастанда ебек аы тлеу ортасындаы реформаны негізі, ол кш ауырлыты ортасы ебек атынастарыны келісім-шартты реттеу жне азаматты-ыты занамамен сатауы болу керек.
«Р ебек туралы заын» руыны негізгі себептерін атап туге болады:
· ЕТЗК ескірген жне нарыты экономика жадайына тура келмеді жне ол баса оамды нысага баытталан;
· ЕТЗК экономикалы наты емес кепілдік пен жеілдікке тола болды. Бны нтижесінде ЕТЗК жмыс берушілер шін тиімсіз болды.
· ЕТЗК-де йелдер, жастарды жмыс кші нарыында бсеке абілеттілігі тмен болды.
Сондытан жмыс істемеуші нормалардан босатылып, ебек ортасында халыты белсенді позицияа баытталу ажет болды.
«Р ебек туралы заы» 1999 жылы рылып 2005 жылды 1 атарынан бастап кші жойылды. Оны орнына «Ебек кодексі» 2004 жылы рылып, 2005 жылды 1 атарынан енгізілді. Бл кодекс азастан Республикасыны аумаында ебек атынастарыны, сондай-а ебекке тікелей байланысты зге де атынастарды реттейді.
|
|
|
|
 | |||||
 | |||||
| |||||
Сурет 18 - азастанда ебек аы тлеуді реформалауды жолдары
Сонымен бірге осы кодекс азастан Республикасында ебек ызметін жзеге асыратын шетелдіктер мен азаматтыы жо адамдара, сондай-а, егер азастан Республикасыны Конституциясында,задарында жне Р бекіткен халыаралы шарттарда згеше кзделмесе, Р аумаында орналасан, рылтайшылары немесе меншік иелері (толы немесе ішінара) шетелдік жеке немесе зады тлалар болып табылатын йымдара олданылады.
Кодексте жмыс уаыты трлері мен затызы аныталан. Жмыс уаыты алыпты, ысартылан жне толы емес болады.
Жмыс уаытыны алыпты затыы аптасына 40 сааттан аспауы керек. Жмыс беруші рбір ызметкерді наты істеген жмыс уаытыны есебінен жргізугі міндетті.
Жмыс уаытыны алыпты затыы мынадай уаыта ысартылады:
· аптасына 16 саата – он алты жаса дейінгі ызметкерлер шін;
· аптасына 5 саата – I жне II топтаы мгедек ызметкерлер шін;
· аптасына 4 саата – он алты жастан он сегіз жаса дейінгі ызметкерлер шін;
· аптасына 4 саата жне одан артыа – азастан Республикасы кіметі белгілеген тртіппен зиянды (аса зиянды), ауіпті (аса ауіпті), жмыстарды атаратын ызметкерлер шін.
ызметкер мен жмыс берушіні келісімі бойынша жмыса орналасан кезде, сондай-а жкті йелдерді, он трт жаса дейінгі баласы бар (он алты жаса дейінгі мгедек баласы бар) ата-аналарыны (аморшысыны, ораншысыны) біреуіні, сондай-а медициналы орытындыа сйкес отбасындаы науас отбасы мшесіне ктім жасайтынадамны тініші бойынша толы емес жмыс кні немесе толы емес жмыс аптасы белгіленуі ммкін.
Жмыс уаытыны барынша затыы 36 саатты жмыс аптасы кезінде – 8 сааттан, ал 30 саатты жне одан да аз жмыс аптасы кезінде – 6 сааттан асыруа болмайды.
Тнгі уаыттаы жмыса 22 сааттан таы 6 саата дейінгі уаыт жатады. Жмысты затыы тнгі уаытта бір саата азайтылады.
Е тменгі жалаы е тменгі кнкріс негізіндегі тиісті аржы жылына арналан республикалы бюджет туралы замен азастан Республикасыны барлы уаытына белгіленеді .
Е тменгі жалаы млшеріне осымша тлем мен стем аылар, сыйлы аылар мен баса да марапаттау тлемдері, сондай-а алыптыдан ауытушы жадайларындаы жмыстары шін, ерекше климатты жадайлардаы жне радиоактивтік ластану, экологиялы апат ауматарындаы жмыстары шін тлемдер, зге де темдік жне леуметтік тлемдер енгізілмейді.
Е тменгі кнкріс клемі жаынан бір адама ажетті е тменгі ттыны оржынына те е тменгі ашалай табыс. Е тменгі кнкрісті есептеу тртібі жне оны клемі азастан Республикасыны заымен белгіленеді.
азіргі уаытта ксіпорында жалаыны орын мемлекеттік реттеу ретінде леуметтік салы орын алады. Оны ксіпорындар, рылымды блімшелер, ерекше ксіпорындар, загерлер тлейді.
