Ксіпорындаы ебек аы тлеуді йымдастыру

 

Ксіпорында ебек аы саясатын зірлеуде жне оны йымдастыруда ебек аыны мына тмендегі принциптерін еске алу керек:

· ділдігі, яни те ебек, те Ебек аы;

· істелмеген жмыс есебіні иындылыы жне ебек біліктілігіні дегейі;

· зиянды ебек жадайыны жне ауыр дене ебегіні есебі;

· ебек сапасына жне ебекке атыстылыыны адалдыы шін ынталандыру;

· ааулы жібергені жне зіні міндетіне жауапсыздыпен араандыынан жаымсыз жадайлар боланы шін материалды жазалау;

· ебек німділігіні рлеу арыны орта Ебек аыны рлеу арынына араанда озы жруі;

· инфляцияны дегейіне сай Ебек аыны индекстеу;

· ндірісті ажеттілігін е лкен денгейде амтамасыз ету шін демелі нысананы жне ебек аы жйесін олдану;

Мемлекеттік жне мемлекеттік емес ксіпорындарды Ебек аыларыны айырмашылытары мынадан трады:

· мемлекеттік иелігіндегі ксіпорындарда Ебек аы кімет актілерімен реттеледі, ал жеке ксіпорындарда ксіпорын кімшілігі шешімімен;

· мемлекеттік ксіпорындарда Ебек аы тіркеледі, яни траты боады;

· мемлекеттік ксіпорындарда жмыс орны мен Ебек аы кепілді, ал мемлекеттік емес ксіпорындарда олар оны экономикалы жадайына арай аныталады.

Ксіпорындаы ызметкерлерді табысы ндіріс шыыныны рамына енетін ебекаыдан, леуметтік жне ебек жеілдіктері бойынша тленетін аша тлемдері, пайдадан тленетін сыйаыдан, акциялар бойынша тленетін дивидендтерден жне ебек жымы мшелеріні ксіпорын млігіне салан салымдарынан, натуралды трдегі нім нынан жне баса да табыстардан ралады.

Шаруашылы етуді азіргі заман жадайында ебекаы тлеуді йымдастыру бірнеше аидаларды ескеру арылы рылады:

- ебекаы тлеуді йымдастыруда ызметкерлерге ебекаы тлеуді нысандарын, жйесін жне млшерін анытаудаы ксіпорынны дербестігі;

- ебекаы тлеуді мемлекеттік реттеу;

- ебекаыны ебек жадайы мен мекендеген жеріне байланысты дифференциялау;

- ебекті соы нтижелері жоары болу шін ызметкерлерді ебекке деген материалды ызыушылытарын туызу;

- ебек німділігі су арыныны ебек аы су арынынан арты болуы.

Наты ебекаы млшеріне сраныс пен сыныс маызды ыпал жасайды. Жмыс кшіне сраныс жоары болан сайын, наты ебек аы да жоары болады, ал ебек сынысы ебек аы динамикасына кері пропорционалды байланыста болады.

нерксіпте олданылатын ебекаы тлеу жйелері мен нысандары. нерксіптік ксіпорындарда ебекаы тлеуді екі нысаны олданылады: кесімді жне мерзімді, райсысы з алдына бірнеше нысандаа блінеді.

Кесімді ебекаы тлеу нысаны кеінен олданылады. Ол ызметкерлерде ебек нтижесіне, оны німділігіне деген материалды жаынан ызыушылы тудырады, ызметкер біліктілігін жоарлатуа ынталандырады, жмыс уаыты мен ондырыны толытай пайдалануа жадай жасайды.

Ебекаы тлеуді кесімді нысаны тмендегі жадайларда тиімді болып табылады:

- шыарылымны натуралды лшемдердегі санды крсеткіштері мен ебек нтижелерін дл есепке алу ммкіншілігі болан жадайда;

- ебекті нормалауды ылыми тсініктемесі болан жадайда;

- технологиялы процесті бзбай нормаларды артыымен орындалуы шін ммкіншіліктер рылан жадайда;

- тотап алуларды болдырмайтын жмыс орындарына ызмет крсетуді наты йымдастыран жадайда;

- ндіріске сапалы жне уаытында техникалы жаынан дайынды жргізілсе.

Ксіпорын алдында тран технико-йымдастырушылы жадайлар мен міндеттерді ерекшеліктеріне байланысты кесімді нысанны бірнеше жйесі олданылады: тікелей жеке, кесімді-прогрессивті, кесімді-сыйаылы, жанама, жымды жне аккордты.

