Инвестицияларды маызы, мні жне трлері

«Инвестиция» термині латынны investire сзінен аударанда салу дегенді білдіреді. Оны маынасы алуан. аржылы кзарастан инвестициялау - бастапы салынан капиталдан асып тсу жне болашата таза табыс табу масатында экономикалы ресурстарды за мерзімді салымы балып аныталуы ммкін.

Шетелдегі экономикалы дебиеттерде инвестиция ымы ксіпкерлік пайда немесе пайыз табу масатында шаруашылыты барлы салаларына салынатын салымдара байланысты бкіл шыындарды жиынтыы деп айындалады.

Инвестиция – табыс (пайда) алу масатында инвесторлармен ксіпкерлік объектілеріне жне баса да ызмет трлеріне салынатын аржылы, материалды жне баса да ндылытарды барлы трлері. Инвестициялы крсеткіштер динамикасы ел дамуыны леуеті мен жасы жадайын сипаттайтын басты макроэкономикалы индикатор болып табылады.

Инвестицияа арналан ресурстар шартты трде тмендегі баыттара блінеді:

· жаа німді игеру жне шыару;

· техникалы жаынан айта жаратау;

· ндірісті кеейту;

· айта ру;

· жаа рылыс.

Инвестициялау объектісіне байланысты инвестиция трлері:

· айын инвестиция (ксіпорынны физикалы капиталына салынан аржылар, мысалы, жаа негізгі орларды ру, ескі орларды жаартуа немесе оларды айтадан техникалы жаынан жаратау);

· аржылы инвестиция (инвесторды аржылы капиталын арттыру масатында акцияларды жне баса да баалы ааздарды сатып алуа, баса да аржылы ралдарды пайдаланудаы салымдар);

· ылыми – техникалы нім инвестициясы;

· материалды емес инвестиция (мліктік ытара, интеллектуалды жеке меншік ыына салынатын салымдар).

Инвестициялар – ксіпкерлік ызметті нтижесінде пайда (табыс) ралатын немесе леуметтік тиімділікке ол жеткізілетін ызметті баса да трлеріні объектіліріне жмсалан мліктік жне интелектілік ндылытарды барлы трлері, капиталды ел ішіндегі жне шетелдегі экономикаа за мерзімді жмсалымы.

Инвестициялар наты инвестициялар жне аржы инвестициялары болып блінеді.

Наты инвестициялар капиталды нерксіпке, ауыл шаруашылыына, рылыса жне т.б. жмсалымы.

аржы инвестициялары – мемлекеттен, баса да ксіпорындардан, инвестициялы орлардан баалы ааздар мен акцияларды сатып алуа баытталан.

Инвестициялау рдісіне атысу сипатына байланысты блінуі:

· тікелей инвестиция (инвестициялау объектісін тадауа инвесторды тікелей атысуы);

· жанама инвестиция (рдісті инвестициялы компания жне баса да аржылы делдалдар жргізеді).

азастан Республикасындаы «Тікелей инвестицияларды мемлекеттік орау» Заы бойынша тікелей инвестициялар – республиканы туелсіздік кепілділігіне байланысты жне арнайы техникалы кмек пен гранта арналан инвестициялардан баса барлы инвестиция трлері.

Жанама инвестициялар – оржындаы инвестициялар, басаша айтанда нды ааздар мен мліктік баалы заттар. Инвестициялы оржына кіретін баалы ааздар оларды атарымды масатына арай ірі банкілерді инвестициялы оржынында жетекші рольге ие болып отыран меншікті инвестициялара жне айталама тімді резервтерге, яни тімді активтерге е алдымен мемлекеттік міндеттемелерге блінеді.

Инвестицияны негізгі трлері. рбір фирманы іс-рекетіні маызды бір блігі инвестициялы операциялар болып табылады, яни жобаларды іске асырудаы жіберілген аша аражаттары жайлы операция.

Коммерциялы тжірибеде мндай инвестицияларды трлері:

· табии активтерге инвестициялар;

· аша активтеріне инвестициялар;

· материалды емес активтерге инвестициялар.

Табии активтерге – ндірістік имараттар мен рылымдар, ызмет ету уаыты бір жылдан асатын ртрлі машиналар мен жабдытар жне ндіріс процесінде олданылатын баса да мліктер жатады.

Аша активтеріне – баса да жеке жне зады тлалардан аша аражатын алуа болатын ы жатады. Мысалы, банкіде – депозиттер, облигациялар, акциялар, несиелер, арыздар, кепілдіктер, жне т.б.

Материалды емес активтерге – фирма жмысшыларыны айта жеке оыту жне біліктіліктерін жоарылату арылы, сауда белгілерін жасау тапышты патенттер мен лицензия алу, нерксіп лгіліріні кулігін алу, німге сертификат алу, жерді олдануа ы алу арылы алынан ндылытар жатады.