Р жаа Салы кодексіне сйкес оны млшері 26%-дан 22% дейін тмендеді. бірата Президентті Р кіміндегі жолдауында 1.07.2001жылы осылан салыы 20-дан 16%, ал леуметтік салы 21%-а тмендеді. бл адал жалаы беруге жол береді жне С млшерін тмендету отанды тауар ндірушілерге з табыстарын айналмалы ралдара баыттауа сынады. Жеке ксіпкерлер салыты 3 айлы есеп крсеткіші плюс жмысшыны 2 айлы есеп крсеткішімен аныталады. Мнда салы салу объектісі ретінде жмыс берушіні шыындары, ол табысты р трімен тленеді, тменгілерді есептемегенде:
· жмысшыларды зейнетаы орына тленетін тлемі;
· ксіби оу шін мемлекеттік бюджеттен тлеу;
· екі абат йелдерге тленетін леуметтік аы
· іс-сапара тленетін компенсация
· вахталы жмыста трмыс жайды жала алуа кеткен шыын
· дрігерлік ызмет шін материалды кмек.
Мгедектер жмыс істейтін арнайы йымдарда мгедектер шін леуметтік салы тлейді.
Ебек аы тлеуді тарифтік жйесі зіне: тарифтік ставкаларды (айлы аы), тарифтік торды, тарифтік коэффициентті осады. Орындалатын жмыстарды крделілігі оларды тарифтеу негізінде айындалады. Жмыстарды тарифтеу жне ызметкерлерді тарифтік разрядтарды таайындау жмыстар мен жмысшы ксіптеріні бірттас тарифтік-біліктілік анытамалыын, басшылы ызметті, мамандарды жне ызметкерлерді бірттас біліктілік анытамалыын ескере отырып жргізіледі. Аталан анытамалар мен оларды олдану тртібі азастан Республикасыны кіметі белгілейтін тртіпте бекітіледі.
Ебек кодексімен кзделген орташа жалаыны млшерін айындауды барлы жадайлар шін оны есептеуді бірыай тртібі белгіленеді. Орташа жалаыны есептеу шін осы тлем кздеріне арамастан тиісті йымда олданылатын тлем трлеріні кзделген барлы жйелері ескеріледі. Жмысты кез-келген режимінде ызметкерді орташа жалаысын есептеу оан наты есептелген жалаыдан жне тлеу алдындаы 12 айда наты істелген жмыс уаытынан туындап жргізіледі.
Орташа кндізгі жалаысы демалыстарын жне пайдаланбаан демалысы шін тем тлеу шін соы 3 кнтізбелік айды есептелген жалаы сомасын 3-ке жне 29,6-а (кнтізбелік кнні орташа айлы саны) блу жолымен есептелінеді. Кодекспен кзделген жадайларда жмыс кндері берілетін демалыстарына тлеуге арналан, сондай-а пайдалынбаан демалыстарына тлеуге арналан орташа кндік жалаысы есептелген жалаы сомасын кнтізбелік алты жмыс кндік апта бойынша жмыс кндеріні санына блу жолымен айындалады. Осы блімде ебек аы тлеуді йымдастыруды теориялы негіздерімен айын танысты.
ндіруші ызметкер шін ебекаыны реттеу жымды шарт арылы жзеге асады, ал басару мен инженерлік техникалы ызмет жмыскерді ебегін тлеу жадайын зара шарт арылы крсетеді. Ол белгілі бір кезеге жмыскер ен кімшілік арасында жасалады.
Ебек нормалары ебек шыыныны лшемі болып табылады жне ызметкер шін техниканы, технологияны, ебек ндірісін йымдастыруды ол жеткен дегейіне сйкес белгіленеді.
Ебек нормаларын енгізуді, айыстыруды жне айта арауды жмыс беруші жргізеді. ызметкерді жмыс істеу нормаларын орындауы шін жмыс беруші алыпты ебек жадайларын амтамасыз етуге міндетті.
Нарыты экономика жадайында Ебек аы жйесін дрыс олдану принциптерін тсіну шін мына жадайларды білген жн: осы жйеге негізделген кнкрісті е тмен денгейі «е тменгі ебек аы» ттыну игілігі жне ызметінен трады. Ебек аыны е тменгі млшері абылданан замен аныталады.
Е тменгі Ебек аы меншік нысанына арамастан экономиканы барлы салалары мен барлы ксіпорындарындаы ебекаы базасы болып есептелінеді. Яни кез келген жалдамалы ызметкерді ашалай сыйлыаысы е тменгі ебек аыдан кем болмауы керек.
азіргі кезде ксіпорындаы ебек аы орын мемлекеттік реттеу ретіндегі рал леуметтік салы болып табылады. Оны ксіпорындар, рылымды блімшелер, жеке ксіпкерлер, жеке адвокаттар мен нотариустар тлейді