Ебекаы тлеуді жанама-кесімді жйесі нім ндірісімен айналыспайтын, біра з ебегімен негізгі жмысшыларды ебек нтижелеріне серін тигізетін жмысшыларды ебек німділігін ынталандыру шін олданылады. Бл жйе бойынша станок наладчиктеріні (жндеушілерді) ебегі, зауытішілік транспортты, ондырыа ызмет крсетумен айналысатын жмысшылар ебегі тленуі ммкін.

Негізгілерді ебек німділігіні суіне жадай туызанда жанама кесімді аыны олданан тиімді.

Жанама бааны анытау шін жанама кесімді жйе бойынша тленетін жмысшыны кндік тарифтік ставкасын оан бекітілген ызмет крсету нормасына немесе ызмет крсететілетін жмысшыларды кндік шыарылым нормасына блінеді.

жымды (бригадалы) кесімді ебекаы йымны жымды нысанында олданылады, онда ндірістік процесс бірнеше жмысшымен немесе бригадамен жзеге асырыланда жне ебекті толы блінісі жо жне бірнеше мамандытарды ызметтерін бірдей атаранда жргізіледі. жымды ебек аы жеке млшері арасында оларды осан лестеріне байланысты блінеді.

Жеке ебек аыны есептеуді бірнеше тсілі бар. Аымды желілерде ебек аы жеке баа мен соы операциядаы бригадамен шыарылан нім клеміне атысты есептелінеді. Жеке баа шыарылымны бригадалы нормасы мен бір жмысшыны тарифтік ставканы негізінде есептелінеді.

Екінші бір тсіл – жмысшыны ебек аысы бригаданы жалпы ебек аысыны, жмысшыны біліктілік дегейі мен оны жмыс жасаан уаытыны негізінде аныталады.

Жмысшыны бригада ебегіні нтижесіне осан жеке лесін толытай есепке алу шін бригада мшелеріні келісімімен ебекке атысу коэффициенті олданылуы ммкін.

Ебекке атысу коэффициенті (КТУ) бригаданы р жмысшыны осан ебегін баалауды жалпылама сипаттамасы, ол жеке ебек німділігіне жне жмыс сапасына, крделі жмыстарды орындауына, ызмет крсету айматарыны арытуына, бригаданы баса жмысшыларыны жмысына кмек крсетуге, ебек жне ндірістік тртіпті сатауа байланысты. Бл коэффициент арылы кесімді Ебек аы, сыйаы, персоналды жмыспен босату нтижесінде алынан Ебек аы оры бойынша немдеуді блу шін ажет. Ебекке атысу коэффициентін анытау жне олдану тртібі бригаданы жалпы жиналысымен аныталады жне ксіпода йымдарымен келісе отырып, ксіпорын басшысымен бекітіледі.

Келесі трі – аккордты ебекаы жйесіні мні: жмысшыа немесе топа наты жмыс клеміне берілетін Ебек аыны клемімен байланысты болады.

Ебек аыны мерзімдік нысаны бойынша жмыс жасаан уаыты есепке алынады, жне жмсаан уаыты мен біліктілік дегейіне байланысты болады. ызметкерлерге ебек аысыны тарифтік ставкасына сйкес немесе наты жмыс жасаан уаытына бекітілген аы бойынша есептелінеді. Оны кеінен олданатын жадайлары: ебекті детальды трде нормалау мен есепке алу экономикалы жаынан тиімсіз болса, шыарылым абылданан технологиялы режим бойынша аныталып, бастысы - німні жоары сапасы болан жадайда олданылады.

Мерзімдік аыны екі трі бар – арапайым жне мерзімді-сыйаылы. арапайым мерзімді жйесі бойынша ебек аы біліктілік дегейін ескеру арылы жмыс жасаан уаытына тленеді. Мамандар мен ызметкерлер – лауазымды ебек аы, ал жмысшылар – тарифтік ставка алады.

Ксіпорынны жоспарымен (болжамымен) белгіленген, ебек аы тлеу шыыстарыны сомасы ебек аыны жоспарлы оры деп аталады.

Ал есепті кезеде ызметкерлерге наты тленуге тиісті ебек аыны сомасы ксіпорындаы ебек аыны есептік оры деп аталады.

Бухгалтерлік есепте ебекаы тлеуді 2 нысаны бар:

· 1-нысаны – мерзімдік;

· 2-нысаны — кесімді;

Мерзімдік нысан кезінде ебекаы тлеу жмыспен телген уаыттаы тарифтік ставкалар немесе ызмет аылар бойынша жргізіледі.