Инвестицияларды трлері мен туекелділік дегейі тменгі кестеде крсетілген.

 

Кесте 13 - Инвестиция трлері мен туекелділік дегейіні байланысы

 

3-трі	4-трі	1-трі	2-трі
Жаа ндірістерді салуа инвестициялар	ндіріс кеейтуге инвестициялар	Тиімділікті арттыруа инвестициялар	Мемлдекеттік йымдарды талаптарын орындауа инвестициялар
Туекелділікті жоары дегейі	Туекелділікті тменгі дегейі

 

аржы инвестициялары, яни ксіпорындарды баалы ааздарды алуа кеткен шыындары, ксіпорындардаы лестік атысулар, баса ксіпорындара вексельдік арыз беру жне баса да борышты міндеттемелер, нары экономикасындаы есепті маызды объектісі болып табылады.

Борышты баалы ааздар – заттай емес активтерге берілген салым ретінде, пайыз трінде табыс табуа ы алу шін айырбаса, арыза берілген аражат болып есептелінеді.

Акция – акционерлік оамдар, ксіпорындар, йымдар, банкілер, кооперативтер шыаратын, осы оамдарды жне т.б. дамыту масатымен акция иесіні аржы осандыын растайтын жне оан пайданы бір блігін дивиденд трінде алуа ы беретін баалы аазды трі. Акция шыару арылы акционерлік оамдар ірі инвестициялы жобаларды атарады. Акциялар эмиссиясы дегеніміз акционерлік оамдарды ру, мемлекеттік ксіпорындарды сатып алу, компанияны жары капиталын кбейту.

арызды міндеттемелер инвестор мен арыз алушыны арасындаы арым-атынасты натылайды. арызды міндеттемелерге – облигациялар, мемлекеттік заемдар, банкілерде депозиттік жне сатау сертификаты, вескельдер жатады.

Туынды баалы ааздар – иелеріні акцияларды жне аазды міндеттемелерді сатып алуа жне сатуа ыын бекітеді. Олар – опциондар, фьючерстік келісімдер.

Опцион – ебек жымыны мшелеріне тегін берілген немесе жеілдік шартымен сатылатын жне кейіннен жазылым ныны беретін баалы ааздар.

аржылы фьючерс – белгілі бір базистік активті болаша тіркелген баамен сатуа жне сатып алуа жасалан келісім.

Баалы ааздарды иелеріне акциялар мен облигацияларды орнына берілген баалы ааздарды сертификаттары баалы ааз болып есептелмейді. Олар баалы ааздарды сатып алу туралы кулікті ызметін атарады жне бл сертификаттарда анша клемде, андай баамен, андай сомада баалы ааз сатып алынаны крсетіледі.

Ашаларды акциялара, облигациялара жне баса да баалы ааздара айналдыру аржылы инвестициялар деп аталады. Ксіпорын активтерінде за мерзімді (1 жылда кп), ыса мерзімді (1 жылдан аз) аржылы инвестициялар болады. Крсетілген активтерге аражат уюшылар – инвесторлар, ал баалы ааздар шыарушылар – эмитенттер деп аталады.

Инвестицияларды негізгі масаттарына жататындар:

· салымдарды ауіпсіздігі;

· салымдарды табыстылыы;

· салымдарды суі;

· салымдарды тімділігі.

Инвестицияларды кптеген белгілер бойынша жіктеуге болады. Жіктеуді негізгі белгісі болып капитал салымыны объектісі табылады. Соны негізінде келесілерді айырады:

· аржылы (портфельді) инвестициялар;

· наты (капиталрушы) инвестициялар;

· материалды емес активтерге инвестициялар.

аржылы (портфельді) инвестициялар – бл мемлекет, жергілікті зін-зі басару жне корпоративті компаниялар (зады тлалар) шыаран акциялар, облигациялар жне баса баалы ааздара салынатын аша аражаттары.

Наты инвестициялар – бл андай да бір німді ндіруге салынан капитал, яни оамны наты капиталын арттыруды амтамасыз ететін салымдар. Наты инвестициялар негізгі орларды жаадан салынуы, істегі ксіпорындарды кеейтілуі, техникалы айта алмастыру арасында іске асады.

Материалды емес активтерге инвестициялар – бл ылыми-техникалы дістемелерге салынатын аша аражатттары (мліктік ытар, лицензиялар, «ноу-хау», т.б.).