Ебекаы тлеуді мерзімдік нысаны мынадай жадайларда олданылады:

· жмысшы нім шыаруды артуаны тікелей сер ете алмайды;

· кесімді баалауа ажетті шыарылымны крсеткіштері толы емес;

· жмыс уаытын пайдалануа ата баылау йымдастырылан, наты жмыспен теген уаытына ата есеп жргізіледі;

· жмысшыларды дрыс тарифтендірген кезде, яни жмысшыны біліктілігі орындалатын жмысты разрядына сйкес келу;

· ызметкерлерге ебекаы тлеу шін.

Мерзімді ебекаы жай жне мерзімді – сыйаылар болып блінеді.

Жай мерзімдік ебекаы тек жмыспен телген уаытпен жне ызметкерлерді тарифтік ставкасымен немесе ызметаысымен аныталады. Практикада осы табыстарды есептеуді 3 трлі дісі олданылады:

· саатты;

· кндік аы;

· айлы аы.

Мерзімдік – сыйаылы ебек аы кезінде тек наты жмыспен телген уаыт ана ескеріліп оймай, сондай – а ебекті соы нтижесі ескеріледі (белгілі бір крсеткішьерге ол жеткізгені шін сыйаы кзделеді).

Кесімді ебекаы шыаран німін ескеруге болатын жмыскерлерге ана (токарьлар, тігіншілер, тас алаушылар) олданылады.Бл нысанда ебекаы тлеуді 5 жйесі бар:

· тікелей кесімді жйе;

· кесімді- сыйаыла жйе;

· ілгерішіл – кесімді жйе;

· жанама – кесімді жйе;

· аккорды жйе.

Тікелей кесімді тлемде ебек аыны млшері тек шыарылан бйымны саны мен нім бірлігі шін белгіленген баалауа туелді болады.

Кемісді – сыйаылы тлемде кесімді ебек аы сомасынан баса, белгілі бір санды жне сапалы крсеткіштерге ол жеткізгені шін сыйаы есептейді.

Ілгерішіл – кесімді тлемде ндірілген німді белгіленген нормалар шегінде тікелей баалаулар бойынша тлеу кзделген. Ал нормадан тыс бйымдарды шыару ктермеленген баалар бойынша (2 есе кесімді баалаудан аспайтындай тленеді).

Жанама — кесімді жйе жабдытара жне жмыс орындарына ызмет крсетуші жмыскерлерді ебек німділігін сіруге ынталандыру шін оланылады. Мндай жмыскерлерді ебегі олар ызмет крстетін негізгі жмысшылар ндіретін німні есебінен жанама – кесімді баалаулар тленеді.

Аккорды жйеде орындалатын жмысты клемі алдын ала белгіленіп, баалау белгіленеді. Жмыс орындалу мерзімін крсету арылы бааланады. Жмысты орындауа наряд жазылады да, онда табысты жалпы сомасы, жмысты аятау мерзімі, крсеткіштер мен сыйаыны млшері крсетіледі.

Кесімді, сондай — а мерзімді ебекаылар жеке трде жне жымды (бригада) трде жзеге асырылуы ммкін. Бригадалы нысан детте ксіптерді оса атару жне орындаушылар бірін бірі ауыстыруы ажет боланда олданылады. Бригада жымыны ебек аыны жне жмысты жалпы нтижесіне бригаданы рбір мшесіні шынай лесін есекере отырып сыйаыны анытауа ыы бар.

Жмысшыларды ызметіне аы тлеу тарифтік ставкаларды негізінде, ал ызметкерлер шін лауазымды ызметаы негізінде жргізіледі.

Кесімді баалаулар олданыстаы уаыт нормалары мен шыарылым нормаларына негізделеді.

Уаыт нормасы – бл адам / саат, адам / кн крсеткіштерімен крсетілген, жмыс бірлігін орындауа ажетті уаыт.

Шыарылым нормасы ызметкер уаыт бірлігінде жасауа тиіс жмыс санымен аныталады.

Кесімді баалау (Б) былайша есептейді:

· Шыарылым нормасын олданан кезде (Н шы.)

Б=Т/Н шы.

мндаы, Т – тиісті разрядты тарифтік ставкасы (бірегей тарифтік кесте айлы балансына блу жолымен анытайды).

· Уаыт нормасын оладнан кезде (Н уа.)

Б=Т*Н уа.

Тлемні мерзімдік нысаны ызметкерлерді барлы санатына олданылады.

Ебек аыны есептеу жмыс уаытын пайдалануды есепке алу табеліні негізінде жргізіледі.

Мерзімдік аы алатын жмысшыны ебек аы сомасы наты жмыспен телген сааттарды саатты тариф ставкасына кбейтіндісі ретінде аныталады.

Ебек аы = наты жмыспен*саатты тариф
сомасы телген сааты саны ставкасы

Мысалы: Мерзімдік аы алатын 6-разрядтаы саатты тариф ставкасы 76 теге болан кезде 182 саат жмыс істеген ебек аы сомасыны есептелуі: 182*76=13732 теге.

ызметкерлерді ебек аысы бойынша есептеледі:

· егер жмыскер сол айдыы жмыс кндерінде толытай жмыс істесе, онда ебек аыны млшері ызметаы млшеріне сйкес келеді;

· егер жмыскер сол айдаы жмыс кндерінде толытай жмыс істемесе, онда ебек аы ныты жмыспен телген уаыта арай есептеп шыарылады.

Мысалы: ызметаысы 11300 теге фирма менеджері айдаы 26 жмыс кнін 20 кнінде жмыс істеген. Айды орташа кндік ебек аысы: 11300/26 =434,62 теге. Менеджерді ебек аысы 434,62*20=8692,4 теге райды.

Жай мерзімдік жйе жмыскер ебегіні тпкілікті нтижесі мен оны ебек аысы арасындаы байланысты амтамасыз етпейді. Шаруашылы субъектісі жмыскерді ебегіне аы тлеу шін мерзімдік – сыйаылы жйені олдануа ылы. Бл орайда сыйаы беру мынадай крсеткіштер бойынша Ебек аы орына (К-т 681) немесе ттыну орына (562-шот) жргізіледі:

· ндірістік тапсымаларды орындау жне асыра орындау;

· ебек німділігіні суі, бымны ебекті ежет етуін тмендету, шыарылымыны жаа нормасын, ызмет крсету мерзімін игеру басалар.

Сыйаы млшері орындалан жмысты маыздылыы мен крделілігіне арай ксіпкер мен жмысшыларды толтарына сараланып белгіленеді.

Мысалы, сыйаы беру туралы ережеде жабдыты трып алуын ысарту шін кезекші слесарьлара тарифтік ставкасыны 20% — ті млшерінде сый аы беру кзделеді.

Техникалы себептерге байланысты жабдытарды трып алу нормасы 5% райды. Кезекші слесарь есепті айда 180 саат жмыс жасаан. Тарифтік сатвка 100 %, жабдыты айішінде трып алуы — 3%.

· мерзімдік ебек аы: 180*100=18000 тегеге те;

· жабдыты трып алуын тмендетуді рбір % — ті шін сыйаы млшері 20%/5%=4%;

· жабдыты трып алуын ысарту 5% — 3% = 2%;

· сыйаыны % — тік млшері 4%*2%=8%;

· сыйаы сомасы: 18000*8% = 1440 теге;

· ай ішіндегі ебек аы 18000+1440 = 19440 теге.

Материалдарды немдеген жмысшылара сыйаы беруге рбір жмыс орны, бригада учаскесі боынша наты немделген материалдар сомасынан белгілі бір % жасалуы ммкін.

Мысалы. Мерзімдік аы алушы жмысшы 180 саат жмыс істеп есепті айда 1200 теге сомасыны материалдарын немдеген. Сыйаы беру туралы ережеге сйкес сыйаы наты немделген материалдарды 35% млшерніде есептелінеді. Тарифтік сатвка 100 (саатпен):

· мерзімдік ебек аыны сомасы 180*100 = 18000 теге;

· материалдарды немдегені шін сыйаы 1200*35% = 42000 теге;

· айдаы ебек аы сомасы 18000+42000=60000 теге.

Сыйаы цехтарды жне бкіл ксіпорынны жалпы жымды жмыс крсеткіштер шін есептелуі ммкін (ндірістік тапсырмаларды, жеткізу шарты, ткізу клемін орындау жне асыра орындау).

Сыйаы клемі жалпы ксіпорын бойынша белгіленеді.
Мысалы: цехты ол жеткізген жмыс крсеткіштері шін бйрыа сйкес кезекші слесарь 15% млшерніде сыйаы алады. Слесарь 160 саат жмыс істеген. Тарифтік ставка 100 теге.