Инвестициялы жобаны масаттары бойынша инвестицияларды келесі негізгі топтара топтастыруа болады:

· ндірісті тиімділігін жоарылатуа арналан инвестициялар: масаты - рал-жабдытарды алмастыру немесе ндірістік уаттарды салы салу жне ндіріс шарттары тиімдірек аймаа ауыстыру жолымен ндірістік шыындарды азайту;

· ндірісті кеейтуге арналан инвестициялар: масаты – німні ткіу жне ндіру клемін жоарылату;

· істегі ксіпорындарды техникал айта алмастыру жне реконструкцияа арналан инвестициялар: масаты - ндірісті тиімділігін жоарылату, номенклатурасы мен клемін кеейту, шыарылатын німні сапасын ктеру;

· жаа немесе аидалы трде жаа німді шыаруа арналан инвестициялар: масаты – жаа нім шыару. Сонымен атар жаа ішкі жне сырты нарытара шыу;

· жаа жмыс орындарын руа арналан инвестициялар: масаты – елдегі жне оны блек айматарындаы леуметтік-экономикалы жадайын жасарту;

· сырты ортаны орауа жне шыарылатын німні ауіпсіздігін амтамасыздандыруа арналан инвестициялар.

Кріп отырандай, инвестицияларды масаты р трлі, біра жалпы оларды трт негізгі топа блуге болады:

· нарытаы німді сатау;

· німні клемін кеейту жне сапасын ктеру;

· жаа нім шыару;

· леуметтік жне экономикалы міндеттерді шешу.

Инвестицияларды объектісі болып табылады:

· салынып, кеейтіліп жне реконструкцияланып жатан жаа тауарлар мен ызметтерді ндіретін ксіпорындар, мекемелер (негізгі орлар);

· бірінші міндетті шешуге баытталан салынып жатан немесе реконстркуцияланып жатан объекттерді кешені. Бл жадайда инвестициялауды объекті болып республикалы, облысты немесе баса дегейдегі бадарламалар табылады;

· ызмет етіп жатан ндірістік аудандардаы жаа німдерді (ызметтерді) ндірісі;

· жаа німдерді зірлемесі;

· ызмет етіп жатан ндіріске жаа техниканы ендіру.

Инвестицияларды объекттерін масштабпен, баытпен (коммерциялы, леуметтік, мемлекетті ызыушылыымен байланысты жне т.б.), инвестициялы цикл рылымына, мемлекетті атысу дрежесіне, тиімділігіне арай айырады.

Инвестициялы ызметті субъекттері болып реципиенттер табылады, олар – инвестицияларды пайдаланатын йымдар, ксіпорындар. Сонымен атар, инвестициялы ызметті субъекттері болып инвесторлар, тапсырыс берушілер, жмыс орындаушылар, инвестициялы ызметті объектісін олданушылар жне жабдытаушылар, р трлі ксіпкерлік йымдар – банктік, сатандыру, делдалдар табылады. Инвестициялы ызметті субъекттері болып жеке жне зады тлалар (шетел де), мемлекеттер мен халыаралы йымдар табылады. Олар екі не одан кп субъектті ызметін біріктіруі ылы.

Инвестициялауды негізгі субъекті – инвестор, ол зіні, арыза алынан жне осымша тартылан аражаттарды инвестиция нысанында салады.

Жеке инвестор – бл негізгі ндірістік-шаруашылы ызметті дамуына инвестиция салатын жеке немесе зады тла.

Институционалды инвестор – бл жеке инвесторларды аражаттарын жинатап, инвестициялы ызметті іске асыратын аржы делдалы.

Инестициялауды масатына арай стратегиялы жне портфельді инвесторларды айырады.

Стратегиялы инвестор - з алдына баылау акция пакетін немесе баса ксіпорынны жарылы капиталыны артышылыы бар лесін сатып алуды масат етеді.

Портфельді инвестор – инвестицияланатын аражаттарды аымдаы пайданы табу масатында р трлі инвестициялау объекттеріне салады.

Инвестициялы ызметті келесі субъекті – тапсырыс беруші. Тапсырыс беруші болып инвестор бола алады, сонымен атар баса субъекттерді инвестициялы ызметіне араласпай, егер келісімде басасы арастырылмаса, инвестициялы жобаны іске асырудаы жеке жне зады тлалар болады.

Мердігерлер болып мердігерлік келісім бойынша ызмет ететін жеке жне зады тлалар табылады. Мердігерлер здері ызмет ететін трлеріне лицензиясы болуы керек.

Инвестициялы ызметті субъекттері аржы салымдары ске асатын инвестициялы сферада ызмет етеді. Инвестициялы сфераны рамына кіретіндер:

· капиталды рылыс сферасы, онда инвестициялар ндірістік жне ндірістік емес негізгі орлара салынады;

· инновациялы сфера, онда ылыми-техникалы нім жне интеллектуалды леует іске асады.

Инвестициялы ызметті ерекшелігі болып оны циклдыы табылады, ол бірнеше фактормен аныталады:

· инвестициялы ресурстарды алыптасуы мен алдын ала жинаталуыны ажеттігімен;

· инвестициялы ызметті белсенділігіне сырты ксіпкерлік ортаны сері (ызметті іске асыруда дрыс немесе брыс климат ру жоспарында );

· «инвестициялы талпыныс» шін ажетті ішкі шарттарды біртіндеп рылуы.