· тарифтік ебек аы: 160*100 = 16000 теге;

· сыйаы: 16000*15% = 2400теге;

· ебек аы сомасы 16000+2400 = 18400 теге.

ызметкерлер ксіпорын жмысыны жалпы кресткіштері шін сыйаы алады.

· Жеке сімдік ебекаы рбір жмысшыны жмыс нтижесіне байланысты. Ол белгіленген баалауды дайындалан бйымдарды сапасына кбейту жолдарынмен аныталады.

Мысалы: Кесімді аы алатын жмысшыа белгілі 250,56 теге бааланатын 30 блшекті зірлеу тапсырылды. Ебек аысы 30*205,56=7516,8 теге.

· Бригадалы кесімді ебекаы Жмысшыларды ебек аысы бригадаларды, учаскені жмыс нтижесі бойынша аныталады. Баалар жеке (рбір ксіпке) жне кешенді (жымды) болуы ммкін.
Жеке баалауды олданан кезде ебек аы жмысты осы тріні баалауын бригада, цех, учаске жасаан (деген) бйым (жмыс) санына кбейту жолымен аныталады.

Кешенді баалауды олданан кезде бригаданы кесімді табысы аныталады. Ол бригада мшелеріні арасында ебек аы тарифіне пара – пар блінеді (жмысшы разрадыны тарифтік ставкасын наты жмыспен телген сааттара кбейту арылы). Ебек аы КТУ ескерілген тариф бойынша (КТУ ебек аысы) есептелінеді, содан кейін блу коэффициенті аныталады (бригаданы кесімді ебек аысы КТУ ескерілген тариф бойынша бригада ебек аысына блінеді).

рбір жмысшыны айлы ебек аысы тариф бойынша ебек аыны блу коэффициентіне айта кбейту арылы аныталады.

Мысалы: рамында 3-ші, 5-ші, 6-ші разрядты 3 адам бар кесімді аы алушы жмысшылар бригадасы райсысы 8-40,40 тегеден бааланан екі машинаны жинады. Ахметов 80 саат жмыс істеген (6-разряд), Ким 60 саат жмыс істеген (5-разряд), Петтов – 70 саат жмыс істеген (3-разряд).

· бригаданы ебек аысы 8040,40*2машина = 16080,80 теге;

· тариф бойынша ебек аы:

Ахметов 80*100=8000 теге

Ким 60*80=4800 теге

Петров 70*56= 3920 теге.

· наты ебек аыны блу коэффиценті 16080,8 /(8000+4800+3920) =096

· айлы ебек аы:

Ахметов 8000*0,96=7680 теге

Ким 4800*0,96=4608 теге

Петров 3920*0,96=3000 теге

Жиыны:16080,80 теге.

Жанама – кесімді жйеде ызмет крсетуші жмысшыларды ебек аы млшері осы жмысшылар ызмет крсеткен негізгі ндірістік жмысшылар ебегіні тпкілікті нтижесіне тікелей туелді болыды. Бл орайда жанама – кесімді баалау ызмет крсетуші жмысшыларды тарифтік ебек аысыны негізгі жмысшылар жоспарлаан нім шыарылымны санына атынасы ретінде аныталады.

Орташа Ебек аыны анытау шін:

· кндік орташа ебек аыны (жмыс істелмейтін жне мереке кндерін оспаанда);

· орташа саатты ебек аы пайдаланылады.

Кндік орташа ебек аы, ебеккке аы тлеу мен демалыс шін тем аы тлеуден баса барлы жадайда есепті кезеде есептелген ебек аы сомасын жмыс кндерін сомасына блу жолымен аныталады.

Наты жмысшыны ораташа ебек аысыны млшері кндік орташа ебек аыны тленуге тиіс кндер сомасына кбейту жолымен аныталады.

Кндік орташа ебек аы есепеті кезеде есептелген ебек аы сомасын жыл сайыны жмыс уаытыны балансына сйкес осы кезедегі жмыс сааттарына блу жолымен есептеледі.

Наты ызметкерді орташа ебек аысыны млшері орташа саатты ебек аыны тленуге тиіс кезедегі жмыс саатыны санына кбейтілу жолымен аныталады.

Ынталандырушы сипаттаы сыйаылар мен баса тлемдер есептеу уаыты бойынша ораташа ебек аыны есептеген кезде осады, жылды сыйаылар мен сыйлытар есепті кезені рбір айы шін 1/12 млшерінде ескеріледі.